Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Alashorda 11332 1 pikir 27 Aqpan, 2017 saghat 10:27

Cerik DÁULETOV. BAYBAQTY (jalghasy)

Cerik Dәuletovting ALShYN ShEJIRESI ( Janasha kózqaras) kitabynyng ótken bólimderin tómendegi siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=11229
http://abai.kz/post/view?id=11255
http://abai.kz/post/view?id=12321
http://abai.kz/post/view?id=11495
http://abai.kz/post/view?id=12516
http://abai.kz/post/view?id=11536  
http://abai.kz/post/view?id=12542

http://abai.kz/post/view?id=12676

BAYBAQTY

Baybaqty shejire boyynsha Jan-Baqty, Din-Baqty enshilesterimen birlesip Baybaqty aliyansyn qúraydy. Baybaqty atauyna baylanysty toponimder Sayan-Altay ólkesinde kezdespedi.  Múqanov pen Vostrov Baybaqtyny Berishten bólinip shyqqan ru dep esepteydi. Ol turaly Berish tarauynda aityldy. Eskere ketetin bir jәit, Baybaqty tek Berishting qúramynda ghana emes, sonymen birge Adayda, Tórtqarada, Shómekeyde de bar.Baybaqty atauyn tarihy etnonimderden izdesek, Rukn-әd din Beybarstyng qoljazbasynda 1293 jyly Altyn Ordanyng hany Toqtynyntýmenbasy Noghaydyng aqyl- kenesimen óltirilgen 23 әmirining birining esimiretinde kezdesedi.[1]

Ekinshi Baybaqty- Noghay Ordasynyng bii Jýsipting 1551 jyly 14 qazanda Mәskeuge kelgen elshisi. OnynIvan IV-ge tapsyrghan haty Orys memleketining elshilik materialdarynyng arasynda saqtalypty.[2]

Baybaqtynyng qúramynda Altay- Sayannan kelgen ru bar.

 

Ol-Qynyq taygasynda anshylyqty kәsip etken halyq, qynyqtar.

Sonymen birge, Baybaqtynyng qúramynda Alshynnyng basqa taypalarynda kezdesetin Jaras, Bólek rulary bar.

 

ShERKESh

           Múhametjan Tynyshbaev Alshyn rularynyng izderin Altay taularynan izdegen. Sherkeshterding mekeni jayynda ghalym«Odin izpravyh pritokov r. Katuni, vpadaishey v Obi, nazyvaetsya Cherkiysh» degen edi.[3]Kelesi bette sol ózenning kartasyn berip otyrmyz. Sherkeshter osy ózenning jaghasynda túryp, taygadan ang aulaghan.Alshyngha ortaq Janbyrshy, Bessary, Tóles, Andaghúl, Qúltumarulary Sherkeshting qúramynda da bar.

ESENTEMIR

Rashid әd-Dinning zamanynda barghyt ruynan shyqqan Esentemir degen mynbasy bolghan:

«Ih nazyvaIt bargutamy vsledstvie togo, chto ih stoybisha ijilisha [nahodyatsya] na toy storone reky Selengiy,na samom kraiy mestnostey y zemeli, kotoryenaselyaly mongoly y kotorye nazyvayt 

Bargudjiyn-Tokum.V teh predelah siydelo mnojestvo [drugiyh] plemen: oirat, bulagachiyn, keremuchin y drugoe plemya, kotoroe ony nazyvayt hoyiyn-uryanka, --takje bylo blizko k etim granisam; kajdoe votdelinosty iymelo nachalinika y predvodiytelya.Chingiyz-han pokoril vseh iyh, y podrobnosty ob ihpolojeniy priyvedeny v [etoy] istorii. Iz plemeny bargut v etom gosudarstve [t. e. vIrane] byl Djur-djagan, atabek Argun-hana; ego jenoy [byla] Bulagan, a synoviyami: Tautay y Buralgiy-Kukeltash... Synoviya Tautaya: Kutlug-Timur, Esen-Timur, Bulas y Hulkun, kotorye [nyne] sostoyatemiramy tysyach».[4]

Esentemirding әjesining aty anshylyqqa baylanysty- Búlghyn.

Barghyttar Barguzin ózenining jaghasyndaghy taygada búlghyn aulaudy kәsip qylghan. Búl ónirding búlghynynyng terisi býginde әlemdegi ang terisining eng qymbaty bolyp sanalady.

 

 

Búlghyn                  Búlghyn ishik              Barguzin ózeni kartada

«Osobennosti barguzinskogo sobolya 

V prirode sushestvuet neskoliko vidov sobolya, y vse ony delyatsya na neskoliko urovney po kryaju, svetu, sediyne y razmeram. Barguzinskiy soboli yavlyaetsya samym dorogiym. Vse delo v ego osobom svete. Chem temnee svet meha, tem sennee shkurky i, sledovatelino, vyshe ih stoimosti. Meh barguzinskogo sobolya iymeet pochty chernyy ily temno-buryy svet s sedym ily siynevatym podsherstkom, nekotorye sherstinky ocheni svetlye, chto pridaet sobolu nepovtorimui krasotu».[5]

 

 

Barguzin ózeni. Buryatiya

Bәlkim Esentemir ruynyng atauy osy mynbasy Esentemirge baylanysty bolar.

