Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Tamyr 16422 18 pikir 24 Sәuir, 2018 saghat 11:07

«360 әuliye» atauy qaydan shyqty?

«Manghystau sonadaydan tonazytqan.

                                                           Jýregin talay erding qobaljytqan» (Kóne jyrdan)

Maghan songhy kezderi eng kóp qoyylatyn súraqtardyng biri ««360 әuliye» atauy qaydan shyqty jәne olardyng kim ekendikterin qalay  anyqtaugha bolady?» delinedi.

Qazirgi tanda 360 әuliyeler jayly bizding biletinimiz:

Qarazym (Horezm) jerinde «360 әuliye» atty kóne qorym bar.

«Áulie ýsh jýz alpys, sen de aman bol» (Sýgir jyrau Begendikúlynyng «Horezmnen kósherde aitqany»).

«Er Edige» jyrynda Toqtamystyng elimen qoshtasatyn túsy bylaysha berilgen:

Ey, baytaghym, baytaghym,

Bastap seni aldyrttym.

Al, aman bol menen son.

Baytaghymnyng ishinde

On san elim noghayly,

Seni taghy aldyrttym.

On san noghay ishinde

ÝSh JÝZ ALPYS otau qazaghym,

Seni taghy aldyrttym,

Al, aman bol menen son». Biz búl joldardan bastapqy On san Núq atamyzdyng elinen (ol jóninde alda arnayy toqtalatyn bolamyz)  bólinip shyqqan  360 otau elderding bәri qazaq dep atalghanyn kóremiz. Qazaq otau dep, ózi enshi berip, bólek shygharghan úldy aitady, yaghny qazaqtyng otbasynda qalay bolsa, eldik (memlekettik) dengeyde de tura solay tabighy týrde elge ainalyp túr.

Osy qasiyetti 360 sany adam balasynyng ómirinde myqtap oryn alghan. Qazirgi ghylymda sol atalarymyz aityp ketken qasiyetti 360 sanynan asyp eshqayda kete alghan joq.

Shenber 360 gradusqa bólinedi. Jer óz shenberin (360°) bir tәulikte (24 saghatta) ainalyp shyghady.

Osy 360 sany zamanauy eng ozyq tehnologiyada da qoldanylady. Mysaly,  Bublcam – búl 360 gradus sholu búryshymen keng aumaqty beynetýsirilim jasay alatyn әlemdegi eng alghashq yekshn-kamera. Onyng keng aumaqty qamtityn týrli jaqtargha baghyttalghan tórt obektiyvi bar. Ýsheui býiir jaqtaryna, al tórtinshisi – ýstige qaratylghan.

360 sany Evropalyqtardyng jazba tarihynda sonau ejelgi Babyl (Vaviloniya)  zamanynan beri qasiyetti úghymdy bildiretini aitylady. Babyldyqtar astronomiya ghylymynyng negizin salghan. Bir aptany jeti kýnge bólu, shenberdi 360 gradusqa, saghatty 60 minutqa, minutty 60 sekundqa, sekundty 60 tersiyagha bólu solardan bizge miras bolyp qalghan delinedi. Júldyzdargha qarap bolashaqty boljau, yaghny astrologiya da solardyng arqasynda tughan. Bizding «Ata-baba» dep sóileytinimizdegi Baba men Babyldyng týbirles (atalas) bolatyny osydan. Manghystauda Qangha-Baba, Temir-Baba, Kenti-Baba, Baba Týkti Shashty Áziz, Omar baba atty әuliye-qorymdar kýni býginde de bar.

Týsinikteme: Qazaqtyng Ata-Babasy, býgingishe aitqanda Atalar men Ákeler degen maghyna beredi. Babalarymyz arghy Atalarymyzdyng úrpaghy. Bizder sol Ata-babalardan taraghan úrpaqpyz. Biz onyng «ayday aighaghyn» myna joldardan kóremiz:

«Týrkistanda týmen bap,

Sayramda bar sansyz bap,

Otyrarda otyz bap,

Baptardyng babyn súrasan,

Eng ýlkeni Arystan bap.

Pirlerding Pirin súrasan,

Mediyne de Múhambet,

Týrkistan da Qoja Ahmet

Manghystau da Pir  Beket».

Arabiyada 360 әulie atty qorym bar.

Mekke manyn qonystanghan kýlli arab taypalarynyng islam dini qashan ayaghynan nyq túryp ketkenshe 360 balbal tasty «Áz әuliye» tútyp tabynghan.

Manghystaudy býkil әlem elderi «360 әuliyeli kiyeli Manghystau» dep ataydy.

XIX ghasyrdyng әigili aqyndarynyng biri Múrat Mónkeúly (1843-1906) ózining «Ýsh qiyan» atty tolghauynda:

Qaraqúm, Borsyq qasynan

Mal suaryp asqan jer.

