Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 18162 8 pikir 20 Nauryz, 2017 saghat 09:46

MONGhOL DEGEN KIM? MONGhOL DEGEN BIZBIZ

Úly Monghol imperiyasyn Qazaq halqynyng danqty úly Shynghys han qúrdy degenimizde, tuyndaytyn bir súraq bar. Sonda qazirgi Monghol memleketining atauy qaydan shyqty degen. Múnyng jauaby tómendegishe:

Shynghys hannyng nemeresi Qúbylay 1260 jyly úly han bola salysymen, Yuan Qytay dinastiyasynyng negizin qalay bastady. 1270 jylgha taman astanasyn Beyjinge kóshirip, barlyq is-qaghazdaryn Qytay tilinde jýrgizip, saray manyna Qytay dәstýrin engizip, ózi budda dinin qabyldady (Ejelgi jazbalarda Budda dini ejelde Qosaylar arasynda dýniyege kelgendigi jayly derekter saqtalghan). Ata-babasynyng tughan jerimen esh sharuasy bolmady. Tórt oirat (jonghar) týmenimen betpe-bet qalghan bayúlylar  manichjurlardyng kómegine jýginuge mәjbýr boldy. Yuan (Qúbylay) sarayynyng ýnsiz kelisimimen, Shynghys hannyng ata-júrtyna jer qayysqan túnghys tektes manichjur taypalary sau ete týsti. Keyinnen Yuan dinastiyasy qúlaghan son, jaghday búrynghydan da nasharlaghan ýstine nasharlay berdi. XVII ghasyrdyng basynda Qytaydaghy biylik basyna manichjurlik Sin dinastiyasy kelgende Mongholiya tútastay manichjurlardyng qol astynda qalady da, birte-birte alty týmen el sany kóp túnghys taypalarymen aralasyp ketti. Múny dәleldeytin derekterdi professor Qayrat Zәkiryanov monghol ghalymdary Tayjuid Ogir men Besuda Serjenning 1998 jyly jaryq kórgen «Monghol chuudyng ovgiyn lavlah» enbeginen alyp, jariyalady. Búl kitapta sonymen qatar qazirgi monghol halqynyng sanaghy nәtiyjeleri keltirilip, olardyn, yaghny qazirgi mongholdardyng 700-den astam rugha bólinetini kórsetilgen. Shynghys han túsynda ru sany 60-tan sәl ghana asqanyn eskersek, ózderin halqa-mongholdarmyz dep ataytyn qazirgi mongholdardyng jaghdayynyng qanday ekenin úghu qiyn emes. Sondyqtan, qazirgi mongholdardyng bizding úly babamyzgha, týrkilerge, qazaqtargha tikeley tektik qatysy joq. Olar bizge óte әriden qosylady. Mysaly, monghol oqymystysy B.Baobardyng jazuynsha Shynghys hannyng kezinde 40 monghol, tórt oirat týmeni bolghan, jaugershilik kezinde olar Shynghys hanmen birge әueli Shynjangha, artynan qazaq dalasyna auyp ketip, Mongholiyada bar bolghany alty týmen ghana qalghan. Onyng taghdyryn jogharyda kórsettim.

Osy jerge kónil audarayyq, 34 týmen qazaq taypalary nege Múnaliyany tastap ketti. Onyng jauaby bireu-aq. Olardyng bәri Shynghyshan atamyzdyng tól júrty bolatyn. Bәri ejelgi ata-babalarynyng mekeni Úlytau ónirine, yaghny qazirgi qazaq dalasyna qonys audardy. Eske alynyz, «Shynghyshannyng atalary Múnal han da, Qarahan da qazirgi Úlytau men Kishitau degenderdi jaylar edi, qysta    Qaraqúm   men   Syrdyn    jaghasyn    qystar   edi»  (Ábilghazy.  «Týrik shejiresi».15 bet).

Týsinikteme: Ábilghazy atamyzdyng «Týrik shejiresi» ejelgi shejirelerding ishindegi qazaq tarihyna birden-bir say keletin tarihy enbek. Búl enbekting ózgelerden ereksheligi, múndaghy ru-taypa, jer-su ataulary qazaqtyng Ana tilinde berilgen. Jәne búl tarihty jazghan «kóldeneng kók atty» emes, Shynghyshan babamyzdyng tikeley úrpaghy, basynda Aral qazaqtarynyn, keyinnen Hiuanyng hany bolghan Ábilghazy bahadur han.

Taghy bir arnayy atap ótetin jaghday, Qúbylaydyng ózi qúrghan qytay memleketining atynda, kýni býginge deyingi qoldanysta jýrgen aqshasynda «yan»  dep qoyghany. Al, «y-an»-nyng negizinde ózimizding Manqystau degenimizdegi «M-an» túrghany aidan anyq emes pe?!

Týsinikteme: Qúbylay Qytay biyligine keler kezde ol elde Altyn әuleti biylik jýrgizip túrghan bolatyn. Qazaqy shejirening tilimen aitqanda Altyn ruy (shejiredegi on eki ata Bayúlyna ókpelep bólinip ketetin)  Alshynnyng úrpaghy degen sóz. Úlytau sirә qazirde Úlytau dep atalady. Búl aimaq Ortalyq Qazaqstanda ornalasqan, qazirgi Qaraghandy oblysynyng jeri. Búl ónirde Balhash kóli, Qarqaraly tau-orman oaziysi jәne Qazaqstannyng tarihy ortalyghy Úlytau taulary ornalasqan. Ortalyq Qazaqstan ghasyrlar toghysqan jer. Úly Jibek jolynyng bir tarmaghy osy ólke arqyly ótken.

Kishitau – Qaraghandy oblysy Úlytau audanynyng orta túsyndaghy tau. Úlytau jotasynyng ong týstik-batysynda, Dulyghaly Jylanshyq ózenining bastauynda ornalasqan.

Qaraqúm  – Kaspiy tenizining soltýstik-shyghysynda ornalasqan qúmdy alqap. Teniz jaghasynan 10 – 20 km jerde. Ontýstik-batystan soltýstik-shyghysqa qaray 150 – 160 km-ge sozylghan. Qúm Atyrau oblysynyng Jylyoy jәne Manghystau oblysynyng Beyneu audandary jerin qamtidy. Demek, búl «Qaraqúmnyng jaghasyna» Manghystau men Ýstirt týgeldey kiredi degen sóz.

Qaraqúm, Týrikmen Qaraqúmy – Ortalyq Aziyada, qazirgi Týrikmen memleketining 80%-day aumaghyn alyp jatqan qúmdy alqap, shól. Soltýstik jәne soltýstik-shyghysy Saryqamys oiysy, Ámudariya anghary, ontýstik-shyghysy Qarabel jәne Badhyz qyrattary, ontýstigi Kopetdag etegi, batysy Batys Uzboymen shektelgen. Audany 350 myng km2. Qaraqúm soltýstik Unguz, Ortalyq jәne Ontýstik-shyghys Qaraqúmdargha bólinedi.

Qaraqúm, Balqash jәne Sasyqkól kólderi aralyghyndaghy qúm. Almaty oblysynyng Alakól audany jerinde, teniz dengeyinen 350 – 450 m. biyiktikte ornalasqan.

Qaraqúm, Ile ózenining ong jaghalauyndaghy qúmdy alqap. Qytaymen shekaralas ornalasqan. Almaty oblysy, Panfilov audany jerinde.

Syr óniri (Syrdariya ózeni alqaby) - Núq payghambar atamyzdyng kemesi toqtaghan Qazyq júrt (Qazyghúrt tauy) óniri.

