Júma, 29 Nauryz 2024
Bilgenge marjan 7190 0 pikir 29 Aqpan, 2016 saghat 12:21

QAZAQ BOLUGhA KIMDER KEDERGI?

Kempirqosaqty bizding qazaq onsha únata bermeydi. Eki sózding biriguinen jasalghan búl úghymnyng dybystaluy men aityluyn da qúlaghymyz  sýiispenshilikpen qabylday qoymaydy-au. Al, orys pen batystyng poeziyasynda  kempirqosaqqa qatysty jyrlardy sanamalap shyghu mýmkin emes.  Jauyn jaughan song kókjiyekte payda bolatyn tabighy qúbylysty orystar quana tamashalaydy. Quanady da – «Raduga» dep aitady. Al, biz nege quanbaymyz? Biz  de quanamyz. Biraq, aspangha qarap túryp «Alaqay, kempirqosaq» dep aitudyng ózi ersi. Qúday-au, әp-әdemi dýniyeni kempirqosaq dep kim atady eken? Qalay bolghanda da tabighy qúbylysqa atau teginnen-tegin berile salmaydy.

Demek, bizding arghy tanymymyzda týrli-týsti qúbylysqa qatysty bir miftik týsinigimiz bar bolghany ghoy. Mif demekshi, qazaqtyng kóne tanymyna qyzyghushy adam retinde Shoqan Ualihanovtyng «Qazaqtardaghy shamandyqtyng qaldyghy» dep atalatyn enbegin oqyp otyrghanmyn. «Tәniri» degen atpen  2013 jyly jinaq bolyp basylyp shyghypty. Bala kezimnen kempirqosaq kórsem, batystyng balalary sekildi quana almay jýrgenimning mәnin sol enbegine jazyp ketipti.

«Kempirqosaq – kempirding qosaghy. Qo­saq dep: úzyn arqanmen moyyndarynan aiqastyra tirkep baylaghan qoy, eshkiler tobyn aitady. Kempirqosaq sol bay kempirding qosaghyndaghy әr týsti qoylar. Kempir sol qoylaryn ylghy  da jauynnan keyin suarady».

Mine balalyq kókeyime qonaqtaghan saualdyng jauabyn osy jasymda tauyp aldym. Nege kempirqosaq dep ataghan degen saualyma búryn eshkim de jauap bere almaghan edi. Anyghynda, bizding últtyq tanymnyng mazmúnyna ýniletin uaqyt jetti. Sebebi, biz óz tanymymyzdaghy dýniyelerding bayybyna barudan bas tartsaq, kesheuildetsek, kóp dýniyeden útylamyz.

Bizding útylyp jәne jahan­danugha jútylyp ketuimizge  qa­zaqtyng ózi ýles qosyp jatyr.   Ótke­nimizdi pa­ryq­tay almaytyn bilimsiz­digimiz – týbin­de ózimizdi qúrtyp tynady. Oghan kýn­delikti ómirden kóptegen mysal keltiruge bolady.

El auzyna iligip, qyz­darymyzdyng zamanauy keyipkerine ainalyp ýlgergen Ásel Saghatova degen zamandasymyz bar. Osy zamandas balalargha arnalghan jaya­lyqty jarnamalaugha týsipti. Álgi jarnamada túsaukeser rәsimin kórsetkendi qúp kóripti. Túsaukeser saltynyng negizgi kuliti men motiyvin úqpaytyn zamanauy qazaqtar balanyng ayaghyn kók taspamen (lentamen) túsaghandy jón sanapty. Taspamen baylasaq, teleekranda glamur payda bolady dep úqsa kerek.  Balanyng kók túsauyn qayshymen kesip jayalyqty jarnamalap jatyr. «Sesnabanktin» «Bo­lashaq» dep atalatyn depoziytining de jarnamasynda osy qatelik jiberilgen. Qyzyl jibine jasyl taspamen ala jip jasaghandy eng dúrys sheshim dep tapsa kerek. Negizinde osy jayalyqty jarna­malaghandardy qazaqtyng tanymy men ghúrpyn qúrmettemedinder dep sotqa beruge bolady. «Eshkimning ala jibin attamasyn» dep ala jippen, «ayaqtary qay­shy­lasyp qalmasyn» dep qayshymen emes, pyshaqpen túsau kesiletin bolghan. Al, eger, sonshalyqty glamur qajet bolsa, túsaudy kók shóppen de kesse jaraydy. Toq ishekpen túsaukesu rәsimi ekrangha jaramaydy deseniz, kelisip-aq baghayyn.  Biraq, búl jarnamagha bir qazaq bas kóterip qarsylyq tanytqan joq.

