Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Alashorda 6673 0 pikir 1 Qyrkýiek, 2016 saghat 11:13

JANBOLAT AUPBAEV. AJALGhA ATTANGhANDAR

Osydan 95 jyl búryn Jetisudaghy shaghyn qala Jarkentte Býkilodaqtyq manyzy bar memlekettik operasiya oilastyrylyp, jýzege asty. Ol shekaranyng arghy betine amaldap ótip, artynsha bergi jaqtaghy beybit ómirge endi kirisken elge zor qauip tóndirgen aq gvardiyashylar generaly, ataman Aleksandr Dutovtyng kózin jong jónindegi әreket edi. Oghan qatysqan jerlesterimiz jóninde shyndyq tolyq aitylyp bitti me? Joq. Zertteushiler kóbinese VChK-nyn* 1920 jylghy kýz, qys ailaryndaghy atalmysh operasiyagha arnalghan dayyndyq júmystaryn aitumen, 1921 jylghy 6 aqpandaghy Qytaydyng Sýidin qamalyndaghy bolghan oqighany bayandaumen, sodan song oghan qatysqandardy Tashkentke aparyp marapattaghandyghyn sóz etumen shekteledi de qoyady. Al odan keyin she? Ajal auzyna attanyp, aman kelgenderding 1929-1937 jyldardaghy taghdyry qalay boldy? Olardan úrpaq qaldy ma? Qayda túrady? Tughan-tuysqandarynyng qoldaryndaghy qújattar ne deydi? «Atamannyng aqyry» filimining týsirilu tarihy she? Ol qalay ómirge keldi? Bilgen adamgha oghan qatysqan akterler estelikterining de aitary az emes. Osy jәne odan basqa da oqighalardy tómendegi maqalada qaderiy-halimizshe aitugha kýsh saldyq, qúrmetti oqyrman! Oqynyzdar, keltirilgen derekterge nazar audaryp, habardar bolynyzdar demekpiz biz sizderge. Sonymen…

1. Ataman

Biz sóz etkeli otyrghan adam­nyng ata-babalary bayyrghy samara­lyq kazak әskeriylerining otbasy­nan taraydy. Ákesi – patsha әs­kerining Orta Aziyany jaulap alu­daghy Týrkistan joryghyna qatys­q­an ofiyser Iliya Petrovich Dutov. Al sheshesi – Orynbor gube­r­niya­­syn­daghy uryadnikting qyzy Eliy­zaveta Nikolaevna Uskova. Bú­lar­­­dyng balasy, yaghni, ózimiz әngi­mele­mek bolyp otyrghan Alek­sandr Iliich Dutov qazaq jerin­de, atap aitqanda sol kezdegi Syr­dariya oblysynyng Qazaly kentinde joryq ýstinde dýniyege kelgen. Balalyq shaghy Ferghana, Orynbor, Sankt-Peterburgte ótken.

Aleksandr Dutov 1897 jyly Orynbordaghy Nepluev kadet korpusyn, 1899 jyly sondaghy atty әsker mektebin ayaqtaghan song horunjiy shenin alady. Sóitip Harikov qala­synda ornalasqan 1-shi Oryn­bor kazak polkine jiberiledi. 1903 jyly Sankt-Peterburgtegi Niy­ko­laev injenerlik mektebi ja­nyn­­­daghy kursty tәmamdap, Bas shtab akademiyasyna oqugha týsedi. 1905 jyly ol ózi súranyp Qiyr Shy­­­ghy­sta jýrip jatqan orys-japon soghysyna attanady. Onda 2-shi Manichjuriya әskeri armiyasy qúramynda shay­qasyp, úrystaghy «janqiyarlyq er­ligi jәne erekshe enbegi» ýshin ýshin­shi dәrejeli Áulie Stanislav or­deni­men marapattalady. Soghys bitip, Sankt-Peterburgke oralghan song Bas shtab akademiyasyndaghy oquyn jalghas­tyryp, ony 1908 jyly shtabs-kapitan shenimen ayaqtaydy.