Manghystaudyng ýsh týbek,

Ýsh jýz alpys әuliye

Bes namazdyng jayy ýshin

Qadamdap ayaq basqan jer,–dep keletin jyr joldarynda da әuliyelerding sanyn 360 tirkesimen berip, sol әuliyelerding Úly Jaratushyny (Qúdaydy, Tәnirdi, Allany) alghash tanyghan jeri Manghystau ekenin aishyqtap kórsetedi. Qadamdap ayaq basu, sol jolgha alghash shyqqan jer degendi bildiredi.

Sodan beri qansha zaman, din, zang ózgergenmen әu bastaghy 360 otau qazaqty Atalarymyz әulie dep әspettep auyzdarynan tastamay keledi. Qazaq balasy tiri túrsa olardyng qasterlilik úghymy adamzat úrpaghynyng esinen eshqashan shyqpaq emes.

«Manghystau jerinde saqtalghan anyzdar boyynsha múnda jergilikti halyq әulie sanaghan 360 sopy ómir sýrgen jәne jerlengen delinedi» (http://www.engime.org/mafistau-jerinde-satalfan-aizdar-bojinsha-mnda-jergilikti-hali.html?page=2).

Songhy jazba derekterde Manghystaudaghy әuliyeler sany 360 emes, 362 delinip jýr.  Oghan aitarymyz, ejelgi shejire-dastandarda 362 dep aitylmaghan:

«Áueli Alla, ekinshi

Ýsh jýz alpys әuliye

Qoldaghan kýni kenidik» (Sәttighúl Janghabyúly «Zamananyng sazyna»).

«Ýsh jýz alpys әulie –

Inabatty qartynnan…» (Bәiimbet Teleuúly «Bәiimbetting termesinen»).

«Hosh, aman bol, kiyeli

Ýsh jýz alpys әnbiye» (Qalniyaz Shopyqúly «Hosh, aman bol, qalghan jer»).

«Manghystaudyng oiynda

Ýsh jýz alpys әuliye,

Kýnәli pendeng bolmasam

Osy jerde bir sýie...» Qalniyaz aqynnyng Jaskelenmen aitysynan).

«Tili basqa, dini bólek júrt úqqan,

Bú tirlikte jangha tirek bir tútqam —

Ýsh jýz alpys Manghystauda әuliyem,

Qansha ghasyr qansha úrpaq "Pir" tútqan.

...Ýsh jýz alpys әuliyelerim bir-bir kýn edin. («360 әuliye». Kitap - Mening aq ordam - Qamba.info).

Kýni býginde de “Manghystaudyng oiynda ýsh jýz alpys әuliye, qysylghanda úlynnyng qoltyghynan bir sýie” dep siynyp kelemiz.

Qariyalarymyz «Medina da Múhambet, Týrkistanda Qoja Ahmet, Manghystau da Pir Beket, 360 әulie jeley gór, jebey gór, sýrinsek qoldap demey gór!» dep batalaryn berip jatady.

«Ár adamnyng jaratylysynda 360 buyn bar. Olay bolsa, Alla taghalany úlyqtasa, maqtau aitsa, «lә iylәha illallah, subhanallah» dese, Qúdaydan keshirim tilese, el jýretin joldan tas, tiken nemese sýiek sekildi nәrselerdi jol shetine alyp tastasa ne bolmasa jaqsylyqqa shaqyryp, jamandyqtan tyisa, osy jasaghan jaqsylyqtarynyng barlyghy 360-qa jetse, sol kýnning keshine deyin tozaq otynan qorghalady». Búl buyn jayynda aitqan Múhambet Payghambarymyzdyng hadisterinen ýzindi. (http://mazhab.kz/kk/maqalalar/qulshylyq/360-buyn-turaly-ne-bilemiz-2595/).

Qazirgi anatomiya kitaptaryn zerdelesek, adam denesinde 360 buyn bar ekenin kóremiz. Payghambarymyz aityp otyrghan búl san medisinalyq zertteulermen de dәl shyqqan. Búl býkil adamzattyng jәne jeke adamdardyng jaratylysy Allanyng qalauymen qatar órilip túr degen sóz.

Atalarymyz mynaday tanghajayyp uaqyt jýielerin paydalanghan:

«1. «Toghyz shilde»: 40 kýn h 9 shilde = 360 kýn.

  1. «Tórt toqsan»: 90 kýn h 4 mausym = 360 kýn.
  2.   «Azamattyq ai»: 30 kýn h 12 ay = 360 kýn.

Qazirgi bizding kýntizbemizdegi qazaqsha ay ataulary — «Azamattyq ai» esimderi.

