Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 20575 41 pikir 3 Qantar, 2018 saghat 12:36

Qytayda qansha qazaq bar?

Qazaqtyng ýlken bir shoghyry Qytay elinde túrady. Olar Shynjang Úighyr avtonomiyalyq rayonynyng soltýstik ónirine bytyray ornalasqan. Búl ol jaqtaghy qazaqtardyng ata babalarynan qalghan tarihy atamekenderi. Shynjannyng basym bóligi qazaqtardyng ata qonysy bolyp kelgeni tarihtan belgili.

Qytaydaghy 2 milliongha juyq Qazaqtyng 80 payyzy Shynjandaghy Ile, Tarbaghatay jәne Altay syndy ýsh aimaqty qamtyghan Ile Qazaq avtonomiyalyq oblysyna túrady, al qalghandary Sanjy Dýngen oblysy, Ýrýmji qalasy, Búratal Múnghol oblysy, Qúmyl Barkól qazaq audany, Qaramay, Maytau qalalarynda túrady, tipti sonau Ishki Qytaydaghy Gansu (Kensu) Ólkesinde Aqsay qazaq audany bar.

2018 jylgha deyin Qytaydaghy qazaqtyng resmy jan sany 1 million 600 mynnan asty dep boljanyp keldi. Sebebi Qytay ýkimetining 2010 jylghy 6-retki býkil memlekettik resmy sanaghynda Qytaydaghy qazaqtardyng jan sany 1 million 500 myngha juyq (erler 770 myn, әielder 730 mynday) delingen-di, al beyresmy statistikalyq boljam boyynsha Qytayda 2 millionnan astam qazaq túrady. Tómende Qytayda túratyn Qazaqtardyng jan sany mәlimeti Qytay ýkimetining resmy derekteri boyynsha berilip otyr.

2018 jylgha deyin Shynjang Úighyr Rayonynda jalpy 25 milliongha taman halyq túrady dep boljanghan. Sebebi 2014 jylghy resmy sanaq boyynsha Shynjanda 23 million halyq bar ekeni jariyalanghan-dy. Búnda úighyr 11 million, qytay 11 million, qazaq 1 million 600 myn, dýngen 1 million 100 myn, qyrghyz 185 myn, monghol 170 myn, donshang 65 myn, tatar 48 myn, sibe 35 myn, ózbek 11 myn, orys 9 myn. Tómende qazaqtardyng oblys, aimaq, qala jәne audandardaghy jan sanynyng taralu jaghdayy kórsetildi.

Qytaydaghy qazaqtar shoghyrly qonystanghan Ile, Tarbaghatay jәne Altaydy qamtyghan Ile Qazaq oblysynyng jer kólemi Shyghys Qazaqstan oblysynyng jer kólemimen qaraylas, alayda Ile Qazaq oblysynda 5 millionday halyq túrsa, Shyghys Qazaqstan oblysynda 1 million 500 myng halyq túrady. Oblystaghy Ile aimaghy mәngilik kók múz qúrsanghan Tәnir taudyng angharynda ornalasqandyqtan "Ile Anghary" dep atalynady. Ile Qytaydaghy eng súlu kórkem jer bolghandyqtan "Yrysty Ile - Kút Qonghan Bay Ile" dep atalynsa, altynymen aty shyqqan Altay aimaghy "Altyn Altay" delinetin, al tabysy tolaghay Tarbaghataydy "Tabysty Tarbaghatay" dep tәmsildeytin.

Ile Qazaq oblysy. Ýsh aimaqty qamtyghan Ile Qazaq avtonomiyalyq oblysynda túratyn qazaqtardyng jan sany mәlimeti mynaday. Oblys halqynyng jalpy jan sany 5 millionday, onyng ishinde qytay 2 million 300 myn, qazaq 1 million 300 myn, úighyr 800 myn, dýngen 400 myn, monghol 67 myn, dynshang 60 myn, sibe 30 myn. Oblystaghy ýsh aimaqtyng jan sany mәlimeti jeke-jeke tómendegidey.

- Ile aimaghy: qazaq 630 myn, qytay 900 myn, úighyr 700 myn, dýngen 280 myn, donshang 45 myn, monghol 30 myn, sibe 26 myn, jalpy 2 milion 500 myng (Ile aimaghynda 3 qala, 8 audan bar).

- Altay aimaghy: qazaq 370 myn, qytay 280 myn, dýngen 24 myn, úighyr 9 myn, monghol 8 myn, jalpy 690 myng (Altay aimaghynda 1 qala, 6 audan bar).