1909 jyldan 1912 jylgha deyin Aleksandr Dutov Orynbordaghy kazak yunkerlik mektebinde ústazdyq etedi. Osy әskery oqu orny qabyr­ghasynda jas kursanttargha kórset­ken qamqorlyghy arqasynda ol yun­ker­lerding ystyq yqylasy men qúr­metine bólenedi. Mәselen onyng sol kezdegi shәkirtterining biri, keyin jazu­shy K.Sedyhtyng «Dauriya» romanyna bas keyipker bolghan, 1918-1920 jyldary Zabaykalie kazak әskerlerining atamany dәrejesine kóterilgen G.Semenov edi. Osy jer­­de sóz retine qaray myna derek­­ti de aita keteyik. Aleksandr Dutov Orynbordaghy ómirining biz sóz etip otyrghan kezeninde sol kez­degi pod­polkovnik dәrejesine teng qosyn starshinasy shenine joghary­laty­lyp, ýshinshi dәrejeli Áulie Elena ordenimen marapattala­dy. Jәne osy qalada 1907 jyly Oliga, 1909 jyly Nadejda, al 1912 jyly Mariya esimdi qyzdary dýniyege kele­di. Kenjesi Elizaveta birinshi dýniye­jýzi­lik soghys jýrip jatqan 1914 jyly tughan. Atamannyng Oleg esim­di úly bolghan deydi. Alayda onyng qashan, qayda tughany jóninde qújattar joq.

1914 jyly birinshi dýniye­jýzilik soghys bastalghanda Alek­sandr Dutov ózi súranyp maydangha attanady. Alghy sheptegi 10-atty әsker diviziya­sy qúramyndaghy 1-Orynbor kazak polki qatarynda shayqasady. Onda ol Ontýstik-Batys maydanynda general A.A.Bru­silov qolbasshylyq etken әskery qimyldardyng bel ortasynda bolady. Sol úrystar barysynda bizding keyipkerimiz qyzmet etken 9-orys armiyasy Dnestr jәne Prut ózenderi aralyghyndaghy plasdarmdy ústap túrghan 7-avstriyalyq-vengrlik armiyany talqandaydy. Osy shayqasta Aleksandr Dutov eki ret jaralanady. Songhy jarasy óte auyr edi. Alayda, Orynborda eki ay emdelisimen polkke qaytyp oralady. Kóp keshikpey knyazi Spiridon Bartenevpen qatar 1-Orynbor kazak polkining teng dәrejedegi tete basshysy bolyp taghayyndalady. Sol kezderi oghan bergen minezdemesinde graf F.Keller: «Áskery qosyn star­shinasy Dutovtyng polki qatys­qan Rumyniya jerindegi son­ghy shayqastardy óte kýrdeli dep siy­pattaugha bolady. Sonda ol ózin qalyp­tasqan jaghdaydy bilik­tilik­pen baghalap, batyl sheshim qabyl­day alatyn ofiyser retinde tanytty. Osy sebepti de men ony erekshe qabiletke iye, polkting tamasha basshysy dep esepteymin», – dep jazghan. 1917 jyldyng aqpanynda Aleksandr Dutov jogharydaghyday jauyngerlik qyzmeti ýshin ekinshi jәne ýshinshi dәrejeli Áulie Anna ordenderimen marapattalady.

1917 jylghy aqpan tónkerisi búryn aty onsha shygha qoymaghan kazak shtabs-ofiyserining birsaryndy ómirin týbegeyli ózgertip jiberedi. Oghan әser etken 1917 jyldyng nau­ryzynda Uaqytsha ýkimetting bas ministri G.E.Livovtyng Petro­grad­ta kazaktardyng birinshi jalpy qúryl­tayyn ótkizuge rúqsat bergen pәrmeni edi. Áskery qosyn starshinasy Aleksandr Dutov mine, osyghan baylanysty óz polki­ning ókili retinde Resey astanasyna keledi. Sol kezden bastap 38 jastaghy saqa ofiyserding ómiri týbegeyli ózgeredi. Ol sayasy oqigha­largha belsendilikpen aralasa jý­rip, aitarlyqtay nәtiyjelerge qol jetkizedi. Aqyry 1917 jyldyng ký­zin­degi jiynda jasyryn dauyspen Orynbor kazaktarynyng әskery atamany bolyp saylanady.

