Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Arylu 8530 6 pikir 14 Shilde, 2017 saghat 14:02

Tól atynan airylghan "Qazaq" turaly...

(Birinshi әngime)

Qazaqtyng ózining tól atynan airylsa ne bolar edi? Al onyng Qazaq atymen qosa memleketining atauynan da júrday bolyp tonalghany - ras bolsa she?
Jәne ay men kýnning amanynda, eger sonyng ózin alghanymyz ras bolsa, myna tәuelsizdik zamanynda qasaqana atynan airylyp, jer sipap qalghan últ jәne memleket - myna biz bolsaq she?

Elimizdi songhy jetpis jyldan astam uaqyt ezgisining astynda ústaghan kenestik-totalitarlyq jýiening bodandyq qamytyn kiygen túsymyzda bizding – «Qazaq SSR-i» degen memleket bolghanymyz esterinizde shyghar?..

Memleketimizding Qazaq atynan qalay airylyp qalghanymyz esterinizde bolar. Ol turaly ekinshi әngimede jeke toqtalamyz.

Qazaq SSR Jogharghy Kenesinde ótken sol Múrat Áuezov bastamashyl bolghan dәl osy oqighadan bastap, bizding Qazaqtyng basynan baghy taya bastady.

Eng aldymen barlyq memlekettik resmy qújattar qazaq jәne orys tilderinde jýrgiziletin boldy. Memleket basshysy eki tilde: qazaqsha, oryssha sóileytin jaghympazdyq әdet tapty. Ol onysymen qoymay «biz kóp últty elmiz, bizde 140 últtyng ókili túrady» dep soqty. Sol tústa tipti, 14 milliongha da jetpeytin el halqynan biylikting 140 últty qalay jasap alghanyn eshkim de sezbey qaldy.

Qazaq olargha otar bolghan kezden bastap, shamamen ýsh jýz jylday, Qazaqty orystar - «Kazah» dep aityp jәne solay jazyp keledi. Úzaq jylgha sozylghan sol bodandyqta, orystardyng bizdi әlgindey «kazah» dep aitqanyna, qoydan juas qazaqtardyng eti de ýirenip ketken siyaqty edi.

Býginde, atap aitqanda, «Tәuelsiz memleket boldyq!» dep jýrgen kezimizde, barlyq aghylshyn tilindegi halyqaralyq memlekettik qújattarda, qatynas qaghazdarynda, elimiz ishindegi avtokólikterdegi, halyqaralyq әue, avto, jәne temirjol kólikteri biyletterindegi jazular, tipti, aghylshyn tilindegi jagharafiyalyq jәne sayasi, fizikalyq, geodeziyalyq kartalarda, Qazaqstan azamattarynyng tól qújattarynda, t.b. qatynas qaghazdarynda últymyzdyng jәne memleketimizding aty men atauy - tura orysshadaghyday: «kazakh», «Kazakhstan» - dep baydyraytyp túryp jazylyp, auyz-eki sózderde de dәl sol orysshadaghyday aitylyp jýrgenine, mine, tabany kýrektey jiyrma jyldyng jýzi bolypty.

Ras, býginde latyn jazuynsyz ómir joq. Latyn qaripterining ghylymnyng damuyndaghy progrestik qyzmetin de joqqa shyghara almaymyz. Basqasyn aitpaghannyng ózinde, býgingi tanda týriktildes memleketterding deni osy latyn qarpimen jazady. Jiyrma jyldan assa da orys bodandyghynan qútyla almay, solardyng kirill jazuyn tastamay kele jatqan jalghyz últ - biz qazaqtar ghana ekenimiz qanday ayanyshty edi desenizshi!

...Latyn jazuyna kóship jatsaq, biz nege ekinshi dýniyejýzilik soghysqa deyin Qazaqstanda qoldanylghan jәne kýni býginge deyin sheteldegi qandastarymyz paydalanyp jýrgen latyn jazuynyng zandylyqtaryn saqtay otyryp, «qazaq», «Qazaqstan» dep qasaqana jazbay, orys tilining zandylyqtaryna sәikes «kazah», «Kazahstan» dep, ózimizdi ózimizding qalay qorlap jýrgenimizge tanmyn. Osyndaylardy kýnde kózimizben kórip jýrip, «apyr-au, biz ne degen namystan júrday bolyp tonalghan sorly últ edik desenshi!»- degen oigha eriksiz qalady ekensin...