Kiyiz ýidegi kýntizbe:

  1. Kiyiz ýiding 1 qanat keregesi – 12 qanatty kiyiz ýide jyldyng bir aiyn, 6 qanatty kiyiz ýide jyldyng eki aiyn bildiredi. Yaghni, kiyiz ýiding jarty shenberi 6 ay jazdy, ekinshi jarty shenberi 6 ay qysty beynelep túr.
  2. 12 aidy keregening 30 tor kózine kóbeytsek (ony 30 kýn sanap), 360 kýn shyghady. Jyl sanyna jetpeytin 5 nemese 6 «qonaq» kýnder – kiyiz ýiding esigine tiyesili. Óitkeni qonaqtar kiyiz ýiding esiginen kiredi ghoy.
  3.   Shenber týrindegi shanyraqtyng qaq ortasy qosu belgisi (+) tәrizdi bir-birimen aiqasyp túr. Ol tórtkýl dýniyeni 4 bólikke tendey bólgen kóne týrki úghymyn bildiredi. Týnde shanyraqtyng týndigin ashsan, Temirqazyqty ainalyp qozghalghan júldyzdar kórinedi. Sol arqyly týngi uaqytty anyqtaugha bolady. Kýndiz shanyraqtan ishke iks (h) belgisi tәrizdi týsken kólenkesi boyynsha kýndizgi uaqytty ajyrata alasyn. Yaghni, shanyraq kýn saghaty tәrizdi.
  4. Alty qanat keregege әrqaysysy on-onnan barlyghy 60 uyq baylanady. Qay jaghynan alyp qaraghanda da 60 sany 6 ay jaz nemese 6 ay qysqa, 1 saghattyng ishindegi 60 miynótke, 360 kýndik jylgha, nemese 360 gradustyq shenberge óte ynghayly, ol qaldyqsyz bólinedi.
  5. Astynghy úshy keregege baylanatyn, jogharghy úshy shanyraqtyng arnayy tesikterine shanshylatyn uyqtardyng әrqaysynyng arasy kýntizbelik kózben qaraghanda 6 kýnge, astronomiyalyq shenberlik kózben qaraghanda teng bolyp shyghady: 60 uyq h 6 kýn nemese gradus =360 kýn nemese osynshama gradus.
  6. Kiyiz ýiding syrtqy poshymy – jarty shargha úqsas. Jer sharynyng qay nýktesinde de adamdardyng tas tóbesinen tútas shar emes, sonyng teng jartysy bolyp sanalatyn jarty shar tónip túrady, deydi zertteushiler. Qazaqtardyng ejelden-aq sony bilip, ony kiyiz ýy pishiminde beyneleui óte tang qalarlyq is», ekendgine kimning qanday dauy bar? (http://malimetter.kz/kun/).

Danalyq dep osyny ait! Ózderi túratyn «Alty qanat aq Ordasyna» deyin dәl osynday tabighy sәikestikpen jasau Qazaqtan basqa kimning qolynan kelip kórgen?

Atalarymyz negizgi uaqyt mezgilin osy shanyraqtan sәulesi týsip túratyn Kýn arqyly belgilegen jәne býkil aspan denelerine adamzat jaratylysynyng bastapqy damu kezenine say «avtorlyq qúqyqtarymen» ataular bergen.

Sol «Kýn» jәne ýstimizden eshqashan ótpey alma kezek auysyp túratyn Kýn men Týn mezgilderi atauyna kelsek, Kýn – Qu jәne Ýn, al Týn – Tu jәne Ýn  degen eki birikken sózden túrady.

Tolyq maghynasy, «Qu» degenimiz bir degen sandyq ataudy iyemdengen Aday Atanyng ýlken úly Qu Aday әke (Qúdayke) bolsa, «Ýn» degenimiz Adaydyng kenje nemeresi, yaghny onynshy buyn úrpaghy Múnal bolyp tabylady. Al, «T» dybys-tanbasy tolyp, tolysqan Ata úrpaqtary, yaghny rular degen sóz. Búlar qazirgi tandaghy «genderlik sayasattyn» salqynymen ru (ata) jayly jaghymsyz sóz aityp, keleke, kýlkige ainaldyryp, tarih sahnasynan ketiruge qansha tyrysqandarymen olarynan týk shyqpaydy. Kýn batyp, týn kelgenimen, týnde ótip qaytadan Kýn shyghady. Adam Atanyng qarashanyraghy Qazaqtyng ýsh arysy, Qazaqtyng qarashanyraghy Alshyn - Adaydyng eki úly men segiz nemeresi dәl qazir osy týnning mezgilinde túr. Biraq, erteng Kýn qayta shyghady. Kýn qaghanaty әlemge qayta núryn shashatyn bolady. Múny ózgertu Bir Alladan bolmasa, Adam balasynyng qolynan kelmeydi.

