Júma, 29 Nauryz 2024
Alang 6068 30 pikir 14 Aqpan, 2020 saghat 12:43

Qorday tragediyasy qaytalanbasyn desek...

Elimizde beybit zamanda qan tógildi. Ata-analar perzentinen airylyp, әielder jesir, toghyz ailyqtaghy balagha deyin jetim qaldy. Áleumettik, memlekettik auqymdaghy tragediya oryn aldy. Álemdik tәjiriybede kezdese bermeytin 130 últtyng tatulyghynyng shiyki tústary ashyldy. Qazaqstanda osynau baytaq memleketti qúraushy qazaq últynyng ózekti mәseleleri sheshimin tappaghandyghy, olay bolsa elding keleshektegi taghdyrynyng tabighaty әli tanylyp bolmaghandyghy taghy da kórindi.

Preziydent Q.Toqaevtyng ishki túraqtylyq pen órkendeuding negizi – qoghamdyq dialog, estiytin memleket ekendigin mәlimdeuining mәnisine kózimiz әbden jete týsti. Alayda, osy arada mynany aituymyz qajet. Jalpy, bizding elimizde memleket basshylyghynyn, parlament pen ýkimetting biyik minbelerinen aitylyp jatqan jayttardyng әrbir aimaq, audan, eldimekenge jetip úghynyluy qanshalyqty dengeyde. Ásirese, qorday tragediyasy kórsetip otyrghanday, belgili bir mekenderde tyghyz, tomagha túiyq, jabyq kýide ómir sýrip kele jatqan shaghyn diasporalar arasynda. Óitkeni, jap jas balalardyng jalanash qolmen engezerdey qaruly polisiyagha, yaghny biylik ókiline shabuyl jasauy mýlde terendegen daghdarysty dәleldep berdi. Olardyng Qazaqstan memleketining aumaghynda, onyng ishki jәne syrtqy sayasatyna, iydeologiyasyna say ómir sýrip otyrmaghandyghy búrynnan aitylyp jýrse de, biylik oryndarynyn, mýddeli, arnayy mekemelerding nazarynan tys qalyp qoyghandyghy aqyry aqtaryldy.

Syrtqy sayasat demekshi, dýngen diasporasy jetekshilerin shet elderding elshilerinin, syrtqy sayasy vedomstvo ókilderining jariya týrde resmy qabyldaulary ýlken súraqtar tughyzuda. Búl kezdesulerding mәnisi nede, qanday taqyrypta әngimeler aitylyp, qay baghyttaghy qoldau kórsetilude. Búl arnayy nazar audarylatyn jayt.

Ishki sayasatqa, últtyq iydeologiya, qoghamnyng birtútastyghy taqyrybyna kelsek, Qazaqstanda túratyn tituldy emes etnos ókilderining basym bóligi memlekettik tilde emes, orys tilinde oqityndyqtary mәlim. Demek, memlekettik qarajatqa halyqtyng 70 payyzynyng tili, aqyr sonynda memlekettik mәrtebeli tili emes, ózge elding memlekettik tili oqytylady. Memlekettik tildi bilmeytin, memleket qúraushy halyqtan oqshau ómir sýretin pendening oi-órisi de, sanasy da, olay bolsa kózqarasy da búl qoghamnan oqshau, bóten bolatyndyghy sanylauy bar әrkimge ayan. Sondyqtan aldaghy uaqytta elding túraqtylyghy men qauipsizdigin saqtaudyng strategiyalyq mindetteri túrghysynan shaghyn diasporalardyng tyghyz әri oqshaulanu ýrdisine jol bermeu sharalaryn týpkilikti qarau lazym.

Qazirgi uaqytta elimizde jana kóshi-qon zany qarastyrylyp jatqany, onda halyq tyghyz ornalasqan ontýstik ónirlerden ekonomikalyq qajettilikterdi eskere otyryp, elding soltýstigine qonys audaruyn yntalandyru sharalary kózdelude. Mine, osy zang ayasynda búghan deyin qoghamgha yqpaldasudan tysqary qalyp kele jatqan diasporalardyn, birinshi kezekte jastardyng әrtýrli aimaqtargha qonys audaruyn yntalandyru tetikteri de jan-jaqty qarastyryluy barynsha manyzdy, eng bastysy balalarynyng qazaq mektepterine oquyna tabighy súranys tuyndauy tiyis. Alysqa barmay-aq, kórshiles Qytayda qazaq mektepterining ishki sayasat talaptarymen tolyq jabylghandyghy, al Reseyde súranys bolmauynan, bala sany jetpegendikten jabylyp bitkendigi mәlim. 

Áriptesterimizding pikirine sýiensek, halyqaralyq tәjiriybede, mysaly Singapurda eldimeken túrmaq, kóp qabatty ýiding ózining әr qabatynda bir singapur, bir qytay, bir malay, bir ýndis otbasylaryn qatar túrghyzatyn talap bar eken. Búl ne ýshin – qoghamnyng tútastyghy ýshin. 

El arasynda diaspora ókilderinin, sonyng ishinde dýngenderding úldarynyng әskerge barmaytyndyghy aityluda. Búl qalay? Otandy qorghau olardyng mindetine jatpay ma, әskery biyletti qalay alady onda, әlde múnday jauapkershilikting qajeti joq pa olar jәne basqalar ýshin. Múnyng ayaghy qayda aparyp soqpaq. Mine, ókinishke oray adamdar ólimimen, eleuli materialdyq shyghyndarmen, әleumettik kýizelispen úshtasqan, múnymen birge elimizding qisapsyz kýsh-jigermen qalyptastyryp kele jatqan halyqaralyq ong kelbetine orasan teris әserin tiygizgen qorday tragediyasynan aimaqtyq emes, barsha memlekettik auqymda qorytyndy jasalyp, birinshi kezekte memleket qúrushy qazaq halqynyng ainalasyna barlyq diasporalardy úiystyru arqyly eldi damytu turaly el azamattarynyng janayqayy, sonyng ishinde «Abai.kz» portalynda jariyalanghan Janúzaq Ákim syndy sarapshylardyng qúndy pikirleri, әsirese jeke últtyng ghana emes, býkil memleket taghdyryna ainalghan qazaq tilining taghdyry turaly túghyrnamalyq úsynystary eng joghary biylik oryndaryna jetui asa manyzdy dep bilemiz.

Rasynda, Ýndistandaghy otarlyqqa qarsy halqyn kótergen әigili túlghalarynyng aituynsha, «elge eng qauiptiler – otarlyq jýiemen oqyp tәrbiyelengen ziyalylar» zamany kelmeske ketip, endi tәuelsizdigimiz kezeninde erkin oilap erkin sóiley alatyn órkeniyetti túlghalardyng ýnine qúlaq asyp, bayandy qadamdar jasaytyn sәt tughandyghy kәmil.   

Múhtar Kәribay

Abai.kz

30 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3610