Altay men Múnal dalasyndaghy qazaqtardyn, ózderining ejelgi ata-mekenderi, qazirgi qazaq dalasyna qonys audarghanyn I.Esenberlin bylaysha beredi: ...«Memleket ortalyghy Mongholiyadan tys jerge auysqannan keyin, ol syily da sýiikti biraq, kedey shalghay aimaq bolyp qaldy»... (Shynghyshan әlem silkindirushisi. 113 bet).

Monghol degen sózding shyghu tegi jóninde dýnie jýzi ghalymdarynyng barlyghy derlik óz boljamdaryn bildirgen. Mysaly:

 1. L.N.Gumiylev  «Mongholdar týrik pe, әlde týrikter monghol ma? dep súraq qoyyp ony jauapsyz qaldyrghan. (Evraziy Ritmy», M.2004. 128 bet).

Taghy bir «Kaspiy ainalasyndaghy myng jyl»  kitabynyng «IYnersioznaya faza– «Vechnyi

eli» degen tarauynda Týrik qaghanaty turaly: «Rimdikter ózderining astanasyn – «Mәngi qala», al týrikter óz imperiyasyn – «Mәngi el», (146 b.) deydi.

2.  «Qúpiya shejirede» ( 52- bólim) jәne «Altan Tobyshta da» da: «Qamúq Mongholdy Qabúl qaghan biylep jýrdi» delinip, «Hamag Monghol – HI ghasyrdyng orta túsynda qúrylghan Monghol úlysynyng atauy» degen týsinik berilgen  (41 b.).  Bir qaraghanda «monghol sózi» derlik «hamag, qamúq» – qamtu, biriktiru, hamsy, kóbisi,  barshasy t.b. týrde týrik tekti halyqtarda bar sóz.

3.  Rashid ad-Din «Jamiygh-at-Tauariyh» jinaghynyng 1 tomynyng 1 kitabynda «monghol» sózinin    maghynasy turaly: «monghol basynda «mungol», yaghny «әlsiz» jәne «qarapayym» degen.  (aud. Hetagurov,154 b.).

4. T.Ábenayúly «Shynyna kósh tariyh! Shynghyshan kim?» kitabynda da: «Man» sózi – týrik tilderinde jýru, jylju maghynasyn bildiredi. Oghan «qúl» sózi jalghanyp, ýndestik zanyna sәl ózgeriske týsuden «manghúl» atauy kelip shyqqan.  Ol da, qyjyrtpa sarynmen qalyptasqan kóshpendi el, malshy júrt degen maghynadaghy elesim. Búlardan shyghatyn qortyndy: manghúl atauy, eng keminde Oghyz han zamanynan bastap qalyptasqan bayyrghy elesim. Ol – barlyq shyghystyq týrkilerdi menzeydi» –deydi (Almaty,2008,  63-64 bb.).

5.  Hondemir Giyas-ad-din (1475-1536) Mongholdy tarihta bolghan adam retinde bayandap, Núh payghambardyng ýshinshi úly Iafetting balasy Týrikting tórtinshi úrpaghy Alansha hannan Tatar men Monghol (egiz) tughanyn jazady. «Olar kәmeletke tolghasyn, әkesi Týrkestandy ekeuine bólip berdi» dep (aud. V.Grigoriev), al Ergene qongha ruyn qonystandyrghan Qiyan, osy Monghol hannyng altynshy  úrpaghy Elhannyng úly degen  («Istoriya mongholov.  Ot drevneyshih vremen do Tamerlana», SPb, 1834. 2-6 b.).

6. Qadyrghaly Jalayyry 1602 jyly jazghan «Jylnamalar jinaghynda» «monghol» sózining maghynasy turaly aitpaydy, tek Oghyz hangha baghynbay, músylmandyqty qabyl almay shyghysqa kóship ketken júrtty «monghol» dep ataydy. 

7.  Hiua hany Ábilghazy bahadýr 1662 jyly jazghan «Týrik shejiresinde»: «Múnghúl»  sózi «mún» jәne «ol» degen sózderden shyqqan, júrttyng tili kelmegendikten kele-kele múghúl dep ketken. «Múnnyn» maghynasy qayghy ekenin barsha týrik biledi, al «ol» dyng maghynasy da qayghygha jaqyn, týnergen degenge keledi» deydi (15 b).

Týsinikteme: «Mún» sózining maghynasyn barsha týrik biledi» deui – «monghol» atauyn týrikter bergendigi jәne múnyng esh shýbәsiz týrik sózi ekendigi. Biraq «ol» esimdik sózi, týrik tilining zandylyghyna oray, bastauysh retinde «mún» sózining aldyna qoyylyp, «múng ol» emes, «ol mún» (ol – múndy) bolar edi.

8.  «Qazaqstannyng balama tarihy» atalatyn kitabynda Q.Daniyarov: «Myng – sandyq ólshemi, qol – әsker, qosyn maghynasynda», «Búl sóz týrki tildi halyqtardyng ishinde qazaq tilinde fonetikalyq ózgeriske úshyramay, sol kýii saqtalghan. Áyteuir, «múnghyl» (monghol) – qazirgi monghol tilinde belgili bir úghymdy bildirmeytin, maghynasyz, mәnsiz sóz» deydi (41 b.).   Biraq, Shynghys han óz әskerining kýshin, «óte kóp» ekenin bildirmek bolsa til qorynda bar «týmen» sózin qoldanar edi ghoy!

Osy avtor Shynghys han basqarghan memleketti qúrushy óte iri tórt ru ( qiyat, nayman, kereyit, merkit) bolghanyn, olardyng birining atymen memleketti atasa, qalghan ýsheui kelispey, alauyzdyq tuaryn, sondyqtan «sol jerlerde kóship jýrgen az ghana taypanyng (monghol taypasynyn) atyn beruge mәjbýr bolghan» deydi! (Almaty, «Jibek joly», 1997, 14 b.).

9. Q.Zәkiryanov, kitabyn  «Shynghyshannyng týrkilik ghúmyrnamasy» atay túra: «4 ghasyrdyn

ayaghynda Mongholiyanyng ghún әmirshisining qaytys bolghan әielining kýmbezinde 40 kýn boyy Manchjuriyadan әkelingen myng qúl shyraq jaghady. Keyinirek búl myng qúldyng úrpaqtary 12 ghasyrda Onon jәne Kerulen ózeni boyynda kóship qonghan monghol atty rudyng negizin qúrady», «..Osy sebepti «monghol» etnoniymining shyghu tegi «myng qol» sózine emes, «myng qúl» sózine baylanysty bolyp keledi eken» deydi (Almaty, «Jibek joly»,48 b.).

10. Lin fon Pali «Istoriya Imperiy mongholov» atty kitabynda: «Proishojdenie samogo nazvaniya «mongholy» iymeet neskoliko tolkovaniy. Po slovam  D.Banzarova, rassmatrivavshego filologicheskiy komponent nazvaniya v statie «O proishojdeniy iymeniy  monghol»: «...g-n Shmidt, sleduya Sanang-Sesenu, dumal, chto ono dana mongholam samim Chingishanom y proizvedeno ot kornya mong, «stroptivyi», «derzkiy», a musulimanskie istoriky proizvodyat ego ot mung, «slabyi», «pechalinyi». Chtoby ny znachilo slovo mong ily mung, po svoystvu samogo  yazyka mongholov ne moglo ih imya proizoyty ot takogo kornya: bez vsyakoy natyajky ono razlagaetsya na mon-gol, «reka Mon»! Odnako nikakoy reky Mon na kartah ne sushestvuet. Ee ne sushestvovalo y na evropeyskih y arabskih kartah Srednevekoviya» deydi (35 b). (Búl  aityp túrghandary «mung»– mún, múndy, al «mong» – mónku» sózderi).