Kýn men týnning shejire-tarihyn tolyghyraq tarqatar bolsaq,  Kishi Jýz rulary aty aityp túrghanday, Qazaqtyng ýsh úlynyng eng kishisi, yaghny Qazaq atamyzdyng qarashanyraghynyng iyesi. Eki aghasynyng (Úly jýz ben Orta Jýzdin) kenje inisi. Olar Bekarys dep ataldy. Al, Kishi Jýz-Bekarystyn, sonymen qatar býkil qazaqtyn  qarashanyraghy On eki ata Bayúly, On eki ata Bayúlynyng qarashanyraghy Aday, Adaydyng qarashanyraghy Múnal bolyp tabylady (әlemge әigili Shynghys qaghannyng ruy osy).  Atasynyng bar bilgenin jәne onyng úrpaqtaryna arnaghan amanatyn tek qana kenje úl alyp qalady emes pe?! Atam Qazaqtyng Ata saltynyn, dәstýrinin, әdet-ghúryptarynyn, tili men dininin, býkil shejire deregining Manghystaulyq Adaylarda tolyqtay saqtaluynyng syry osy.

«Aday shejiresi» boyynsha Adaydyng eki balasy bar. Ýlkeni Qu Aday әke (Qúdayke, yaghny Adam), kishisi Kelimberdi (Man). Qúdaykeden eki bala, ýlkeni Tәzike (Áz әke «T (Ata)» men tolysyp Tәz atanyp túr), kishisi Qosay. Kelimberdiden alty bala, ýlkeni Qúnanorys, Aqpan, Balyqshy, Búzau, Tobysh, kenjesi Múnal. Barlyghy eki bala, segiz nemere, yaghny on buyn úrpaq. Áygili Núrym jyraudyn:

«Adam – Safy balasy,

Bir terekten san bútaq,

Dýniyege kelgen san bolyp

Buyn-buyn taqtaly» dep jyrlaytyny osydan («Bes ghasyr jyrlaydy» Almaty.1989.129 b). Atamyz sandardyng atauy Adam Atadan bastalatyn buyn-buyn úrpaqtargha baylanysty dýniyege kelgenin aityp otyr.

Adam atanyng qarashanyraghy Adaydyng kenje nemeresi Múnaldyng sóz týbiri «ún, (ún (avtorlyq qúqyq saqtalyp túr), ýn (auyzdan shyqqan dybys, sóz)» bolyp túr. Ózderiniz kórip otyrghanday, «biday» men «nannyn» avtorlyq qúqyghy By Adaylar men Mandarda jatsa, «ún» men «múnaydyn» avtorlyq qúqyghy Múnaldarda jatyr. Aspandaghy kýnning týbiri «ýn» bolatyny da osydan. Demek, Kýn – Qu (Qúdayke) jәne Ýn (Múnal) degen eki birikken sózden túrady.

Kýn qaghanatynyng bastauy osylar. Kýn, Gýn, Ghún, Gýnnu, Ghúnnu, Hun, Hunnu bәri sinoniym.

Al, múnaldyng monghol atanyp jýrgenine kelsek, mongholdyng sóz týbiri «on». Múnaldar Adam atanyng onynshy buyn úrpaghy bolghandyqtan ghana monghol dep atalyp, búl úghym býkil әlem elderimen tolyqtay moyyndaldy. Álem tarihyndaghy segiz oghyz, toghyz oghyz, on oghyz, segiz oq, toghyz oq, on oq atty el ataularyn eske alynyz. Oghyz – Oq (oghlan), yaghny Qazaqtan enshi alyp bólek shyqqan úl men qyz degen sóz.

Sadaqtyng «jebesi» әrqashanda qoramsaqta saqtalyp, sadaqpen birge jýredi. Al, «jebe» adyrnadan atylyp ajyraghanda oqqa ainalady. Qazaq balasynyng jebe tiydi demey, oq tiydi deytinderining syry osy.

Eng jogharghy sana (sanaudyn) iyesi Úly Jaratushy-Alla, Alladan keyingisi Adam. Allanyng qalauymen Adam ata úrpaqtary sandyq jýieni mengerdi. Biz qoldanyp jýrgen sandardyng bәri osy sandardy oilap tauyp, dýniyege әkelgen úly atalarymyzdyng esimi. Sandyq jýie olardyng dýniyege kelu ret sanyn beredi. Sol ýshinde keyde bizder, sannyng ornyna 1-a, 2-ә, 3-b, 4-g, 5-gh, 6-d, 7-e, 8-j, 9-z, 10-y t.t. degen dybystyq tanbalaryn da qoldanamyz.

1 sany (birinshi buyn) Aday Atanyng eki balasy Qúdayke men Kelimberdining sandyq atauy.

2 sany (ekinshi buyn) – Aday Atanyng birinshi nemeresi Tәzike (Áz, Tәz, Tәj әke, býgingi atauy Qazaq), sóz týbiri Áz әulie atamyz ben Ájemizding esimi. Taz, Tәz, Qaz sinoniym. Sonda Qazaqtyng handary men qaghandary bas kiyimderin «Tәj», dep atap әjemizding ózi týgili esiminde bastaryna kóterip bas kiyim etip kiyip jýrgen bolyp túr. Anagha degen qúrmetting eng biyik shyny osy bolsa kerek-ti.