Qazan tónkerisin Aleksandr Dutov esh moyyndamady. Sóitip ol alghashqy kýnderden-aq bolishevikterge qarsy kýres tuyn kóteredi. 1917 jyldyng 25 qazanynda ataman ózine baghynyshty әsker qosynyna arnal­ghan №816 jarlyqqa qol qo­yyp, bolishevikterding Petro­grad­ta ókimetti kýshpen basyp aluyn mo­yyn­damaugha shaqyrady. Sói­tip ol Týrkistan men Sibir arasyn jal­ghap túrghan strategiyalyq many­zy zor Orynbor aimaghyn óz qolyna alady.

1918 jyldyng kýzinde Oral men Sibir temir joly boyyndaghy kóteriliske shyqqan chehoslovak tútqyndar korpusyna sýiengen Alek­sandr Dutov Kolchakty qol­dau­gha belsene kirisedi. Sóitip, Aq­tóbe baghytyndaghy shabuylgha shygha­dy. Maqsat – Tashkentke qaray toq­tau­­syz jylju edi. Alayda, onyng búl joryqta joly bolmaydy. 29 qazan­da aqtar qolyndaghy Buzuluk qú­lay­dy da, 15 qarashada qyzyldar Orynbordy shabuyldaugha kóshedi. Ataman osy auyr kezeng turaly bylay dep eske alady: «Bizge qarsy Gay basqaratyn «qúrysh diviziya» atalyp ketken bolishevikterding eng tandauly әskery kýshteri­ning biri atoy saldy. Olar jaqsy qarulanghan jәne de tәrtibi de temirdey qatty qúrylym bolatyn. Qiyn jaghdaygha tap boldyq. Biraq mening jigerim bir sәtke te jasyghan joq».

1919 jyldyng sәuirinen bas­tap Aleksandr Dutov resmy týrde Orynbor kazak әskery armiyasynyng qolbasshysy bola túryp әskery basshylyq tizginin kómekshilerine tapsyrady da ózi Ombygha baryp sayasy ómirge aralasyp ketedi. Sibir biyleushisi Kolchaktan general-leytenant shenin alyp, bar­lyq kazak әskerining joryqtaghy ata­many etip taghayyndalghan ol jer­gilikti jerdegi jasaqtardyng jay-kýiin tekseru ýshin Qiyr Shyghys­qa attanady. Sol jaqta partizan qoz­ghalysyna qarsy kýreske jetek­shilik etip, Sibir jogharghy ýki­met biyligimen jәne Japoniyamen yn­ghay­las sayasat ústanghan Semenov, Kal­mykov, Gamov siyaqty ataman­darmen qarym-qatynas ornatady. Olar jogharghy biyleushi Kolchak­qa adaldyghyn kórsetuge tyrys­qany­men, is jýzinde shyghys maydany­na bir de bir әskery qúrama jibermeydi.

1919 jyldyng kýzinde Kolchak diviziyalaryn talqandaghan Qyzyl armiya sheshushi shayqasqa kóshedi. Osy kezde Aleksandr Dutov Orynbor kazak әskeriylerining qolbasshysy bolyp qaytadan taghayyndalady. Búl qalyng qol Kókshetau men At­basar­­dan Jetisugha sheginuge mәj­býr bolghan asa qiyn kezeng edi. Jasaq ashyq aspan astynda ash-jalanash kýn keshe otyryp, jútan, elsiz mekenderdi artqa tastap sheginumen bolady. Obozdaghy jýk tartugha shamasy kelmegen jylqy, týieni pyshaqqa jyghyp, azyq etedi. Túrghylyqty halyqtyng jem-shóbin, kiyim-keshegi men kólik-saymanyn kýshpen tartyp alady. Alayda myndaghan adam tobyryna búl júq bolmaydy. Suyq pen ashtyqtan qyrylghandardyng sany kýn sanap óse týsedi. Júqpaly auru – sýzek payda bolady.