Shyn mәnisinde, 17 ghasyrda  Sanan-sheshen, 19 ghasyr basynda G.Shmit keltirgen «mong» sózi qazirgi monghol tilinde joq. Óitkeni búl týrik sózi. «Qazaq tilining týsindirme sózdiginde»: «Mónki 1. Tulau, әlem-tapyryq, shat-shәlekey bolu; 2. Auysp.   Qatty ashulanu, shamdanu; delingen (Almaty 2008, «Dayk-Press»,  600 b.). 

  11. Q.Salgharin keybir ghalymdardyng «múnghúl» atauynyng sózdik tórkinin «qúl» sózimen baylanystyrghany shyndyqqa keletinin, mongholdardyng týpki tegin Gerodottyng «Tarihyndaghy» skifterden jenilip Shyghysqa qashqan qúldardan shygharyp, «monghol» maghynasy «myng qúl» boluy  mýmkin ekenin aitady. Sonymen qatar: «Kóne qytaylyqtardyng «keudeli qúl», «kekshil qúl» degen maghynada qoldanyp, tarihnamalaryna halyqtyq atau retinde endirgen «siunnu» («siun» – keude, nu – qúl») etnoniymining ejelgi týrikting «múnghúl» («múndy qúl» nemese «týnergen qúl») degen halyqtyq atauynyng kalikalyq audarmasy ekenin angharu esh qiyndyq tughyzbaydy» deydi («Úly qaghanat» kitaby, 159 b.). «Múnymyzdyng dúrystyghyn orystyng әigili shyghystanushysy N.Ya.Bichurinning siunnudi «zlyy nevoliniyk» (Bichurin N.Ya. 1950.– str.39)  dep audaruy da Ábilghazynyng múnghúldy «múndy qúl», «týnergen qúl» dep týsindirui de qúptap túrghanday» deydi. (sol kitapta, 357 b.). 

12. Meninshe, Shynghys han memleketi tarihyna qatysty zertteuler jasaghan búrynghy, keyingi tarihshylardyng osy mәselening úshyna shygha almau sebebi – «monghol» sózin olardyng «etnostyq atau» dep esepteuinen bolyp otyr. Al shyndyghynda, búrynghy tarihtaghy «monghol» etnos (ru) emes,  shyghystaghy týrik tekti rulardyng Odaghynyn  atauy (KSRO degendey).  (Hasen Qoja-Ahmet, «Monghol» emes «Mәngi el» nemese ghasyrlargha jalghasqan jansaqtyq»).  

13. Tatarstandyq tarihshy R.N.Bezertinov: «Tatary, turky – potryasately Vselennoy»  kitabynda: «Postepenno orda prevrashalosi v gosudarstvo, kotoroe nazyvalosi u turkov hanstvom. Hanstva obedinyalisi v kaganat. Svoe gosudarstvo turky nazyvaly Eli ily Ili. Ono bylo bolee postoyannym, chem orda ily konfederasiya, poetomu turky svoe gosudarstvo nazyvaly «Vechnyy Eli». Postoyannaya potrebnosti obediyneniya v ordy y sozdaniya gosudarstv poslujila osnovoy iydeologiy turkov. Eta iydeologiya «stremleniya k Vechnomu Elu» pronizyvaet svoimy luchamy vsu istorii turkskogo mira. Blagodarya etoy iydeologiy turky sozdaly mnogo desyatkov  imperiy y hanstv»  deydi (Novosibirsk 2001.,52 b.).

15.   Q.Salgharaúly «Úly qaghanat» kitabynda: «Týrkterding 552 jyly jyujәndardy talqandap, ózderining memleketin «Mәngi el», biyleushisin «El qaghany»  ataghany barshagha ayan»  (166 b.),  deydi (182 b.).     

16. M.Qarghabaev ózining «Kóshpendiler atlantidasy» atty enbeginde «Qazaq halqyn qúraytyn taypalardyng sanatyna kiretin rulardyng ishinde  «monghol» taypasy joq. Kóshpendiler ýshin «monghol» sózi rulyq nemese taypalyq úghymdy bildirmeydi», - deydi.

17.  Orhon tanbaly tas jazularynda, Kýltegin kishi jazularynyng 8-jolynda: «Ótýken iysh olýrsar bengý el túta olyrtachysyn»  degen tanba jazu bar eken. Múny S.Malov «Kogda je ty ostaeshsya v Otukenskoy cherni, ty mojeshi jiti, sozidaya vechnyy plemennoy soyz» dep, ózge orys tildi ghalymdary da «el» sózin «plemennoy soyz» dep audarghan eken (V.Radlov pen P.Melioranskiy búl tústy «vechnyya plemena obitaishiya» depti).

Qazaq ghalymdary búl sóilemdi «Ótýken qoynauynda otyrsan, mәngi eldigindi saqtaysyng sen» (M.Joldasbekov), «Ótýken jynysta  otyrsang mәngi el tútyp otyrarsyng sen»  (Q.Sartqoja), «Ótýken úiysynda otyrsang mәngi el  túta otyrar edin» (M.Múhitdenov), «Ótýken qoynauynda otyrsan, mәngi el ústap otyrarsyng sen» (Gh.Aydarov), «Ótegen ieuishte otyrsang mәngilikke elindi saqtap qalasyn» (T.Ábenayúly), «Esly ty obitaeshi v Otukenskoy cherni, ty mojeshi jiti, sozidaya (podderjivaya) svoe vechnoe gosudarstvo» (A.Amanjolov) dep audarghan.

Búnday boljamdardy әli de shúbyrta beruge bolar edi. Biraq, bizge odan eshqanday payda joq. Býkil dýnie jýzi ghalymdary búl baghyttan shyndyqtyng (aqiqattyn) týbine eshqashan, tipti myn, million jyldan da keyin jete almaydy. Sebebi, búl baghytta adamzattyng atasy «maymyl» degen batys (Darviyn) tújyrymy basshylyqqa alynghan.  Al, maymylgha Úly Jaratushy – Alla sana (aqyl men bilim) bermegendikten, maymyl óz tegin eshqashan izdep taba almaydy.

 Shyndyqqa jetuding eng onay jәne birden-bir dúrys joly Qazaqtyng rulyq, tektik shejiresin jәne sózding týbirin (óz týbin, yaghny sózding atasyn) jәne onyng qúramyn basshylyqqa alu. Yaghny shyndyqty qazaqtyng Ata shejiresinen izdeu.

Shynghyshandy onyng ruynyng Qiyan (Qiyat) delinetinine baylanysty әr tarihshy әr rugha telip jazyp jýr. Olardyng búnday tújyrym jasaularynyng negizi, Qiyat atty rudyng qazaqtyng kóptegen rularynyn, tipti ózge últtardyng ishinde de boluy. Demek, Shynghyshan atamyzdyng tegin tek qana Qiyat degen ru atyna bola әr rugha (elge) telu dúrys tújyrym bolmaydy. Sebebi, Shynghyshan shyqqan Qiyat (Qiyandar) ruynyng arghy atasy Múnal, nemese Monghol atanugha tiyisti. Qazaqta da, tipti býkil әlem elderining ejelgi tarihtaryn da  Monghol esimdi ru da, taypa da, el de, memleket te kezdespeydi. Demek,  Monghol Múnaldyng laqap aty. Búl tújyrym daugha jatpaydy. Dәlel me? Tyndap kóriniz:

«Múnal – Adaydyng kenje nemeresi, yaghny Kelimberdining kenje balasy, onyng bes balasy bar delinedi:

«Múnaldan - Jauly, Shoghy (Qyryqmyltyq dep te atalady) Áli, Bәiimbet, Alaoghylan (Alaqúnan)» (Alshyn Mendalyúly «Aday shejiresi» Almaty-2002. 67 bet).