Adamzattyng 70 000 jylghy ghúmyrynda (shejire osylay deydi) Anagha degen qúrmetting búdan asqan ozyq ýlgisin býtkil jer betinde olardan asyp eshkim kórsete alghan emes, kórsete de almaydy.

3 sany (ýshinshi buyn) – Aday atanyng ekinshi nemeresi Qosay, búl Núq payghambardyng atasynyng (ruynyn) esimi. Núq payghambar zamanyndaghy topan sugha ketetin «kósh» osy eki buyn, yaghny Qúdaykening eki úlynyng eli. El auzyndaghy «sugha ketetin Qúdayke eli kóshinin» negizgi syry osy. El auzy Ata shejirege qatysty eshqashan jalghan sóilegen emes. Sóilem sonyna qoyylatyn «qos nýktening de» syry osy. Qos nýkte – Qosay Núq Ata degen sóz.

Tórt amaldyng birinshisi «qosu amalynda» osy Qosay atalarymyzdyng «avtorlyq qúqyghy» saqtalyp túr.

4 sany (tórtinshi buyn) – Qúnanorys (Rysqúl), búl Núq payghambardan taraytyn qauym, Shejiredegi Adaydyng kishi úly Kelimberdining birinshi balasy, yaghny Adaydyng 4-shi buyn úrpaghy. Qazirgi ózderin Shynghys hannyng úrpaghymyz dep, Shynghys hangha talasyp jýrgen Tórelerding tegi osy. Tóre men tórtting bir týbirden (bir Atadan) bolatyny osydan. Olardyng «tór iyesi» dep atalatyny da osydan. Tórelerding arghy tegi Adaydyng tórtinshi buyn úrpaghynan tarap túr. Osy tórtting ishine aldynghy ýsh buyn úrpaq týgel kiredi.

5 sany (besinshi buyn) – Aqpan. Agha men aqiqatqa týbir, yaghny aqiqatqa Ata bolghan osy Aqpandar, yaghny Saqtar. Saqtyng týbiri Aq bolatyny osydan. Býgingi balalardyng bilimine bagha bergendegi bir óte jaman, eki jaman, ýsh qanaghattanarlyq, tórt jaqsy, bes óte jaqsy dep bagha beriletinining syry osy. Agha men Aqiqatqa bes degen bagha berilip otyr. «Su aqpaytyn ba edi saghadan, sóz bastalmaytyn ba edi aghadan» degen maqaldyng da syry osy.

6 sany (altynshy buyn) – Balyqshy (Shybyntay, Qypshaq). Bizding Al, Alghi, Alan, Alash, Alasha, alty Alash, Altay degen úghymdarymyzdyng bәri osynyng ishinde. Ejelgi qazaqtar úrangha shygharghan, qazaqqa úran bolghan Alash batyrdyng eli osy. Qazirgi keybir «bilgishter» aityp ta, jazyp ta jýrgendey, Qazaq Alashtyng balasy emes, Alash Qazaqtyng balasy bolyp tabylady.

Alty sany erekshe san. Altynyng basqa sandardan ózgesheligi onyng ózine tәn erekshe qasiyeti bar. Ol ózi bólinetin sandardyng qosyndysy men kóbeytindisinen túrady. 6 sany 1-ge, 2-ge, 3-ke bólinedi. Olardy qosyp nemese kóbeytsek qaytadan alty sany shyghady (1+2+3=1*2*3). Múnday qasiyet basqa eshbir sanda qaytalanbaydy. Alty sany – jetistiktin, erkindikting belgisi. Osy erkindik pen jetistik on eselenip alpysqa jetkende, kim-kimninde pysyn basqanyna qanday dau bar?

Tórt amaldyng ekinshisi «Alu amalynda» Alash (Balyqshy) Atalarymyzdyng «avtorlyq qúqyghy» saqtalyp túr.

7 sany (jetinshi buyn) – Búzau. Búzaudyng eki balasy bar, ýlkeni Aytumys, kishisi Jemeney. Qazaqtyng tuystyghy bólinbeytin, qyz alyspaytyn jeti atalyq jýie, qasiyetti jeti sanynyng avtory osylar. Jeti sanynyng Jemeneymen, Adaydyng tanbasy Jebemen týbirles (atalas) bolatyny osydan. Osy qasiyetti jeti sany Tory atta (Tauratta) 500 ret aitylady.

8 sany (segizinshi buyn) – Semiyt, yaghny qazirgi Evrey men Arabtardyng atalary, jeti sanyn iyemdengen Jemeneyden bólinip shyghady. Segizding týbiri egiz. Demek, «segiz kimmen egiz?» degen súraq óz-ózinen tuyndap túr. Áriyne segiz toghyzben egiz bola almaydy. Sebebi toghynshy úrpaq, segizden bir buyn keyin túr.