Kýl-biltelemey, ashyghyn, anyghyn aitatyn bolsaq, halyqaralyq dәrejede býgin biz ózimizding «qazaq» (qazaq) ekenimizdi dәleldey almaytyn kýige jetip otyrmyz, qoydan juas momyn últym!

Bir súmdyghy sol, biz endi ózimizding «kazah» emes, «qazaq» ekenimizdi dәleldey almaytyn púshayman qәlge jetip otyrghanymyz, netken ókinishti edi desenshi! Óitkeni qazaq últy men onyng memleketining atauy - barlyq resmy qújattarda qasaqana dәl jogharydaghy biz kórsetkendey jaghdayda zandastyrylyp, jazylyp ketken. Senbeseniz, jalghyz ghana qaltanyzdaghy tólqújatynyzdyng syrtyndaghy aghylshyn tilindegi jazugha jәne ishindegi «últynyzgha» qaranyzshy?..

Qazir zamanauy jana tehnologiyanyng qaryshtap algha damyp, ghalamtordyng (internettin) biz qoldanatyn kýndelikti tirshilik kózine ainalghaly qashan! Ghalamtor demekshi, osy ghalamtordaghy barlyq baylanystardyng negizinen latyn qarpimen jýrgiziletini taghy da belgili.

Ghalamtordaghy Qazaqstan biyligi jýzege asyryp otyrghan qazaq tilining býgingi qәli tipti mýshkil der edim. Qazaqtyn: ә, ó, i, ý, ú, q, gh, n... siyaqty ózining tól әripteri kýndelikti qoldanystaghy latyn qaripterinen mýldem alynyp tastalyp jәne tútasymen alastalghan.

Qazaqstandaghy ghalamtorlardaghy latyn qarpimen jazylghan: Kazakh, Kazakhstan, mail.ru, kz, t.b. ataulardan ayaq alyp jýru mýmkin emes. Ár qaysymyz kýndelikti paydalanatyn elektrondy poshtalarymyzdaghy mail.ru – bizding qojayyndarymyzdan eshqanday syr býkpeytindigimizdi, kýni býginge deyin orystardyng qúly ekenimizdi aighaqtasa, al, kz - qazaq-tyng әdeyi orysshalanghan núsqasy. Elimizdegi sayttardyng barlyghy osylaysha «pәlenshe.qz» emes, әdeyi orysshalanyp, «pәlenshe. Kz» bolyp tanbalanyp jýrgeni - basqalardan góri bizding qazaq oqyghandaryn nege shyndap oilantpaytynyna tanym bar. Qazaqstandaghy barlyq memlekettik qúpiya atauly orystardyng aldynda ashyq jatyr...

Kóshelerdegi, jol jiyekterindegi , mandayshalardaghy, telearnalardaghy, sporttyq jәne jarnamalyq kiyim-keshekterdegi, radiotolqyndaryndaghy, dýkenderdegi, dәmhanalardaghy, memlekettik jәne jekemenshik mekemelerdegi, t.b. býkil jarnama ataulylarda bir de bir qazaqtyng tól qarpi jazylmaydy. Bәri oryssha, ne aghylshynsha, qytaysha, shýrshitshe bolyp kete beredi...

Kýni býginge deyin bir ghana memlekettik tuymyzdyng naqty týsi anyqtalmay keledi. Qaranyzshy, ilinip túrghan memleket bayraqtaryna: birining týsi jasyl, biri kógildir, biri sarghysh, osylaysha kete beredi...