«Múnal – Bayymbet, Jauly, Shoghy, Alaqúlan, Ály bolyp bólinedi. Múnal – segiz arys Adaydyng ishindegi eng kóp óskeni» (M.Tynyshbaev. «Qazaq halqynyng tarihyna qatysty materialdar» Tashkent-1925. 34 bet).

«Múnal. Múnaldan – Áli, Bәiimbet, Jauly, Shoghy. Áliyden Alaqúnan, Qoshqar» («Manghystau ensiklopediyasy». Almaty, 1997. 200 bet).

Múnaldyng bir balasy Alaqúnan Altay, Alatauda qalypty degen derekter Aday shejireshileri derekterining bәrinde de kezdesedi. Alaqúnandar jayly qytay jazbalarynda bar ekendigi aitylady.

Adam ata men Aua ananyn, sonymen birge býkil qazaqtyng qarashanyraghynyng iyesi Adaylar shejiresining barlyghy tek qana osy derekterdi beredi.

Alaoghlan (Oghlan) esimi býkil әlemge týgelge juyq biyligin jýrgizgen Shynghys qaghan atamyzdyng arghy atasy.  Shynghyshannyng kóptegen úrpaqtarynyng tegine Oghlan degen atalarynyng esimi qosylyp jazylatyny osydan bolsa kerek. Mysaly, Altyn Ordanyng songhy biyleushisi Toqtamys hannyng әkesining esimi Týie Qoja Oghlan.

      Ýlkendi syilau dәstýri qazaqtarda tek qana tirisinde emes, ólgennen keyin de sol kýiinde jalghasa beredi. Manqystau әuliyelerine tәn mynaday zandylyq – bir әuliyege ziyarat etu ýshin әueli oghan tayau jerdegi ekinshi әuliyege soghyp, tәu etu sharty bar. Mysaly, Beket atagha ziyarat etu ýshin Oghlandy әuliyening basyna baru kerek. Sebebi, ekeui de Múnaldyng Jary atalyghynan órbiydi, yaghny Oghylandy Beket atanyng arghy atalary bolyp tabylady. Oghylandy (Týie Qoja Oghlan), Altyn Ordanyng songhy úly biyleushisi Toqtamystyng әkesi, yaghny Shynghys hannyng segizinshi úrpaghy.

Osy Oghylandy jayly S.Qondybay «Manghystau men Ýstirtting kiyeli oryndary» atty enbeginde tómendegidey derekter keltiredi. «Ýstirtting erneginde, Beket ata meshiti men beyiti ornalasqan jerding atauy Oghylandy delinedi. «Oghylandy» atauy Manqystau men Balqangha tanymal, osy esimge ie jer Balqanda da bar (qúdyq jәne alqap). Anyz boyynsha Yafis payghambar ózining úly Týrikke «Yafiys-Oghylanly» degen laqap at qoyypty. S.Polyakov «oghlan» sózining osy aimaqta jii kezdesetinine mәn bere otyryp, osy atty iyelengen tarihy songhy adam Toqtamys hannyng әkesi, 14-ghasyrdyng 50-60-jj Manqystaudyng biyleushisi – Týieqoja-oghlan (Toyqoja-oghlan) ekendigin atap ótedi». Al Ábish Kekilbaev aghamyz Manqystaudaghy Oghylandynyng әlgi Týieqoja-oghlanmen baylanysty bolu yqtimaldyghyn eskertken bolatyn (93-94 bb). Osy jerde yqtimaldyq degen sózding basyn ashyp keteyin. Ártýrli boljamdar men yqtimaldyqtyng tuyndauy Oghlandy degen sózding maghynasyn týsinbegendikte jatyr. Sebebi, esimine Oghlandy degen sóz qosylghan atalarymyzdyng barlyghy, osy atamyzdyng úrpaqtary. Mysaly, Týieqoja óz aty da, al Oghlandy (Oghyz)  atasynyng aty, yaghny qazirgishe aitqanda familiyasy bolyp shyghady. Sonda Beket ata jatqan әulie qorym  sol Oghlandy, yaghny býgingi týrik atanyp jýrgen halyqtyng týp atasy Týrikting jerlengen jeri dep tújyrym jasauymyzgha negiz beredi. Zer salyp bayqasanyz, ony osy Oghlan atamyzdyng basyna túrghyzylghan kýmbezding keskin – kelbetinen de bayqaugha bolady. Búl jerge, әriyne osy Oghlandy atamyzdyng talay tikeley úrpaghy jerlengendigi dausyz.  Búl dәstýr kýni býginde de jalghasuda.

Sol siyaqty,  Shynghys qaghan babamyzdyng kóptegen úrpaqtaryna Oghlan degen tegi qosylyp jazylghan. Mysaly, Joshy hannan taraytyn altynshy úrpaghy Bekqoldy úghlan, onyng úly Ály úghlan (Ábilghazy «Týrik shejiresi» 118 bet); Toqtamystyng qaryndasy Baqytjamal men Temirbek hannyng tughan jiyeni Temir Qútlyq Oghlan, Toqay Temirding úrpaghy Kýnjaq Oghlan, Bek Jary Oghlan, Qaldauyt Oghlan, Eljighysh Oghlan, Temir Qoja Oghlan, Álibek Oghlan, Temir Oghlan t.t. bolyp jalghasyp kete beredi.

Al, Múnal atamyzdyng esimining qalaysha ózge sózge (Múnghúl, Múnghyl, Múnaq, Múghan,  Múghal t.t.)  ainaluynyng dәleli retinde tómendegi derekterdi úsynamyn:

      «Hafiz ben Iassauiyde jii auyzgha alynatyn atau Pir Múghan.

      Hafizde:

     Búl joldardy Á.Jәmishev bylay sóiletedi:

         Eger saghan әmir etse aqyly tereng pir maghan,

         Kýnә kórme jaynamazgha qyzyl sharap tógudi.       

    Al Shәkәrim ony tómendegidey etip audarady:    

       Jaynamazyndy araqpen    

       Boya dese Múnghyl pir,

       Taza jýrek jol bilgen,

        Bolsa aitqany iste, jýr.

Alayda, jinaqty әzirleushiler Shәkәrim audarmasyndaghy sofylyq terminning maghynasyn týsinbeuine baylanysty qatelikke úrynghan. Baspagha dayyndau kezinde «múghan pir» sózin «múnghyl pir» dep berip, oqyrman qauymdy da shatystyrghan.

Pirmúghan tirkesining qúramyndaghy múghan nemese múgh sózining astarly maghynasy bar. Múghan (nemese múgh) Hafizde pir sózimen tirkesip te, jeke kýiinde de qoldanylady.

Hafiz ghazaldaryn qazaq tiline tәrjimalaghan Á.Jәmishov orys tilindegi audarmagha sýiene otyryp, qazaqshasynda «mag» dep qate bergen.

Endi osy úghymnyng shyghu tegine az-kem toqtala ketelik. Múgh (nemese múghan) әu basta MAD taypasynyng bir ruy bolghan, rudyng taypalarynyng ishinde diny jәne ruhany orny airyqsha  edi. Keyin zoratustra dini Irannyng batys jәne ontýstigine tarap, MAD jәne basqa iran taypalarynyng senimi bir bolghan kezde jana diny kósemderdi múgh (nemese múghan) dep ataghan. «Avestada» búl topty «Atyraban» dep jazghanyn kóremiz, al Ashqandar men Sasandar dәuirinde búl diny topty «múghan» degen.