Saltymyzdyng mәnin joghaltuy – bizding últtyghymyzdyng mazmúnynan da júrnaq qana qalghanyn bildiredi.

Maz­múnsyz últqa ainalyp bara jatqa­nymyzdy  toy-dumandardan әr senbi-jek­senbi sayyn keziktiruge bolady. Betasharymyz ben sәlem saluymyzdyng ózi mindetti joralghy men salt emes, teatrlandyrylghan qoyylymgha ainalyp ketken.  Negizi qazaqta ýilenu toyy degen salt joq. Betashar bar. Betashargha deyingi qyzdy qayyn júrtyna alyp keluge arnalghan ýlken ghúryptyq keshen bar. Búl keshen ailap, tipti, jyldap sozylatyn bolghan.

Qazaq folikloristikasynan habary joq adamnyng oiyna kelgenin jýzege asyra beruine kim jol bergen? Jaqsy. Orystan ýirenip (ýirengen bylay túrsyn, ozyp kettik), eki jasty tórge otyrghyzyp toy jasaytyn boldyq. Endi, osy toy jasau degening qyp-qyzyl shyghyn. Son­dyqtan, aqshany ýnemdeu maqsa­tynda ýilenu toyy men betashardy birge ótkizetin boldyq. Qalyndyqtyng әkesi men sheshesi sәlem salyp túrghan qyzyna qarap túra beredi. Qazaq toyynyng búlay ótip jatqanyna on jylday bolyp qal­dy.

 

Sosyn, betasharda eki jaghyna әdemi kiyingen eki qyzdy qoyatyn teatrlan­dyrylghan kórinis payda bolypty. Qan­day әdemi. Appaq kiyingen  aq kelinning eki qaptalynda  qyp-qyzyl birdey kiyingen әdemi eki qyz. Ýsheui birdey iyilgende óte әdemi kórinedi. Al, mazmún qayda ketti? Nelikten kelinning eki jaghyna eki abysyny túrghan? Ol turaly oilanyp jatqan eshkim joq. Sebebi, ol kelin betasharda ghana sәlem saluy mýmkin. Odan keyin sәlem týgili basyna oramal  tartsa, quanatyn kýige týskenbiz.

Anyghynda bú­ryn kelin bop týsken kekse abysyndardyng ke­lin­ning eki qaptalyna túruynda ýlken mәn jatyr. Olar alghash iyilip sәlem salyp túrghan kelinge ýiretip, qúlaghyna sybyrlap túrghan. «Mynau – kórshi, oghan aqyryn ghana iyilsek jarap jatyr. Al, mynau, ýlken eneng bolady, búghan  dúrystap iyil» degen synayly sәlem saludyng alghashqy әlippesin sol sәtte ýirenip túrugha tiyis bolatyn. Al, boyy úzyn, ózi kelin bolyp týsip kórmek týgili jaqynda túrmys qúru oiynda joq, toybiznes arqyly aqsha tauyp jýrgen sylqymdardy kelinning eki jaghyna túrghyzu da – maz­múnsyzdyq.

Bayqaysyz ba, qazaq bolyp ómir sýrudin, dýniyege qazaq bolyp qaraudyng mәni ketip, mazmúny qashyp  barady.