- Tarbaghatay aimaghy: qazaq 270 myn, qytay 850 myn, dýngen 90 myn, úighyr 45 myn, monghol 35 myn, jalpy 1 million 300 myng (Tarbaghatay aimaghynda 2 qala, 5 audan bar).

Sanjy dýngen oblysy: qazaq 160 myn, qytay 1 million 100 myn, dýngen 160 myn, úighyr 75 myn, jalpy 1 million 500 myng (Sanjy Dýngen oblysynda 2 qala, 5 audan bar).

Ýrimji:qazaq 75 myn, qytay 2 million 600 myn, úighyr 450 myn, dýngen 330 myn, monghol 10 myn, jalpy 3 milion 550 myn.

Búratal Monghol oblysy:qazaq 55 myn, qytay 300 myn, úighyr 65 myn, monghol 30 myn, dýngen 30 myn, jalpy 490 myn.

Barkól Qazaq audany:qazaq 40 myn, qytay 65 myn.

Qaramay qalasy:qazaq 12 myn, qytay 320 myn, úighyr 46 myn.

Aqsay audany: qazaq 4 myn.

Jinaqtay kele qazaqtyng Qytay elindegi jalpy jan jany 1 million 600 mynnan asady. Búnda qazaqtar eng kóp shoghyrlanghan aimaq Ile aimaghy bolyp, onda 630 myng qazaq túrady (halyqtyng 23 payyzy), al qazaq eng tyghyz ornalasqan ónir Altay aimaghy. Ondaghy halyqtyng 55 payyzgha juyghy qazaq.

Qazaqtaryng jan sany 60 mynnan joghary túratyn aldynghy 10 audan-qalalar tizimdigi:

Kýnes audany (Ilede): 170 myng qazaq.

Nylqy audany (Ilede): 100 myng qazaq.

Múnghylkýre audany (Ilede): 95 myng qazaq.

Altay qalasy (Altayda): 90 myng qazaq.

Tekes audany (Ilede): 85 myng qazaq.

Toghyztarau audany (Ilede): 80 myng qazaq.

Kóktoghay audany (Altayda): 80 myng qazaq.

Toly audany (Tarbaghatayda): 75 myng qazaq.

Ýrimji: 75 myng qazaq.

Qaba audany (Altayda): 60 myng qazaq.

Tarihy derekter boyynsha 1911 jyly Qytaydaghy Qazaqtyng jan sany 190 mynday, 1944 jyly 440 myn, 1949 jyly 450 myn, 1982 jyly 900 myn, 2000 jyly 1 million 300 myn, 2010 jyly 1 million 500 myng bolghan. Qytay kommunistik ýkimeti ornaghan 1949 jyly Shynjang Úighyr Avtonomiyalyq Rayonynda jalpy 4 million 500 myng halyq túrghan, onyng ishinde qytay 320 myng bolyp, Shynjannyng 7 payyz jan sanynyn ghana qúraghan, alayda 2018 jyly, yaghny 70 jyldan song Shynjanda Qytay últynyng jan sany 12 millionday bolyp, olardyng Shynjandaghy ara salmaghy 47 payyzgha ósken. Úighyr halqynyng 80 payyzy ontýstik Shynjanda túrady. 2018 jyly Shynjandaghy qazaqtyng jan sany 1 million 800 myng men 2 milion arasynda dep boljanady, sebebi resmy sanaqta 2000 jyly qazaq 1 milion 300 myn, 2010 jyly 1 million 500 myn, al 2016 jyly 1 million 600 myng bolghan. Saraptap qarasaq, Qytaydaghy 1911 jylghy 190 myng qazaq, 2018 jylgha kelgende 2 miliongha juyqtap, bir ghasyda 10 esege ósken, al bizding Qazaqstan ónirinde 1911 jyly Qazaq 4 milion bolyp, ol san 2018 jyly 14 miliongha jetken, bir ghasyrda 3.5 ese ósken, eger Qytaydaghy Qazaqtar siyaqty 10 óssek, búl kýnde jan sanymyz az degende 40 million bolugha tiyisti edi.

Qytaydaghy qazaqtardyng qarqyndap ósui ondaghy beybit-asharshylyqsyz ómirding boluynda jatsa kerek, al Kenes ýkimeti túsyndaghy Qazaqstan qazaqtary nebir qoldan jasalghan nәumet, qyrghyn jәne asharshylyqqa kóp úshyrap jan sany qarqyndy óse almay qalghan, biraq búl sangha da shýkir delik, halqymyzdyng sany ósip, beybit ómir sýre bersin.

Esimbek Tolyqbay

Abai.kz

 

41 pikir