Búdan shyghatyn qorytyndy: «múghan» - Zәrdósht  dinimen baylanysty shyqqan úghym. Sofy aqyndar kóne úghymgha jana maghyna, astar bere otyryp, kәdege jaratqan.

Hafizde múghan pir – tarihat jolaushylaryna jol kórsetushi, dana ruhany kósem degen maghynada qoldanylady» (IY.Jemeney «Hafiz jәne Qazaq mәdeniyeti» Almaty-2000. 45-46 better).

Keltirilgen derekterdi keliniz birge saraptama jasap kórelik:

-  Á.Jәmishevting audarmasymen kelisu qiyn.  Sebebi,  «Eger saghan әmir etse aqyly tereng pir maghan» degen sóilemde eshqanday mәn-maghyna joq.  Dúrysy Shәkәrimnin   «Eger saghan әmir etse aqyly tereng Múnghyl pir» dep audaruy. Ózderiniz kórip otyrghanday Múnghyl adam esimi. Ony biz Shәkәrimning ózge enbekterindegi Shynghys han shyqqan elding atauyn  «Múnghyl» dep ataytynynan da kóremiz. Al «pir» - bir, birinshi ústaz degen maghyna beredi.

- Býkil dýnie jýzi tarihy jazba deregindegi Monghol atauy qazirgi Qazaqtyng Alshyn, 12 ata Bayúly,  Adaydyng kenjesi Múnaldyng laqap aty.  Múnal «qazirgi» tilmen aitqanda týrik taypasyna jatady. Olar Adam atanyn, yaghny eng alghashqy Áz (Az) atamyz negizin qalap, býgingi kýnge Qazaq degen atpen jetken elding qarashanyraghynyng iyesi. Sóz týbiri Úng (únghy), Múng (uayym, qayghy), Múnal (Múnal han) atamyzdyng aty. Múnal - mungal, manghol, monghol,  monghol, múnghúl, múnghyl, mogol, moghol, múghal, mugul, maghúl, múq, múghan, múqal, múnaq, múnhaq orystyn, batystyn, qytaydyn, parsynyn, basqa da shyghys halyqtarynyn, tipti ózimizding de   barlyq jazba derekterimizde osylay әrtýrli bolyp  jazylghan. Múnal atamyzdyng esimining sóz týbiri Ún. Osy Úng Múnaldardyng týp atasy. Qalghandarynyng bәri osy atamyzdyng laqap aty.

- Barlyq tarihy derekterde Iran halqy Mad elinen (Mad patshalyghynan) taraghan delinedi.  MAD – qysqartylghan sóz. Múny Man Adaylarynyng patshalyghy dese bolady. Sebebi, Mad patshalyghynyng atauy key derekterde Madian, Maday (Matay),  Maaday, Manaday dep beriledi. Madian, Maday,  Maaday, Manaday, Matay, Altay sinonim sózder bolyp tabylady. Altay da jyrlanatyn «Ma Aday-Qara» men Tuva halqynda jyrlanatyn «Alyp Maaday» eposy osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq.

Múnal atamyzdyng jәne onyng úrpaqtarynyng atynda әlem kartasynda birneshe jýzdegen, tipti myndaghan toponomikalyq ataular bar. Olardyng negizgilerining ózin ataghanda tómendegidey bolyp shyghady:  Batys Qazaqstannyng Aqtóbe oblysy aumaghyndaghy Múnal-Jary (Múnaljar) tauy;  Ortalyq Qazaqstandaghy búrynghy Qaztau (Qazaqtyng tauy), qazirgi Shynghystaudyng eng biyik shoqysy Múnal shyny;   Aziya qúrylyghynda Úly Múnal dalasy men Múnal memleketi (qazirgi Mongholiya) bolsa, Manqystau jerinde: Múnat suy – Qalniyazdyng aitqany:

          «Basynda Jartysheke әkem qaldy;

          Manynda Múnat suy sheshem qaldy» (S.Qondybay «Manghystaudyng jer-su ataulary» Almaty-2010 224 bet); Munaet – qorym; Bozashy týbeginde, Shebir aulynan soltýstik-batysta 65-75 km jerde. Múnaymola qorymy (Sam ónirinde, Sam-1 aulynan soltýstik-shyghysta 112 km jerde jәne  Qaraqiya audanyndaghy Múnayshy kenti. Múnayshy demekshi Múnay Múnaldyng laqap aty. Sebebi, Múnaydy alghash tapqandar jәne osy ataudyng avtory Múnaldar. Múnal men Múnaydyng sóz týbirlerining birdey bolatyndary osydan. Kez-kelgen zattyng (dýniyenin), kez-kelgen úghymnyng týbi bolatyny siyaqty, soghan sәikes sózding de týbi bar. Ol sóz týbiri dep atalady. Sóz týbiri (óz týbi, yaghny sózding atasy), eshkimdi eshqanday daugha jibermeydi. Sondyqtan jer betinde Múnal-Múnaygha baylanysty ataulardyng bәri osy atamyzdyng esimine baylanysty qoyylghan. Ony sen moyynda-moyyndama, odan eshtene ózgermeydi. Múnal atamyzdyng «avtorlyq qúqyghyn» eshkim tartyp ala almaydy.

«Aday shejiresi» boyynsha Adaydyng eki balasy bar. Ýlkeni Qúdayke (Qu Aday әke), kishisi Kelimberdi (Man). Qúdaykeden eki bala, ýlkeni Tәzike (Áz әke), kishisi Qosay. Kelimberdiden alty bala, ýlkeni Qúnanorys, Aqpan, Balyqshy, Búzau, Tobysh, kenjesi Múnal. Barlyghy eki bala, segiz nemere, yaghny on buyn úrpaq. Buyn dep tek qana úrpaq atalady. Núrym Shyrshyghúlúly (1831-1908) atamyzdyn:

       «Adam-Safy balasy

       Bir terekten san bútaq,

       Dýniyege kelgen san bolyp,

       Buyn-buyn taqtaly» dep jyrlaytyny osydan («Bes ghasyr jyrlaydy» Almaty.1989. 129 b).

Adam atanyng qarashanyraghy Adaydyng kenje nemeresi Múnaldyng sóz týbiri «ún, (ún, ýn)» bolyp túr. Ózderiniz kórip otyrghanday, «biday» men «nannyn» avtorlyq qúqyghy By Adaylarda jatsa, «ún» men «múnaydyn» avtorlyq qúqyghy Múnaldarda jatyr. Aspandaghy kýnning týbiri «ýn» bolatyny da osydan. Demek, Kýn – Qu (Qúdayke) jәne Ýn (Múnal) degen eki birikken sózden túrady. «Ay»-dynda aptyrlyq qúqyghy Adaylarda jatyr.

Biz múnyng deregin Adaydyng «bes jýirigi» atanghan jyr dýldilderining biri Aqtan Kereyúlynyng (1850-1912) jyr joldarynan tabamyz:

        ...«Men Adaydyng Aqtany

        Sóilegen sózim taqtaly. (Taqtalap sóileu, yaghny әr úghymnyng dýniyege kelu retin aitu).

        ...Áriden beri sóilesem,

        Olda ózimning mereyim. (arghy týptegi atalarynyng tarihymen maqtanyp, mereylenip otyr).

        Tughan aigha at bergen, (aspandaghy tughan aigha at bergen mening atam Aday-Aytumys  dep otyr).

        Aq qaghaz ben hat bergen, (qaghazdy da, qalamdy da, hat jazudy da ýiretken solar dep otyr).

        Eki erin men til-tanday

        Sóilesin dep jaq bergen. (eng alghash sóilep, «Til tanbany» iyemdengen solar dep otyr).