Jetisugha aryp-ashyp, әbden silik­pesi shyghyp jetken dutov­shy­largha osy ónirge erterek kelip, birshama jayly túrmys keship jatqan ataman Boris Annenkov әskerleri jyly qabaq tanyta qoy­maydy. Aralarynda ózara dúsh­pan­dyq eregis bastalady. Key jaghdaylarda olardyng dau-damayy qaruly qaqtyghysqa da úlasyp otyrady. Múny kórip, berekesizdikten әbden týnilgen Aleksandr Dutov 1920 jyldyng nauryzynda ózining serikterimen birge Jetisudi tas­tap, Sar­qannyng 5800 metr biyik­tigin­degi múz qúrsanghan Qarasyryq asuy arqyly Qytaygha ótuge mәj­býr bolady. Osylaysha Alatau asqan orynborlyqtar Shynjang jerindegi aghyp jatqan Boratola ózenine jetedi. Búl Dampani degen әkimshilik aimaghynyng jeri edi. Bosqyndar mine, soghan jaqyn jerden qos qúryp ornalasyp, bir aigha juyq damyl tabady.

Olar osy jerde esterin jiyp jatqanda soldattar Kenes ýkimeti shet elderge qashqan aqtargha keshi­rim jariyalapty degen sózdi estiydi. Artynan búl habar rastalady. Jasaq qosynyna kelgen Dampani uezining bastyghy atamangha kenes­tik Resey ýkimeti odan Qytay Týrki­sta­ny jerine ótken qash­qyn­dardyng bәrine keshirim jasalghanyn resmy týrde habarlaudy súraghanyn mәlim­deydi. Múny ókilding óz auzynan estip, sodan song biraz kýn oi­la­nyp-tolghanghan Aleksandr Dutov myna­day jarlyq shygharady: «Elge oral­ghysy keletinderge mening tara­pymnan eshqanday qarsylyq bol­maydy. Óitkeni Otanymyzgha óz erkimizben, ar-namysymyzdy joghalt­pay oralatyn sәtting qashan kele­tinin aitu qiyn. Múnday jaghday jyl óte ne bolmasa eki jyldan son, tipti ondaghan jyldardan keyin ghana tuuy mýmkin. Otanyna qaytqysy kele­tin, búdan әrige kýsh-jigeri tau­sylyp, qiyndyqtan qajyghan adam­dar tizimge jazyluyna bolady. Jasaq­taghy ofiyser myrzalargha aitarym, olar tarapynan eshqanday ýgit-nasihat jýrgizilmeui tiyis. Osy­ny qatang eskertemin. Árkim óz tagh­dyryn ózi sheshsin. Men esh­qanday uәde bermeymin jәne bere almaymyn da. Óitkeni mende qarjy joq. Osyndaghy әrbir kazak óz tirshiligine qajettini óz enbegimen tapsyn».

Kenes jerine qaytugha 240 adam tilek bildiredi. 1920 jyldyng 6 mamy­­rynda jasaq eline qaytatyn jol­­dastarymen qoshtasu ýshin sapqa túra­dy. Qúday Ana Tabyn­skaya kiyeli ikonasynyng aldynda minәjat jasalady. Ketetindermen qoshtasyp túryp ataman olargha: «Elge oralghan song satqyndyq jasamandar, jeke bastarynnyng mýddesi ýshin mún­daghy bauyr­laryndy kinәlap, olar­dyng tuystaryn qiyn jaghdaygha qal­dyr­mandar», – dep kenes beredi.