Biz óz ta­myrymyzdyng qanday topyraqtan qorek alyp jatqandyghyn úmytyp baramyz. Osy ghasyrdyng eluin­shi jyldary jerding betine bir tamyry men tanymy joq últ payda bolady deyik. Al, ótkeni joq adam bolashaqqa bazyna aita ala ma? Búl ghasyrdyng adamy birin-biri erkin týsine aluy tiyis dep esepteymin ba­tystyng ózi miftik tanymdary men miys­tikalyq qúpiyalaryna qayta ýniluden jalyqqan emes. Olardyng kýnge degen senimining miftik tanymdary meni qatty qyzyqtyryp jýr. Onday tanym bizde de bolghan emes pe? Tipti, kempir­qosaqqa degen qazaqy últtyq kózqarasty aityp berinizshi, әlemdi osy tanymmen tan­qaldyrugha bolady. IYә, ras, mәsele tanqaldyruda da emes. «Qazaqqa әlem tanqaldy» degen úrandy әleumettik jelide kóp keziktirip jatamyz. Any­ghynda әlem  bizge emes, biz ózimizge ózimiz tanqalyp jýrmiz. Bir qazaq sporttyq bәsekede bayraqty biyik kóterse, әlemning auzy ashyldy, tanyr­qady dep oqyr­mandy jalghan, jalau­laghan taqy­ryppen aldaymyz. Maghan senesiz be, auzynyng suy qúryp әlem qa­zaqqa tandanatynday eshtene de bolghan joq. Onday jenisti olar kýnde kórip jýr. Jenis degen jaqsy ghoy. Eting qy­zady, bir elde túryp jatqandarmen bir sәtke bolsa da mýddelese ketesin. Biraq, ol – sizding etiniz­di qyzdyrugha ar­nalghan shou ghana. Demek, bizding mýd­demiz de, túsaukeser men betasharymyz da, qysqasy býkil ómirimiz shougha ainalyp ketse kerek. Al, shouda mazmún onsyz da joq. Onyng arghy jaghynda alyp­tardyng aqsha jasau mýddesi jatsa, bergi betinde әr nәrsege  nanghysh, dәrmensiz halyq otyr. Alyptardyng arany ashyl­ghan qalpynda. Onyng qashan jabylatynyn bajaylay alu taghy da  mýmkin emes. Tek, sol ashyq arangha mening (qazaqtyn) bolmysynyng maz­múny týsip ketti. Adammyn. Biraq, jer betindegi adamdardan basqasha bolghym keledi. Basqasha bolu ýshin, basqasha oilau kerek. Al, bizding bәrimizdi birdey oilatugha arnalghan qúrylghy iske qosylyp qoyghan. Jayalyqtyng jarnamasynda balanyng túsauy kók taspamen kesildi me, boldy, barlyghymyz solay bolugha tiyis dep oilaymyz. Qúrylghy degen sol… Biraq, ekran arqyly ózderining salttyq ghúryptaryn da jarnamalay alyp jatqandar jeterlik. Nesin aita bereyik, býgingi qazaq óz kelinining eki shetine ne ýshin sylqym qyzdardy  túrghyzyp qoy­ghanyn týsinbese de, mandayynda jasandy meni bar, kindigi ashyq, otty ainalyp jýrgen ýndilerding ne ýshin olay jasap jatqanyn jaqsy týsindirip bere alady!.. Al, buyny bekip ýlgermegen qazaq serialdarynan ghúryptyq keshenderdi izdep otyryp bireuin ilip alsan, quanyp qalasyn. Nege? Sebebi, ssenariydi týz­gende-aq jazbagerding qaperinde ghú­ryptyq keshen, qazaqtyng últtyq bolmysyn kórsetu degen maqsattar kóz­­del­­meydi. Biz әdette kishkentay kezi­miz­­­den jenilgenimizdi moyyndap ýiren­begenbiz. Sayysta qapelimde jenile qalghan qazaq eshqashan ózinen kemdik izdemeydi. Jenim­pazdy