        Aytqan sózge týsinbes

         Adamnyng myisyz aqymaghy» (múny týsinip moyynday almasan, misyz – aqymaqsyn) dep jyrlamaghan bolar edi. Aqtannyng Ata tegi: Aday – Kelimberdi – Búzau – Aytumys – Shylym – Órdek – Kenje bolyp taratylady. (Jyr-dariya «Manghystaudyng aqyn jyraulary» Aqtau-1995. 159 bet);

Ózderiniz kórip otyrghanday, Kenje úlda Adamzattyng bastau kezenindegi ghalamdyq qúbylystargha at (esim) bergenderding kim ekendigi saqtalyp otyr.

Kýn qaghanatynyng bastauy osylar. Kýn, Gýn, Ghún, Gýnuu, Ghúnnu bәri sinoniym.

Múnaldyng monghol atanyp jýrgenine kelsek, mongholdyng sóz týbiri «on». Monghol atauynyng dýniyege kelui, ony sol kezdegi býkil әlem elderimen bir auyzdan moyyndaluy jәne oghan ózderi monghol bolmasa da, ózge rulardyng ózderin mongholmyz dep atauy, tipti Rashid Ad Din aitqanday sol monghol atauyna talasuy bekerden-beker emes. Sebebi, býgingi tarihshylar «Sandardyng shyghu teginin» aqiqatyna jete almay jýrmiz.

Aqiqatynda,  Múnaldar Aday atanyng onynshy buyn úrpaghy bolghandyqtan ghana monghol dep atalyp, búl úghym býkil әlem elderimen tolyqtay moyyndaldy. Álem tarihyndaghy segiz oghyz, toghyz oghyz, on oghyz, segiz oq, toghyz oq, on oq atty el ataularyn eske alynyz. Oghyz – Oq (oghlan), yaghny úl men qyz degen sóz. Toghyzdyng týbiri «Oghyz» bolatyny da osydan. Oghyzdyng shejirelik atauy Tobysh. Toghyz tobyshtardyng sandyq atauy.

 Múnaldyng – Monghol atalu sebebi, on sany Múnal-Mongholdardyng sandyq atauy, búl san Múnalgha deyingi barlyq atalardyn: birinshi buyn Aday atanyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdi, ekinshi buyn Tәzike (sóz týbiri Áz, yaghny Áz әuliye, búl býgingi kýnge qazaq degen atpen jetken úly elding týp atasy), ýshinshi Qosay (búl Núq payghambardyng ruy (eli), tórtinshi Qúnanorys (Rysqúl), besinshi Aqpan, altynshy Balyqshy (Shybyntay, Qypshaq), jetinshi Jemeney (Búzau), segizinshi Semit (Semitten Arab pen Ebrey taraydy), toghyzynshy Tobysh, onynshy Múnaldardyng jiyntyghyn qúraydy.  Múnaldardyng Monghol dep ataluy,  ony sol kezdegi býkil әlem elderining bir auyzdan moyyndauy jәne qazaq rularynyng ózderin mongholmyz dep ataghan sebebi de osy.

Onynshy buyn –  Múnaldyng sóz týbiri Úng (Únghy), yaghny kez kelgen týtikting ishi. Mysaly, myltyqtyng únghysy.  Negizgi maghynasy Aday atanyng qarashanyraghy eshqayda búrylmay tikeley ortasymen (ishimen, ózegimen) kelip Múnalgha (Múnal oshaqqa) tireledi degen sóz. Al, odan tuyndaytyn Múngha kelsek, birimen-biri day-day bolyp aitysyp, tartysyp, jan-jaqqa shashyrap, bólinip ketken eldin, yaghny bir atanyng balalarynyng (aghalarynyn) bastaryn qaytsem qosamyn dep múngha (qayghygha) batqanyn bildiredi.

Jan-jaqqa ydyrap, birimen biri jaulasyp ketken elderding basyn qosyp, mórine (gerbine) «Aspanda Qúday, jerde Qaghan, әlem iyesining tanba móri» dep jazdyrghan, әlemge әigili, songhy eki myng jyldyqtyng eng úly qolbasshysy Shynghys qaghannyng ruy Múnaldyng Qiyany. (Adaydyng shejire dereginen).

        «Atamyz Aday bolghaly

       Orta bolghan jeri joq

       Atamyz Aday – Múnaldan

       Kishi jýzding ishinde

       Qarasam qatar teni joq.

       Shashylghan dabyl-danqynnyn

       Bayany bolsa kemi joq,

       Býginde jýrgen adamnan

       Dәrejeng artyq jaralghan,

       Adaydan Múnal bolghanda

Túsynda ozghan eshkim joq» (Sәttighúl Janghabylúly «Amanat» Almaty-1996. 138 bet). Baghasy, óte әdil berilgen. Songhy eki mynjyldyqta Aday – Kelimberdi – Múnaldyng danqty úly Shynghys qaghannan ozghan eshkim joq. Atamyz YuNESKONYNG sheshimimen songhy eki mynjyldyqtyng eng úly túlghasy dep jariyalanghan.

«Aspanda Qúday, jerde Qaghan, әlem iyesining tanba móri» degen mórding iyesi Shynghys qaghannyn  ruy Múnal. Monghol olardyng laqap aty. Shynghys tauynyng eng biyik shynynyng Múnal shyny atalatyn sebebi de osy. Mine Atagha degen qúrmetting eng biyik shyny. Sóz týsingen jangha búdan asqan danalyq boluy mýmkin be?

Múnaldardyng býkil jazbasha da, auyzsha da derekterining bәrinde de toghyz sany asa qasterlenedi. Ony kez-kelgen jan Shynghys han jayly jazylghan enbekterding bәrinen de kóre alady. Basqasyn bylay qoyghanda onyng jalauynda toghyz shashaq, qasynda «Toghyz órlik» dep atalghan toghyz bii bolghan. Ózimen teteles Tobysh aghasynyng laqap aty Toghyz sanyn auyzdarynan tastamaghan. Búdan asqan aghasyna degen qúrmetti adam balasy  kórsete aluy mýmkin be? Ata syilaudan, Ana syilaudan, Agha syilaudan Adaydyng segiz nemeresi aldaryna jan salmaghan.

Ong men solyn asa joghary dengeyde tanyghandarda da osy Múnaldar. Monghol men Qonyrattyn  sóz týbiri «on», Qosay men Qonyrattyng birinshi buyndarynyng «Qo» degen bir týbirden jәne Qosay men oshaqtyng (Múnal oshaqtyn) týbirlesip jatuy da osydan.

Qazaqta múnar, múnarlanyp  (yaghny alystaghan sayyn búldyrap) kórinu degen sóz tirkesteri bar. Búl úghymnyng da avtory Múnaldar. Aday Ata men onyng qarashanyraghynyng iyeleri Múnaldardyng arasynyng 70 myng jylgha sozylyp, aralarynyng alshaqtanyp, múnarlanyp ketkenin bildirgeni.

Múnaldar tek qana Adaydyn  kenjesi, yaghny qarashanyraghynyng iyesi emes, sonymen qatar, alghashqy Man atalarymyzdyng da qarashanyraghynyng iyesi. Sebebi, Mannyng sóz týbiri «an» pende degendi bildirse, Múnaldyng sóz týbiri «ún, únghy» ózek degendi, oghan «al» jalghauy, jalghanyp búl jerde  Múnal atamyzdyng esimi «Alghashqy ózek» degen maghynany da berip túr. Man, Man, Myn, Men, Múng bәrining shyghu tegi  Man atamyzdyng esimining sóz týbiri «An (Ana)-dan bastau alady.