2.Qamal

Qytay jaghyna Aleksandr Dutov­­pen birge ilesip ótkenderding qatarynda Jetisu kazaktary әs­keri­ning atamany, general-mayor Nikolay Sherbakov ta bar edi. Onyng otryady da ýlken mashaqatpen asuy qiyn Qarasyryqtan ótip, Bora­tola ózenining angharyna shyq­qanda olar­­dy qytay sherikteri ústap, oq­­shaulau ornyna әketedi. Kóp keshik­­­pey bәrining túratyn jeri be­lgi­lenip, naqtylanady. Atap ait­qanda Orynbor kazaktarynyng ata­many Aleksandr Dutov ózining shtaby­­men jәne jeke kýzet polki­men Sýi­din qalasyndaghy beki­nis pen soghan jaqyn mandaghy Maz­ar, Shipanze qystaqtaryna qo­nys­­tan­­dyrylady da, al Nikolay Sher­­bakov әskeri Qúlja irgesine ornyghady.

Osy jerde Kenes ókimetining tegeu­rinine shydamaghan aq gvardiya­shylardyng Qytaydyng Harbin jaghy men Mongholiya beti jәne Shyn­­­jang ólkesine aghyluynyng se­bebi nede degen súraq tuady. Zer sa­lyp qarasaq, 20-jyldary ka­­zak­­­tardyng Zabaykalie atama­ny G.Semenovting Shanhaygha, baron Ungernning Urgagha, Boris Annen­kovtyng Ýrimshige, al general And­rey Bakichting Shәueshekke baryp taban tiregenin bayqaymyz. Nikolay Sherbakov pen Aleksandr Dutovty jogharyda aittyq. Búlar­dyng alghash­qysy Qúljany, songhysy Sýidindi tandaghan. Sonda deymiz-au… Keyingi 20 jyl ishinde jaryqqa shyqqan aq emigranttar jariyalanymdaryna qaraghanda mәsele mynada siyaqty.

1918-1920 jyldary Ýrim­shidegi, Qúljadaghy jәne Shәue­shektegi Resey konsuldary Aleksey Diyakov, Vladimir Luba jәne Vladimir Dolbejev Kenes ýkimetin moyyndamay, tipti onyng tez arada qúlauy ýshin qoldarynan kelgenning bәrin jasaudy óz paryzdary dep sanaydy. Al múnday әreketter bolishevikter men Qytaydyng Shynjang aimaghyndaghy resmy memlekettik qúrylymdar arasyndaghy diploma­tiyalyq qarym-qatynas ornatuda aitarlyqtay qiyndyq tudyrady. Mysaly, 1918 jylghy 12 nauryzda Jetisudyng Áskeriy-revolusiya­lyq komiyteti Qúljadaghy telegraf kensesinde júmys isteytin bolishevik Manikovtyng nús­qau kýtken jedelhatyna jauap retinde: «Manikov joldasqa jón-joba kór­setip, odan Qytay ýkimetine jaq­sy kórshilik niyetti jetkizudi súrau» jóninde sheshim qabyldaydy. Alay­da Qúljadaghy búrynghy patsha ar­miya­synyng polkovniygi Vladimir Lubanyng qarsy әreket etuinen Manikov Shynjandaghy jergilikti resmy ókimet oryndarymen baylanys ornata almaydy. 1919-1920 jyldary Týrkistan maydanyndaghy sayasy basqarmanyng bastyghy bolghan, keyin Jetisudaghy Vernyy qala­synda komissar qyzmetin atqarghan jazushy Dmitriy Furmanov ózi­ning «Býlinshilik» atty derekti kitabynda Vladimir Lubany bylay dep sipattaydy: «Sol kezde Qúl­ja­da patsha zamanynan qalghan bir kәri orys konsuly otyrdy. Ol bay­ghús qayda barsyn? Sol Qúl­ja­dan shygha almady. Onyng ýstine ja­na Resey mýddesine qyzmet etu­ding or­nyna oghan dúshpandyq tanyt­ty. Demek, ol onbaghannyng qar­jy­sy da bol­ghany ghoy. Al aqshamen bar­lyq isti tyndyrugha bolady. Osy aq­­sha­gha ol kәri qaqpas kazaktardy da ústady, olargha kómektesip, Jeti­su­gha soqqy beruge de dayyndady…».