Myna kórshi orystar jetini semi, segizdi vosemi dep atap, ózderin biz jeti - Jemeneymen egiz emespiz, biz jetinshi buyn Jemeneyding ishinen shyqtyq, biz Jemeneyding balasymyz dep otyr.

Adamzattyng tuystyqtarynyng bólinui osy segizden bastalady. Mysaly, әlemdik kez-kelgen sayystarda, jarysqa jeti el qatyssa, ol sayys halyqaralyq sayys dep atalmaydy. Halyqaralyq sayys dep, qatysushylar sany segizden assa ghana sanalatynynyng syry osy. Adamzattyng jikke bólinui osy Semitterden bastalady. Jikke bólinu degendi shygharghandar da osylar. Býgingi auyzdaryn ashsa rudy (Qazaqtyng Atasyn)  jamandap kelemej, kýlki, mazaq etip, Qazaqtyng bir atadan (bir rudan) taraghan býgingi úrpaqtarynyng arasyna jik salyp, ózderi jasaghan barlyq ylas, bylapat  bәlelerining bәrin Qazaqtyng rulyq (atalyq) jýiesine jauyp, ózderi «sudan taza, sýtten aq» bolyp jýrgender, jenildetip aitqanda, qazaqqa dos emester. Demek, qazaq balasyna Aq pen Qarany, yaghny Aqiqat pen jalghandy ajyratyp, Allanyng Haq jolyna bet búratyn kez keldi. Búl mәseleni býgin sheshpesek, keyin kesh bolady.

Tórt amaldyng ýshinshisi «Bólu amalynda» osy segiz sany atauyn iyemdenip «bólinushi» Atalarymyzdyng «avtorlyq qúqyghy» saqtalyp túr.

9 sany (toghyzynshy buyn) – Tobysh. Sóz týbiri «ob, (ov)». Býgingi Resey jerinde qalghan Batys Sibirdi boylay aghatyn  Ob  su basseyini men Ob ózeni úlan ghayyr aimaqty boylay aghady. Osy ózenge jan-jaghynan qosylatyn ózender kýni býginde de Tom, Tobyl, Taz, Qazym, Nazym, Qiya, Ertis, Kete, Shylym dep atalady. Osy ózenning jaghasynda Manghystaudaghy Sherqala tauymen attas, Sherqala atty qala bar. Demek, Bizding Atalarymyz osy ózen boyyn jaylap, osy úlan-ghayyr aimaqqa ózderining esimderin mәngi ólmestey etip jazyp qaldyrghan.

Sonda býgingi orystardyng óz tekterine qosyp jýrgen «ov, (ob), ova (oba)» degenderi olardyng óz tekterin osy Tobysh atamyzdyng atynan alatynyn bildirgeni. Búl tarihy derektermen de tolyqtay sәikes keledi. Sebebi, olardyng qazaq halqynan bólinip, bólek otau tigui әlemdik arenada Tobyshtardyng biyligi kezeninde boldy. Orystardyng óz tekterine qosyp jýrgen «ovy» osyny moyyndaghandyq. Olardyng óz tekterin Ivanov, Petrov, Sidorov dep jazyp jýrgenderining syry osy.

Qazaqtargha «ov, ova» - lardy Ata-tegimizge qosyp jazugha bolmaydy. Búl Atasyn nemere, shóbere, shópshegine bala etip qoyghanmen birdey, yaghny ózimizding toghyzynshy buyn úrpaghymyzgha bala bolyp shyghamyz. Bizding búl isimiz «Tegin bilmeytin teksizdin» әreketi bolmaq. Bizge Áke degen sózding ornyna «ich»-ti de (Robinovich, Isakevich) qoldanugha mýldem bolmaydy. Búlay jasau, Bizding óz tughan әkemizdi Áke dep óz atymen aitugha jigerimiz jetpey, evrey tilinde, evreyshe әke dep sóileu bolyp tabylady.

Toghyz sany tolyp, tolysu degendi bildiredi.

Tórt amaldyng tórtinshisi «Kóbeytu amalynda» Tobysh Atalarymyzdyng «avtorlyq qúqyghy» saqtalyp túr.

10 sany – Múnal (monghol). Ózderiniz kórip otyrghanday, 5 sany (5 degen bagha) Aqiqatqa berilgen, ary qaray alty men Balyqshy, jeti men Jemeney, segiz ben Semiyt, toghyz ben Tobysh, on men Monghol (Múnal) bir týbirden, yaghny bir atadan bolyp túr.

Adaydyng qarashanyraghy Múnalda, sondyqtan olar «Múnal oshaq» dep te atalady.

Qazaqtyng Kýn degen úghymy atauynyng shyghu tegi osy on buyn atalarymyzdyng esimi.