Sonau Adam atamyzdan bergi 70 myng jylghy tarihymyz negizinen osy úrpaqta ghana saqtalghan. Jogharyda aitqanymday, Adam atadan bastalghan rulyq shejirenin, shejire-dastandardyn, «Qyrymnyng qyryq batyry» atty jyrlar siklining Múnal Jarylar arqyly býgingi kýnge jetui osy tújyrymymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Áriyne solay. Ata shejirening qarashanyraqta ghana tolyqtay saqtala alatynyna qanday dau bar.

Eger biz Shynghys handy Múnaldyng qay tarmaghyna jatatyndyghyn saralaytyn bolsaq, qoldaghy bar tarihy derekterge sýiene otyryp,  Múnaldyng Jauly Jarysynan taraytyndyghyn aiqyn kóremiz. Sebebi:

Birinshiden, Shynghyshan zamanynda Shynghys hannyng rulas, tumalastarynyng atyna Jary Aday degen tegi qosylyp jazylghan. Mysaly,  «Jary Adaylyq Qarydar» (239 bet), «Jary Aday Egen» (265 bet) (I. Esenberlin «Asyl anyz». Múnaldyng kәdimgi jinaghy. Almaty, 2002. «Kóshpendiler» baspasy). «211. Jәne de Shynghys qaghan Zelmege: «Jary Aday aqsaqal jel kórigin kóterip, kishkene Zelmeni jetelep... Men tughan kezde, búlghyn kórpe bergen edi. Sonan beri dostasyp kelemiz...» deydi («Múnaldyng qúpiya shejiresi», 150 bet).

Ekinshiden, Shynghys han memleketining múrageri Altyn Ordanyng eng songhy úly hany, Shynghys hannyng tikeley úrpaghy Toqtamystyn, Toqtamys Jary dep aityluy. Kýni býginde de, sol Toqtamystan taraghan úrpaqtary, ózderin Toqtamys jarymyz deydi. Al, Toqtamys bolsa sol kezdegi Manghystau biyleushisi Týie – Qoja oghlannyng balasy. Búl sózimizding dәleli retinde Ábish Kekilbaev aghamyzdyng «Úiqydaghy arudyng oyanuy» atty enbegine jýgineyik: «...Manghystaudy әrdayym Joshy әuletining ókilderi biylep túrypty...», «...Ishki Altyn Ordadaghy alauyzdyqty kórip, Aq Ordanyng «mýiizi» syrqyray bastady. Aq ordanyng biyleushisi Orys han Altyn Ordany basyp alugha bel budy. Onyng búl joryghyna Manghystau ónirining sol tústaghy biyleushisi, Joshynyng úly Toqa-Temirding úrpaghy, Altyn Ordanyng songhy hany Toqtamystyng әkesi Týie-Qoja oghlan qosylmady. Oryshan ony sol ýshin ólim jazasyna kesti. Onyng qonyrat taypasynan alghan әieli Qúdan – Kýnshekten tughan úly Toqtamys 1376 jyly Orys hannan qashyp, Temir biyding janyna Samarqant keldi, artynan Ayduky manghyt kelip: «Orys han әsker jiyp, osy jaqqa attandy»,-dedi. Temir biyding jәrdemimen Toqtamys Orys handy jenip, Joshy hannyng halqyna ie bolyp, Saray shaharynda hannyng taghyna otyrdy» dep kórsetedi (108 bet).

Toqtamys han – Túqa Temir úrpaghy, 1380-1395 jj. Altyn Orda hany. Shyghu tegi: Toqtamys – Týieqoja – Toghylyqqoja – Qonshaq – Saryja – Ýz Temir – Túqa Temir – Joshy – Shynghys han. 1376/77j. Toqtamys Orys hannan qashyp, Ámir Temirdi panalaydy. Ámir Temirding kómegimen Aq ordagha birneshe ret joryq jasaydy. 1379 jyly aldymen Aq orda taghyna, 1380 jyly Altyn orda taghyna kelip, 15 jyl boyy Joshy úlysynyng on, sol qanattaryn biylegen. Zertteushiler Toqtamys hannyng biylik qúrghan jyldaryn Altyn Ordanyng ydyramay, birtútas túrghan kezeni dep baghalaydy.  

Shynghys hannyng Toqtamystan ózge úrpaqtarynyng eshqaysysyna tegi qosylyp aitylmaydy. Al, Toqtamystyng tegi joghary da aitqanymday kýni býginde de «jary» dep aitylyp keledi. Búny biz balasynyng ruy (tegi) «jary» bolghanda atalary «jary» bolmay, kim bolady dep tújyrymdauymyz kerek. Búnyng toponomikalyq aighaqtamasy, Altyn Ordanyng astanasy Sarayshyq qalasy ornalasqan aimaqtaghy taudyng Múnal-Jary tauy, Shynghys taudyng eng biyik shynynyng Múnal shyny dep ataluy bolyp tabylady. Al, Týieqoja oghlannyng mazaryn Oghylandy tauynda desek qatelese qoymaspyz. Beket atamyz sonda óz atalarynyng qasyna jerlengen bolyp shyghady. Búl shyndyghynda da solay. Manghystaudaghy ejelgi qorymdardyng bәri rulyq qorymdar. Adaydyng ataqty bii jary Mәtjannyng myna sózi de osy aitylghandardyng dәleli bolsa kerek: Mәtjan bi: «Sen kimsin?» - degen súraqqa: «Áueli Aday bol, solsyn Múnal bol, sosyn Jary bol, sonda qúdaygha tórt eli qalasyn» degen eken.   Búl týsingen adamgha batyr, bi, iygi-jaqsylardyng kóbi Adaydyng osy Múnal atalyghynan shyqty degeni. Adaylar óz tarihynda san-sapat joryqty bastan keshirdi, sary dalada mal baghyp kóship jýrdi. Allataghala yqtiyar etken barlyq jaqsy adamgershilik qasiyetterdi mengerdi, kemel adam dengeyine kóterilip, san jýzdegen úrpaghy әulie atandy (býgingi tanda 362, songhysy Beket ata), san myndaghan úrpaghy әlemge patsha bolyp taraldy.  Adaydyn, yaghny «Qyrymnyng qyryq batyry» shejirelik – jyrlar siklin kýni býginge jetkizgen, býkil әlemde tendesi joq aituly jyrau Múryn jyrau Sengirbekúly da (Múnal Jary), sol siyaqty Abyl da (Múnal, Jary), Sәttighúl da (Múnal, Jary), Sýgir de (Múnal, Jauly, Eskeldi)  osy múnal atalyghynan órbiydi. Olardyng bәri de óz atalary Qazaqtar jayly ejelgi shejireni  jәne olar jayly óz jandarynan jyr tolghap býgingi kýnge jetkizdi.

Shynghyshannyng ruy Múnaldyng Jarysy. Áytpese, Manghystau da, qazaq dalasynda,  býkil әlem elderinde Jary degen ru aty sonshalyqty taramaghan bolar edi. Mysaly, Jarbúlaq (Jary búlaq), Jartas (Jary tas), Jarqúdyq  (Jary qúdyq), Jarsu  (Jary su), Jarmysh  (Jary mys, Manghystaudaghy eldi meken), Múnaljar (Múnal Jary tauy, qazirgi Aqtóbe oblysy jerinde), Úlytaudaghy Shynghys taudyng eng biyik shyny Múnal shyny, Jary qalasy (Polsha), kólemi 33,24 km². 39 029 adam (2004 jylghy esep boyynsha), Jarkent qalasy – Jary kent (Almaty oblysy, Panfilov audanynyng ortalyghy), Jarqúm – Jary qúm (Jambyl oblysy. Jaqynda Jarqúm gaz ken orny iske qosyldy), Shynghys qaghan imperiyasynyng astanasy Qaraqorym (Qaraqúrym, búl Shynghyshannyng arghy atasynyng aty) Qúrym ata esimi bolyp taratylady.