Ol qanday qarjy edi? Dmitriy Furmanov neni túspaldap otyr? Osy súraqtargha jauap beru ýshin jazushy Vadim Obuhov­tyng «Joghalghan jerúiyq» kita­­byndaghy myna derek­ter­ge ýnileyik. Shynjandaghy bú­ryn­­ghy orys diplomatiyalyq qyz­metinin, Qytaydyng basqa ai­maq­­taryndaghyday, óz maqsatyna júmsau ýshin Resey-Aziya bankinen qaryzgha alynghan iri kólemdegi qar­jysy bolghan. 1910 jyly qúryl­ghan, Qazan tónkerisine deyin aksionerlik kapitaly búryn-sondy bolmaghan 50 miyl­lion rubli kólemine deyin úl­ghayyp, Resey men shet elderde ornalasqan 175 bólimsheden túra­tyn, keng tamyr jayghan búl bank aksiyalarynyng tórtten ýshi Fransiyada jatqan edi. 1914 jylgha qaray bank negizgi aktivterinin, vekselidik jәne tauargha negizdel­gen nesiyelerinin, salym aqsha men aghymdaghy esepshottaghy qar­jy kólemi jaghynan Reseydegi aksio­ner­lik kommersiyalyq bank­ter ara­synda birinshi oryndy iyelengen. 1917 jyly bolishevikter bar­lyq bank jýiesin memleket menshigine kóshirgenimen, biz sóz etip otyrghan qúrylymnyng shet elderdegi bólimsheleri salym aqsha jәne qarjy aghymdary boyynsha júmystaryn biraz uaqytqa deyin búrynghyday jalghastyra ber­di. Ýrimshidegi Resey-Aziya ban­ki diyrektorynyng qyzmetin tón­keriske deyin A.Suvorov degen kisi atqaratyn. Azamat soghy­sy jyl­darynda da ol osy orny­nan myz­ghymady. Patshalyq Resey konsuldarynyng jәne Shynjan­daghy aq gvardiyashylardyng is-qiy­myl­daryna qarjylyq qoldau kór­set­ken mine, naq osy adam edi.

Shynjandaghy konsul­dyq­tarmen tize qosa әreket jasaghan aq gvardiyashylar ózderine kerek әsker bólimderin jabdyqtau jәne olardy adamdarmen, onyng ishinde Qytay azamattarymen tolyq­tyru, qúpiya da jedel aqpa­rattar alu siyaqty sanqily mәselelerdi aqsha arqyly sheshude aitarlyqtay tabysqa jetip, tastary órge domalaydy. Resey diplomattary aq gvardiyashylar jasaqtaryn qúryp jәne olargha eleuli qarjylyq kómek berumen, aq emigranttar jetekshilerining shet elderdegi basqa úiymdar­men baylanysyn qamtamasyz etumen ghana shektelmey, orys diasporalarynyng óz ishindegi jәne qytay ókimet oryndarymen aradaghy dau-damaydy retteude de dәnekerlik jәne beytarap qazylyq jasap otyrdy.

Múnday ashyq kórinis әsirese ataman A.Dutov pen general N.Sherbakovty qanatynyng as­ty­na alyp panalatqan, jazushy D.Furmanov jogharydaghy óz romanynda sóz etken patshalyq Resey­ding Qúljadaghy búrynghy konsuly V.Lubanyng is-әreketinen anyq bayqalady. Ol aqtardyng qos generalyna jaghday jasau ýshin Shynjannyng sol ónirge әmiri jýre­tin general-gubernatorynyng auzyn maylap, betin beri qaratady. Oghan aq emigrant Anatoliy Vorobchuk-Zagorskiyding jazyp qaldyrghan myna esteligi búljytpas dәlel bola alady: «Baqytymyzgha qaray Shyn­jang general-gubernatory Yan Szyanisin aqtardyng dosy, boli­shevikterding qas jauy bolyp shyqty. Konsul V.Lubamen pikirlese otyryp, ol osy jerge túraqtaghan kazak orystargha jyly qarap, jergilikti ókimet oryndaryna olardyng әrqaysysyna kýnine eki qadaqtan (bir qadaq 443 gramgha ten) ún, sonday mólsherde as әzirleu men ýy jylytugha qajet tas kómir bosatyp otyrugha núsqau berdi».