Osy ongha deyingi sandardyng atauyn býtkil jer betinde kýnine birneshe ret auzyna almaytyn (sanamaytyn) adam joq. Trilliongha deyingi barlyq sandar atauy da, tek qana osy on sandy qaytalau arqyly jasalady. Osy on buyn Atalarymyzdyng Úly Jaratushy – Allanyng bergen sanasynyng arqasynda sandyq jýieni mengerui, adam balasynyng sanasy, yaghny aqyly men bilimining eng biyik shyny bolyp býgingi kýnge deyin saqtalyp qalyp otyr.

Mine Biz osylaysha, jerimizge jaryghy men jyluyn beretin KÝN degen úghymymyzdyng qalay dýniyege kelgenin jәne olardyng «avtoryn» anyqtap aldyq.

Endi JERGE auysayyq. Jerding sóz týbiri (óz týbi, óz atasy) Er (Er-azamat). Al, erding aldynda túrghan «J» tanbasy, aldynghy jeti buyn úrpaq degendi bildiredi. Jeti eng qasiyetti sandar qataryna jatady. Sebebi, eng aldynghy jeti buyn úrpaqtyng tuystyghy bólinbegen. Qazaqtyng jeti Atagha deyin qyz alyspaytyny osydan. Bólinu segiz-semitterden bastalghan.

Kýn – Kýn jýiesindegi ortalyq dene bolyp sanalady, Kýn jýiesine kiretin barlyq 9 ýlken planeta, (ishinde jerde bar) Kýndi ainala, dóngelek derlik orbita boyymen, bir baghytta qozghalady.

Jer óz osinde jәne kýndi ainalady. Al, adam ómirinde, býkil Er-azamat, eng alghashqy on buyn úrpaqty ainalady. Sebebi, býkil adam balasy sol on buyn Atalarymyzdan taraghan.

Ejelgi Atalarymyz jerding óz osin bir tәulikte bir ret jәne Kýndi bir jylda 360 ret ainalatynyn eseptep shygharyp, artyq qalghan 5 kýndi «bes qonaq» dep ataghan.  «Bes qonaq» jayly derekter Manghystaulyq «Avesta da» aitylady.

Al, qazirgi ghylym jerding kýndi ainaluyn әrtýrli etip belgilep qoyghan. Ol, aqpan aiynyng songhy kýnderi qalghan ailardaghy siyaqty 30 men 31-nen emes, әr týrli 28-29 bolyp  bitetini.

Jyl 12 ai. Sol 12 aidyng jeteui 31 kýn, tórteui 30, bir aiy 28 keyde 29 kýn. Sonda 7 aida jer ózining osin 31 ret, 4 aida 30 ret, al aqpanda 28 nemese 29 ret ainalyp, jer Kýndi keybir ailarda tezirek, keybir ailarda bayaulau ainaluy mýmkin be?

Demek, qay patsha kelip qanday kýntizbe engizse de, Allanyng bergen jaratylys zanynan asa almaq emes. Qúran Kәrimde "Tәube" sýresining 36 ayatynda "Rasynda Alla kókter men jerdi jaratqaly úlyq Allanyng kitabyndaghy ailar sany - on eki" delingen.

Ejelgi qazaqtarda jyldy on eki aigha bólip, jyl basyn Nauryz dep ataghan. Manghystaulyqtar  14-shi nauryzdy - Úlystyng Úly kýni, Amal merekesi, jyl basy dep, este joq eski zamandardan beri toylap keledi.  Mine osy 14 kýni jana ay tuady. Demek, jana jyl jana aidyng tuuymen bastalady. Esh auytqu joq. Allanyng jaratuyna say tabighy ýilesimdilik.

Ay – Aday atamyzdyng ekinshi buynynda túr. Demek, Ay – Anan. Áyelding sóz týbiri Áy (Ay). Áyel (Ay men El) «Áy, el bolayyq!». Áyel erding serigi, Ay jerding serigi. Aspanda Ay jerdi ainalady, jerde әiel erdi ainalady. «Á» - әke men әiel degen maghyna beredi. Osy «Á» bolmasa, búl sózder búl dýniyede bolmaghan bolar edi.

Úly Atalarymyz Allataghalanyn  on segiz myng ghalamdy jaratu syryn elden búryn tanyp, solardyng bәrine óz attaryn qoyghan jәne sol jaratylyspen birge bite-qaynasyp, birlikte ghúmyr keshken bolyp túr.

Býkil әlem elderining barlyghy Úly Jaratushy –Allanyng alghashqy jaratqan sanaly tirshilik iyesin (maymyldy Ata dep moyyndap jýrgenderdi esepke almaghan da)  «Adam» jәne «Man», al eng alghashqy eldi (memleketti) Qazaq dep ataghan. Osylardyng ýsheui de Manqystauda dýniyege kelgen. Adam atanyng atyn Aday ústap otyrsa, Mandardyng atyn Manqystau ústap otyr. Al býgingi kýnge Qazaq degen atpen jetken úly elding týp atasy Az (Áz) әuliyening de molasy osy Manghystauda. Sondyqtan da ol 360 әuliyeli kiyeli Manghystau dep atalady. Bizding sózdik qorymyzdaghy «Ol Áz әulie ghoy!»,  «Ol ne sonshama, Áz әulie me?», «Tastashy әri Áz әulie qylmay», «Ol Áz әulie emes qoy» deytinderimizding syry osy. Áz әulie Manghystaulyq 360 әuliyening bas әuliyesi, yaghny eng birinshisi, eng úlysy, eng ardaqtysy bolyp sanalady. Qazaq eli atauynyng týbiri Az (Áz) bolatyny osydan.