Jary sózi olardan basqa qazaqtyng sózdik qorynda: jar (júbay,  tik jar, jargha iyteru),  jary (ru aty, júbayy), jarty (jartysy), jaraq (qaru jaraq), jarys (jarysu, sayysu), jaryssóz, jara – orys tilinde (qatty yssy), Jaryq (kýnning jaryq kezi, ottyng jaryghy), jarau – jarau at (minuge jaramdy at), jaramau (jaramsyz bolu), jaralu, jaran (dos jaran), jarapazan, jarasty, jarasu, jarasymdy, jarghanat, jarghy, jar-jar, jariya, jarq etu, jarqabaq, jarlyq, jarly-jaqybay, jarma (úsaq daqyl), jarna, jarnama, jaru (aghash jaru), jarylghysh zat, jarym (jarymy) t.t. bolyp kezdesedi. Búl úghymdardyng bәrining «avtorlyq qúqyghy» tek qana Múnal Jarylarda bolyp tabylady.

Al, olardy manghol, manghol, monghol, monghol, monghol,  moghol, mogol, mynqol t.t. deytinderine kelsek, búl jerde de eshqanday aghattyq joq. Atam qazaqtyng sózdik qorynda, bir týbirden (bir atadan) bastau alghan ataudyng birneshe núsqasy bola beredi. Olar  ghylymy tilde sinonim sózder dep atalady.

- Manghol (Manghol) –sóz týbiri (óz týbi, yaghny sózding atasy) «An (An)», ary qaray Man (Man, Manqystau, Manghystau), ol, ghol (qol), Manghol (Manghol) bolyp shyghady. Býkil әlem elderi alghashqy adamdy Adam jәne Man dep, tek qana eki esimmen ataydy. Adam Atanyng atyn Aday ústap otyrsa, Man Atamyzdyng atyn Manqystau ústap otyr. An – Ana, ol sirә ol (ózing emes ózge adam), qol Ásker degen maghyna beredi. Mysaly, Shynghys qaghan Qytaygha jasaghan birinshi joryghynda jýz qol sarbaz shygharsa, Horezm (sartauyl eline) joryghyna jýz elu qol shyghardy. Sonda Manghol sózining tolyq maghynasy, Mandardyn, yaghny Man Ata men onyng qabyrghasynan jaratylghan Anamyzdyng (búl jerde de Ana sózi Mannyng ishinen shyghyp túr) әdilettilik ornatu ýshin shygharylghan  Mandardyng sarbazdary bolyp tabylady. Aday men Man – Shynghys qaghan shyqqan elding arghy atalary.

Ózderiniz kórip otyrghanday, Múnaldardyng - Manghol atanuynda eshqanday sókettik joq.

-     Monghol (Monghol) – sóz týbiri «On (On)», múnda da ary qaray Mon (Mon), ol, ghol (qol), Monghol, Monghol bolyp shyghady. Ayyrmasy, On sany Adaydyng qarashanyraghynyn  (Múnal oshaqtyn) iyesi Múnaldardyng sandyq atauyn beredi. On sany joghary da kórsetkenimdey, Múnaldardyng sandyq atauy. Al «on» degen sózge meninshe týsinik beruding ózi artyq. Qazaq ta ony men solyn bes jasar bala da aiyra bilse kerek.

Demek, Múnaldardyng – Monghol (Monghol) atanuynda da eshqanday sókettik joq.

-  Moghol (Mogol) -  sóz týbiri «Ogh (Oq, Og)», múnda da ary qaray Moghol (Mogol) bolyp shyghady. Oq (Ogh) – búl bayaghy Shynghys qaghannyng arghy atalary Oghyz qaghan atamyzdyng aty. Oghyzdyng taghy bir maghynasy Oq (oghlan, úghlan, úlan) pen qyz. Shynghys qaghannyng úrpaqtaryna Oghlan degen esimning qosaqtalyp aitylatyn sebebi osy. Adayda (Ad pen Ayda) sadaqtyng oghyn, atylmay qoramsaq ta birge jýrgende «jebe (Adaydyng tanbasy)» dep atalady da, kere tartylghan adyrnadan ajyraghannan keyin oqqa ainalady. Qazaqtyng sózinde eshqashan jebe tiydi delinbeydi, oq tiydi delinedi. Búl qarashanyraqtan enshi alyp bólek shyqqan el degen sóz. 

-  Mynqol – sóz týbiri «yng (yn, in)», ary qaray sol aldynghy aitqanymyzday ol, qol, myn,  mynqol bolyp shyghady. Sonda mynqoldyng tolyq maghynasy Shynghys qaghan 1000x1000=1 000 000 qol shyghara alatyn edi degen sóz.

Man (ata), Man  (qystau dala, yaghny bәrining iyesi), Mún (múnal oshaq, múnay, múnarlanyp kórinu, alshaqtap ketu), Múng (múnan, uayym, qayghy),  Mon (montany bolu, juasu, tynyshtalu), Myng (Múnaldyng sandyq atauy).

Búl jerde Man degendegi Mannyng sóz týbiri - An (Ana) esimining aldynda túrghan «M» dybysy Adagha (Atagha, mening Atama) jalghanghan «M» degen tәueldilik jalghauy bolyp tabylady. Atam Qazaqtyng sóz jasau jýiesinde «M» dybysy qosylmaytyn birde-bir sóz joq. Adam, Atam, әjem, әkem, kókem, agham, apam, inim, sinlim, balam, basym, ayaghym, qolym, elim, jerim, atamekenim t.t. bolyp kete beredi. Bizding atalarymyz tarihty osylay jazghan. Búl tarihty joi Úly Jaratushy – Alladan bolmasa, adam balasynyng qolynan kelmeydi. Búghan senu, senbeu әrkimning óz sharuasy. Degenmen, әzirge bәrimiz týgeldey Darvin aitqanday maymylgha bolyp ketpey túrghanymyzda (balalarymyz mektepte solay oqytylyp jatyr), jogharyda keltirilgen derekterdi zerttep, zerdelep, pikir etkenimiz jón bolar.

Tarih taghlymy: Atam qazaq ta sóz týbiri (óz týbi, sózding atasy) eshqashan janylysyp kórgen emes. Janylysatyn adamdardyng sanasy, yaghny aqyly men bilim dengeyleri ghana.

Qazirgi tanda býkil әlem elderi týpki atalaryn tynymsyz izdeude. Darvin bastaghan Evropalyqtar tipti ony maymyldardyng (gorilla, orangutang, shimpanze, martyshkalardyng t.t.)  arasynan da izdep jýr.  Biraq, olar  atalaryn maymyldardyng arasynan izdep tappaghannan keyin, olardyng ózderi-aq bizdi izdep tabatyn bolady. Ol kýn alys emes.

Búl tújyrym daugha jatugha tiyis emes. Býgin moyyndamasaq, erteng moyyndaymyz; erteng moyyndamasaq, arghy kýni moyyndaytyn bolamyz. Múnday jaghday, yaghny úrpaqtardyng ata-teginen ajyrap qaluy búrynda da san ret bolghan. Áytpese, Atam Qazaqtyng «At ainalyp qazyghyn, Er ainalyp elin tabar» degen maqaly dýniyege kelmegen bolar edi.

OSY JOLDARDY OQYGhAN BARShANYZGhA ÚLY JARATUShY ALLA IMAN BERGEY!

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz

 

8 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2264
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3558