Mamyr aiynda búl biylik iyesining ataman Aleksandr Dutovtyng jasa­ghyna Sýidin qalasynda túraqtaugha rúqsat bergenin biz jogharyda ait­tyq. Sýidin kenestik Qazaqstan shekarasynan 52 shaqyrym jerde, osy elden Qúljagha baratyn kýre joldyng boyynda ornalasqan qala-tyn. Jәne múnda konsuldardyng kýzetshileri ýshin salynghan 200 adamdyq kazarmalar bar edi. Shekaradan ótken jasaq 1000 adamday bolghandyqtan, kazaktardyng biraz bóligi Sýidin bekinisine jәne óz qoldarymen qamal irgesindegi betkeyge qazyp sal­ghan jer ýilerge ornalasty. Tek 1-Orynbor polki ghana Sýidin qala­synan 40 sha­­qy­rym jerdegi Dushe­gur qystaghyn­da boldy. Búlar­dyng bәri qy­tay ókimet oryndary­nan jogha­ry­­da­ghy­day mólsherde kómek alyp túrdy.

Ayta keteyik, emigrasiyanyng múndaghy alghashqy kezeninde bolisheviktermen qaruly kýresti qay­ta bastau degen búrynghy aq gvar­diyashylardyng kópshiligining oiyna da kelmegen nәrse edi. Olar ýshin eng manyzdysy tiri qalu, tyrbanyp ómir sýrip, nәpaqa tabu bolatyn. Orynbor әskeri avtomobili bólimining búrynghy basshysy Sergey Hitun ózining jazyp qaldyrghan kýndeliginde sol kezdi bylay dep eske alady: «Shynjang uәlayatynyng gubernatory bizding basshymyz Bakichpen kelise otyryp, orystardy eki ay boyy azyq-týlikpen qamtamasyz etuge uәde berdi. Quanyshtysy, aramyzdaghy keybir pysyq «kәsipkerler» búl merzimning ayaqtaluyn kýtpesten óz nandaryn ózderi tauyp jeuge kirisip ketti. Orynborlyqtardyng arasynda bireui elden kinofilim taspalaryn alyp shyqqan eken. Búrynghy jaryq quatyn beru rota­synyng jauyngerleri qos don­gha­laq­ty arbanyng ýstine elektr motoryn ornatty da, mening mehanik jigitterim­ning kómegimen kino kórsete bastady. Motordyng ainalma beldigi ýzile berdi. Biraq amerikalyq kovboylar turaly kinonyng jergilikti qazaqtar men úighyrlargha únaghany sonshalyq, olar rezenke beldik qayta tigilip, jalghanghansha shydamdylyqpen kýtip otyratyn.

Jergilikti bazarda kóbinese aiyrbas sauda jýretin edi. Briyket týrin­degi, yaghny nyghyzdalyp qaty­ryl­ghan kirpish shay kez kelgen aqsha­dan da ótimdi boldy. Men qytay­lyq qysqa etikti amerikan әskery shiynelining beldiginen tarqa­ty­lyp alynghan bir ýlken shumaq jasyl jipke aiyrbastap aldym. Búrynghy ofiyserlerding birazy bazarda jayma sóreler jasap alyp, qytaylar men úighyrlargha qosyla sauda jasaugha kiristi. Olardyng sórelerinen fotoapparattar da, qol saghattary men dýrbiler de, besatar myltyq jәne temir shәugim, әskery kiyimder de kóptep tabylatyn. Búl zat­tar­dyng bәrin de jergilikti ha­lyq quana satyp alatyndyqtan oryn­­bor­lyqtardyng saudasy qyzyp túrdy.