kýndep, minin tizip shyghugha әbden beyimdelip alghanbyz. «Mening atym­nyng baby nashar eken, ýshinshi aina­lymgha kelgende ókpesi óshti de qaldy» dep kemshilikti ózinen izdegen bir de bir shabandoz kórmeppin. «Onyng aty sәl aldynghy shepte túrghan, onyng ózi ýlken ról atqarady ghoy» degen synayly týrli aqtalulardy tizip aitqanda bizden sheber eshkim joq. Biraq, bir kemshiligimizdi bile qalsaq, «qazaq degen sonday ghoy, oy qazaq bolghan song týsinikti emes pe»  dep últymyzdyng atyn jerge tyghyp tastaugha barlyghymyz dayynbyz. Búl prosesti biz sanaly hәm beysanaly týrde jýzege asyramyz. Ózimizdi bagha­lauymyz kemshin týsip jatqan­dyqtan syrttan kelgender bizding ala jibimizdi kók jipke, aq pen qara týske qatysty tanymymyzdy bylay ysyra salyp, óz qiyalyn jýzege asyrugha kirisip ketedi. Sóitedi de, qazaqty op-onay ghasyrlar boyy qiyalsyz, mәnsiz, maz­múnsyz, iydeologiyasyz maldyng artynan kóship-qonyp jýre bergen dep qabylday salady. Mazmúndy joghaltyp alghan son, olardyng aitqanyna qarsy dәiek taba almay sharasyz bas shayqap ghúmyr keship kelemiz. Meninshe, qazaq folikloryn jetik biletin ghalymdardyng basyn qosyp, әr ghúryptyq keshendi taldap, jalpy halyqqa mazmúndyq syipatyn ashugha arnalghan enbek dayarlaytyn uaqyt jetti. Búl dýniyeni býgin qolgha almasaq, jiyn-toylarda jýzege asyrylatyn ghúryptyq keshenderding mәnin týsinbeytin úrpaq qalyptasady. Qa­lyptasyp ketti de. Bizding kýndelikti túr­mysymyzda onsyz da qazaqylyq­tyng bir de bir belgisi qalmaghan. Kiygen kiyi­mimiz ben dayarlaytyn asymyzdyng ózinde últtyq nyshan joq. Aqparattary mol arpalys ómirde biz qazaq ekendigimizdi jiyn-toylarda ghana eske alamyz. Demek, tym bolmaghanda, sol jiynnyng maz­múnyn saqtap qalugha at jalyn tartqan aza­mattar arashashy bolsa eken. Namys mazmúnsyz jerge qonaqtamaytyn úghym. Bәlkim bizdegi namystyng joghaluy ýshin de belgisiz bir toptargha últtyq tanymymyz turaly biligimizding súiylghany kerek shyghar. Al, az últtargha namys mindetti týrde qajet. Namysta mýddeles toptardy biriktire alatyn,  qarsy toptargha toytarys bergize alatyn alyp quat bar.
Mening syrtqy portretimdi surettegen adam qazaqtyghyma shýbә keltirmesi anyq. Biraq, әreketimnen últyma say bolmys bilinbey túrsa, ishimde qazaq ómir sýrip jatpaghany ghoy. Jón men joralghyny biletin agha buyn toy-tomalaqta qate ketip jatqan jastardyng әrketin tezge salyp otyruy tiyis. Qazirgi jastar osynday, búlardyng zamandary basqa ghoy degen syltau aittynyz ba, onda siz ózinizge deyin jetken amanatty keleshekke dúrys tapsyra almaghan adam bolyp shygha kelesiz. Ár buyn óz jauapkershiligi men arqalaghan  amanatyn sezine bilgeni jón. Búryn arnayy iydeologiya men sayasy jýie kedergisin keltiripti, al, qazir qazaq bolugha bizge kim kedergi?

Aynúr Tóleu

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3563