360 jәne odan arghy basqa da sandardyng ne maghyna beretinin myna jerden oqy alamyz: «Sandardyng atauy jәne latyn әlippesi qaydan shyqty?»  http://abai.kz/post/51832).

Sanasy, yaghny aqyly men bilimi jetetin jandargha sandarda tura adamdardyng sózben aityp túrghanynday bolyp shejire-tarihtan shynayy syr shertedi. Mysaly,

360 gradusty 2-ge bólsek = 180 gradus,

3-ke bólsek = 120,

4-ke bólsek = 90,

5-ke bólsek = 72,

6-gha bólsek = 60,

7-ge bólsek = 51,4

8-ge bólsek = 45,

9-gha bólsek = 40,

10-gha bólsek = 36. Ózderiniz kórip otyrghanday, 7 qaldyqqa, 8 sany taq sangha bólinip, al qalghan sandardyng bәri júp sandy qúrap, júptarynan (júbaylarynan)  ayrylmay túr. Bólinushilerding sopylyq ilimdi qatty jek kóretinderining syry osy. Búl sandardy sózge audarsaq, tuystyghy da, júby da bólinbeytin qasiyetti 7 sanyn bólinushi 8-dikter júptarynan aiyryp (jetim-jesirge ainaldyryp), ózderi de jalghyz qalyp otyr. Sopylyq ilimning «Adamdy aldaghanynmen Allany alday almaysyn» deytinderi osydan.

Osy aitylghandardan shyghatyn qorytyndy, 360 degenimizdegi 360 sanynyng әrqaysysy bir-bir adam jәne sonymen qatar Úly Jaratushy Allanyng adam balasyn jaratqaly bergi buyn-buyn qauymdary bolyp tabylady. Olar Qazaqtyng ýsh Arysy, yaghny ýsh Jýzi jәne osy bizding Qazaqtan taraghan, yaghny Qazaqtyng úrangha shygharghan Alash batyry, solardan taraghan Alty Alashy. Alty Alash tolyp, tolysqan da Alpys degen san atauyna ie bolady. Kezinde Qazaqtyng jәne odan taraghan alty Alashtyng auzy bir bolghan kezderindegi kim-kimning de pysyn basqanyna qanday dau bar?

Alty sany (alghashqy Ad qauymy), 60 (shejiredegi Alashtyn, alty Alashtyn, jiyntyq atauy Adaydyng altynshy buyn úrpaghy Balyqshylardyng sandyq atauy. Balyqshy atalarymyzdyng 60 sanyn auyzdarynan tastamay asa qasterleytinderining syry osy. Mysaly, Balyqshy Baluaniyaz batyrdyng Týrikpenning 300 alamany Aday elin shapqanda, alpys kisi bolyp attanyp, jaudy jenip, jesir aiyrady. Ol jayly Qalniyaz jyraudyng «Baluaniyaz batyr» atty dastany bar), 66 (alghashqy on eselengen 60 kýnge qosylghan, alty buyn úrpaq), 666 (3*6=18 ghalamymyz mine osy jerden shyghady), 6666 (Býkil әlem ejelde birtútas Qazaq degen jalghyz ghana qaghanatty qúraghan. Sol kezende solar býkil jer sharynyng әr jerine qazirgi Egiypettegi siyaqty alyp piramidalar shoghyryn salghan. Sol piramidalar shoghyrynyng arasy artyq ta emes, kem de emes tura 6666 km qúraydy. Qasiyetti Qúran Kәrimning 114 sýre men 6666 ayattan túratynynyng syry osy. Osylardyng ýstine Kýnning qatty qyzghan, betki temperaturasy – 6000S ekenin qosyp qoysanyz tipten janylyspaysyz.

Álem halyqtary kýni býginde de jogharyda aitqanymday, Manghystaudy «360 әuliyeli kiyeli Manqystau» dep ataydy. Biz osy sóz tirkesterinen jer betindegi barlyq 360 әuliyelerdin, yaghny Qazaq Atamyzdan enshi alyp, bólinip shyghyp, otau tigip, el bolghan 360 әuletting iyesi de, kiyesi de úlanghayyr Qazaq dalasynyng kәri shanyraghy Manghystau ekenin kóremiz.

Manghystaudyng 360 әuliyelerining shynayy tarihy mine osylay oqylady.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly 

Manghystau

Abai.kz

18 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3525