Áli esimde, birde balalayka orkestri qúrylyp, ol gubernator ýiining ishki aulasynda oiyn-sauyq kórsetuge shaqyryldy. Ónir basshysy audarmashy arqyly óner kórsetushilerden «eng jaqsy orys әnin» oryndaudy ótindi. Orkestr jaqynda ghana qúrylghandyqtan onyng repertuary jútang edi. Sondyqtan balalaykashylar «Ay sәulesi tógilip…» әnin oryndau­gha úighardy. Qytaylyqtar әndi úiyp tyndady. Ánshi orkestrding s­ýie­meldeuimen joghary dauys­ty pikkolony ayaqtap, jyldam yr­ghaq­ty stakkatony jorghalata jónel­g­ende bәri de, tipti guberna­tordyng ózi de duyldata qol soqty. Balalaykashylardyng әrqaysysyna qytay dollary jәne týrli-týsti qaghazdan istelip, ishine órik tol­tyrylghan syy dorba berildi».

Ómir osylay qalpyna kelip, qayta jandana bastady. Al aq gvar­­diyashy generaldar men ofiy­ser­lerding týpki oiy, kózde­gen maqsat-mýddesi qanday edi? Olar­dyng shekaranyng arghy betindegi jeni­lis­ten ruhy bәsensip, kýizel­gen әskery bólimderinde uaqyt óte úiym­shyldyq pen tәrtip qay­ta ornygha bastady. Osyny bas­qa­larynan bú­ryn sezgen Aleksandr Dutov 1920 jyl­dyng 12 tamyzynda Shynjang ai­ma­ghyndaghy bolishevikterge qar­sy kýshterdi óz basqaruyndaghy Oryn­bor әskerimen biriktiru turaly №141 búiryq shyghardy. Jaghdaydy oy tarazysyna salyp qaraghanda múnday pәrmen qajet te edi. Biraq general-leytenant kópe-kórineu óz ókilettigin asyra paydalanyp, sol­týstik-batys Qytaygha ótken aq­tar jasaq­tarynyng qolbasshylary bir-biri­nen tәuelsiz әskerbasylar ghana emes, kóp jaghdayda bir-birine teng ge­neraldar ekenin eskermedi. Vadim Obuhovtyng «Joghalghan jer­úiyq» kitabyndaghy derekterge qara­ghanda general-mayor shenindegi Sibir kazaktary әskerining atamany Boris Annenkov jәne Jetisu kazak­tarynyng atamany Nikolay Sher­bakov ózderimen dәrejesi teng Oryn­bor kazaktary atamanynyng qúzy­ry­na moyyn úsynudan mýldem bas tar­­tady. General-mayor Niy­kolay Sher­­bakov jogharydaghy búiryq­ty oqy­ghanda tipti Orynbor ata­ma­nyn jekpe-jekke shaqyrugha deyin bar­ghan. Búghan onyng qytyghyna tiyer sóz­der aitqany sebep bolghan siyaqty. Ózi­ning búiryqtarynda general-leyte­nant Jetisu atamanyn «óte qatal, halyq­tyng kónil-kýiin qaperge de alghy­sy kelmeytin óktem adam jәne sharua­­­lardyng jauy» dep sipattaydy. Alek­sandr Dutovtyng bergen aqpa­ryna sýienip, qytay ókimet oryndary Niy­ko­lay Sherbakovty birneshe kýn­ge qa­mau­gha alady. Osylaysha jagh­day jek­pe-jekke shyghatynday ushyq­pasa da bir búiryqtyng kesirinen ataman­­dar arasyna arazdyq synasy qaghy­lady.

«Egemen Qazaqstan» gazeti

 (Jalghasy bar)

 

0 pikir