Tap bir «Qazaq» atymen atalatyn búl memlekette qazaq degen últ aty, soyy joq siyaqty. Biz qazaqtar býginde AQSh-taghy rezervasiyalargha kýshtep quylghan ýndis qandastarymyzdyng auyr taghdyryn basymyzdan keship otyrghanday bolyp elesteydi maghan. Eger bizdegi qazaqqa degen sayasat osylay jalghasa berse, qazaqtyng týptin-týbi sol ýndisterding kebin kiyeri de jәne dausyz...
Bir auyz qazaqsha sóilemeytin Qazaqstannyng qazirgi astanasy - Astana qalasy túrghyndaryn aitpaghan kýnning ózinde, qasiyetti de kiyeli Arqa tósindegi sol jana qaladaghy barsha sәulet, qúrlys ónerinen qazaqtyng iyisi de shyqpaytyny ótirik emes. Kerisinshe, orystyn, qytaydyn, buddanyn, evreydin, hristian әlemining sәulet ónerinen ayaq alyp jýre almaysyz. Oghan dәlel, ana evreyding eltanbasyna úqsas Piramida, ana Sypyrtqy, Mәskeudegi Lomonosov uniyversiytetine úqsas túrghyn ýy kesheni, t.b. aitugha bolady. Býkil qala iuda dinin nasihattap túrghan siyaqty әser etedi.

IYә, aitpaqshy, alda-jalda biz latyn qarpine kóship jatsaq, sonda ózimizding jәne memleketimizding atyn latynsha – qazaq, Qazaqstan-dep emes, orysshadaghyday – Kazakh, Kazakhstan - dep jazyp, masqaramyz shyghary taghy da dausyz. Shalaqazaqtardyng ol orysshyldyqtaryn tyndamay, ózimizshe - Qazaq, Qazaqstan ,Qz, QU -dep, jaza qalghan kýnning ózinde, ana biyliktegi teksizder kósemin arqalanyp, oryndarynan óre týregelip, bórining kótindey shulay jónelip:

- Kalbitter, ottamandar, halyqaralyq qújattarda biz - kazah, Kazahstan (Kazakh, Kazakhstan) bolyp jazylyp ketkenbiz. Ony endi eshqashan da ózgerttirmeymiz. Óitkeni biz, úly kóshbasshymyz Elbasymyz aitqanday, týbi qazaq emes, kazah, yaghni, «qazaqstandyq» últ bolamyz. Jәne de biz ómirbaqy solay bolyp qala beremiz. Kim de kim qarsy shyqsa, zandy búzghan bolyp sanalady! - dep, qoqan-loqqy kórsetuleri әbden mýmkin. Mýmkin ghana emes, olardyng búl úsynystary ashy da bolsa, aqiqatqa ainalghaly túr.

Tәuelsizdikti alghan jiyrma tórt jyldyng ishinde biz tek qana ólsheusiz jer asty jәne jer ýsti baylyqtarymyzdan ghana aiyrylyp qoyghamyz joq, asa qasterli býkil últtyq qúndylyqtarymyzdan, tilimizden, dinimizden airyldyq dep jýrsek, ol da bizge az eken.

Mine, Qazaq degen atymyzdan, Qazaqstan (halyqaralyq qújattarda – qazaq, Qazaqstan emes, qasaqana orysshalanyp – Kazakh, Kazakhstan)- degen memleketimizding atauynan, bayaghyda-aq airylyp qalyppyz ghoy.
Bizding últymyzdyng jәne ras bolsa, tәuelsiz memleketimizding latynsha ataularynyng halyqaralyq dengeyde qasaqana oryssha búrmalanularynyng artynda - «Kedendik odaq», «Euraziyalyq odaq» degender túr.

Sonymen, «toqsan auyz sózding tobyqtay týiini, qasaqana tól atynan tonalghan Qazaq últynyn, atauynan airylghan Qazaqstan memleketining bolashaghy búldyr dep ashyna ashyq aita alamyn.

Bizding ne «bar», ne «joq» degen eki taram jol airyghynyng týiiser jerinde, eng songhy tandaudyng aldynda túrghanymyz taghy da jalghan emes!

Bizde endi búrylatynday basqaday ýshinshi jol joq! Oilan, oyan, Qazaq!

Júmash KÓKBÓRI, aqyn

Abai.kz

6 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3516