Alshynnyng Adayynyng bir tarmaghy Qosay, Shómekeyining bólimshesi Qaratamyr osy Esentemir ruynyng qúramynda boy kórsetedi. Sondyqtan Esentemirdi Orman eli Alshynnan bóle-jarugha bolmaydy.

 

TAZ

Taz ruynyng atauy da anshylyqqa baylanysty ekeni jogharyda keltirildi. Qazirgi Reseyding Kemerovo oblysynda Kuznes Alatauynan bastau alatyn úzyndyghy 77 km Ýlken jәne Kishi Taz ózenderi bar, kelesi kartany qaranyz.

 

 

Osy ózenning boyynda túryp, taygada anshylyqty kәsip etken halyq Tas dep atalghan, maghynasyn ilgeride keltirdik.

Búl taypa turaly «Mongholdyng qúpiya shejiresinde» de aitylady:

« Shibir, Kesdim, Bayyt, Túqas, Tenlek, Tóeles, Tas, Bajyqyttan bergi orman el-júrtyn Joshy baghyndyryp, qyrghyzdardyng týmendik, myndyq noyandary men Orman elining noyandaryn ertip alyp, Shynghys qaghangha aqsúnqar, aqbozat, qara búlghyndarymen kezdestirdi».[6]Taz ruy qyrghyzdar men bashqúrttarda da kezdesedi.

 

MASQAR

Grumm-Grjimaylonyng Ýrәnqay ólkesinde ótken ghasyrda Masqar sumyny (bizdinshe- auyl әkimshiligi) bolghany turaly «Zapadnaya Mongoliya y Uryanhayskiy kray» degen enbeginde jazghanyn ilgeride keltirdik. Onyng әriptesi Potanin de sol ólkede masqar ruynyng bar ekenin jazypty, ol turaly Múqanov pen Vostrov bylay deydi:

«Neizvestno v istoricheskoy liyterature proishojdenie y roda maskar. Vse nashy popytky nayty chto-libo o nem pochty nichego ne dali. Edinstvennoe soobshenie zainteresovavshee nas, sleduishee. Sredy narodnostey Zapadnoy Mongoliy jily hotony (chasti plemeny dorbet)...Itak, sredy semy rodov hotonov, zapisannyh Potaninym, esti rod maskar».[7] 

Sonymen, Masqar ruynyng Orman eli ekeninde kýmәn joq.

Masqarlar Bashqúrttyng qytay taypasynda bar. Sonymen birge masqarlar

92 bauly ózbekting tiziminde de atalady.

 

TANA 

Iri masshtabty zamanauikartalardan Tana atauyna baylanysty  toponimder kezdespedi. Alayda «Mongholdyng qúpiya shejiresinde» әieli Bórteni merkitterden azat etu joryghynda Temýjinkereyit Túghyryl han men anda Jamúqagha Tana ózenshigining boyynda qosylghany turaly aitylady.

«107-bólim. ... Túghyryl han attanarda Búrqan-Qaldúnnyng qoynauy Kerlen ózenining Býrgi jaghalauyna bettep keledi dep estip, Temýjin Býrgi jaghalauyn jol ýsti dep tanyp, bóget bolmay Tana búlaqqaBúrqan-Qaldúnnyng qoynauyna týsip qonyp, Temýjin sol jerden әsker jasaqtap, Túghyryl han bir týmen, Túghyryl hannyng inisi Jaqa-Qambú bir týmen bolyp eki týmenmen Qymúrqa búlaqta Ayyl-qaraqolgha týsip jatqanda birigip qondy» [8]

Tananynqúramyndaghy Bayghara bólimshesining Orman elinen kelgenining dәleli bar. 20 ghasyrdyng basynda Ýrәnqay  ólkesinde, Ha-kem ózenining ong jaq jaghalauynda jәne Úly-kem ózenining boyynda Payghara ruy ómir sýrgeni turaly  G.E.Grumm-Grjimaylo ózining atalmysh enbeginde atap kórsetken.Baygharalar Alshynnyng Adayynda da kezdesedi, al bir bóligi Naymandargha qosylsa kerek.

(jalghasy bar)

 

Abai.kz


[1]Istoriya Kazahstana v arabskih istochnikah, 1-t. Almaty, Dayk-press, 2005j. 98-b.

[2]Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah. 5-t. Almaty, Dayk-press, 2007j.99-b

 

[3]M.Tynyshpaev.Materialy k istoriy kirgiyz-kazakskogo naroda. Tashkent.1925 j.

21-b

 

[4] Rashid әd-Diyn. Sbornik letopiysey. 1-t. Leningrad, SSSR GhA baspasy,1952 j. [121]

 

[6]Qazaqstan tarihy turaly monghol derektemeleri.1-t.Almaty, Dayk-Press, 2005j. 299-b.

 

[7]V.V. Vostrov, M.S. Mukanov. Rodoplemennoy sostav y rasselenie kazahov. Nauka, Almaty, 1968 jyl, 95-b.

 

[8]Qazaqstan tarihy turaly monghol derektemeleri. 1- tom. Almaty. «Dayk-Press».2005j., 125-b.

 

1 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3532