Жұма, 29 Наурыз 2024
Алашорда 9578 0 пікір 31 Шілде, 2014 сағат 15:22

Тұрсын Жұртбай. «БІЗ НЕГЕ ОРЫС ДРАМАТУРГТЕРІНЕН ҮЛГІ АЛМАЙМЫЗ?» (жалғасы)

5

Сталин өліп, Берия атылғаннан кейін жаңа саяси бағыт пен көзқарастарды екшеу мақсатында ұйымдастырылған СССР Жазушылар Одағының ХІУ пленумының қорытындыларына орай 1953 жылы 16-қарашада Қазақстан жазушыларының қалалық мәжілісі өтті. Бұл мәжілістің тынысы бұрынғы жаныққан әшкерелеулерден көрі шығармашылық талдау бағытына қарай ойысты.

Бұл тұста М.Әуезов Мәскеу университетіндегі дәрістерінің арасындағы тыныс сәтінде Алматыға келіп, түрлі шараларға қатысуға мүмкіндік алды. Одақтың жаңа төрағасы Ғ.Мұстафин баяндама жасады, жарыссөздің алғашқы кезегі М.Әуезовке берілді. Жаппай саяси-идеологиялық жазалау саясатының толас тартқанын және қандай да еркіндік тынысының ашылуын үнсіз дәметкен, бісмілләсін «халықтардың әкесі» Сталиннен бастайтын шығармашылық одақтың зиялыларының сөйлеу мәнері өзгере бастады. Бұл М.Әуезовтің де сөзінен байқалады. Біз жиырма жылға созылған қудалау мен құрсаудан құтыла бастағанын сезген жазушының психологиясын аңғарту мақсатымен оның бұл сөзін шамалы ғана қысқартып беруді жөн санадық.

М.Әуезов: «Жолдастар, сіздердің көпшіліктеріңіз СССР Жазушылар Одағының пленумына қатыстыңыздар, көпшіліктеріңіз пленумның материалдарын оқыдыңыздар, сондықтан да өздеріңіздің әдеби шығармашылықтарыңызды жауапкершілікпен, жан-жақты, ойлана, сын көзімен шолып шықтыңыздар. СССР Жазушылар Одағының кезекті пленумына партия қандай мән бергеніне тоқталып жатпаймын, тек біздің алдымызда тұрған түйінді мәселелерге назар аудармақшымын. Кеңестер Одағының жазушылар ұйымының осы пленумы өткеннен кейінгі ойларымызды жинақтаған соң Қазақстан жазушыларының кезекті съезіне қандай шығармашылық толғаныспен келетінімізді ойластыра бастаймыз. Көптен бері жазушылардың съезі өткен жоқ, сондықтан да жекелеген әр жазушы, қазақ әдебиетінің әр жанрына жауапты әрбір шығармашылық секциялар үлкен шығармашылық екпінмен съезге дайындықтың қарбаласына кірісуі керек...»,– деп бастаған сөзінің ауанынан саяси атмосферадағы өзгерісті бірден байқауға болады.

Бұрын тілге ең алдымен «халықтар көсемі», «партиялық сын», «саяси өрескел қателіктер» деген тіркестермен басталатын әшкерелеуші сөздер қатарға ілінбей қалған. Оның орынын «жауапкершілікпен, жан-жақты, ойлана, сын көзімен» деген шығармашылық ұғымдар ауыстырған. Қазіргі тақырыпты игеруге келгенде қазақ жазушыларының тосырқап жатқанын айта келе «өзара сынды» өзінің сүйікті драматургия жанрынан бастапты:

М.Әуезов: «Қазіргі күннің тақырыбына жазған Әуезовтің, Мүсіреповтің, Мұқановтың, Құсайыновтың, Әбішевтің, Иманжановтың пьесалары әлі де нағыз кеңестік драматургияның деңгейіне жеткен жоқ, олар тек маусымдық талаптарға ғана жауап беріп келеді, олар шығарманың әдеби, тарихи, көркем құндылықтарын анықтай алмайды. Қазіргі кеңес тақырыбына арналған көркем шығармалар да болуы тиіс. Бұл орайдан алғанда біздің борышымыз аса зор. Поэзия да, проза да, сын да осындай қарыздар күйде. Бұл жанрлардың игерілуі жөнінде ерекше тоқталғым келеді. Неге бізде жақсы драматургия жазылмайды, біз неге орыс драматургтерінен үлгі алмаймыз? Бұл тұрғыдан алғанда пленум өте маңызды өтті. Біздің мемлекетіміздің өмірінің екі маңызды кезеңі үш-ақ шығармада: «Қақ айырылуда», «Любовь Яроваяда», «Бронепоезд – 15-69»-да ғана шынайы көрініс тапты. Өзге шығармалар МХАТ-та, Кіші театрда қойылып жатқанымен де, тек К.Симоновтың «Басқыншылық», «Майдан», «Орыс адамы» пьесалары ғана нағыз құндылыққа ие болып отыр. Егерде сіздер «Қақ айырылу» мен «Любовь Яроваяның» қандай пьеса екенін көрген болсаңыздар, онда бұл екі шығарманың кеңестік драматургияны әлемдік деңгейге көтергенін мойындауларыңызға тура келеді. Бұрын сахнада заттық себепкерлікке құрылған тәсілдер қолданылатын. Алайда оның барлығы адамның тұтынушылық сұраныстары. Драматургиялық шығармаларда олар сахналық тартысқа шамалы ғана ықпал ете алатын. Мысалға, Чеховтың «Шие бағында» шіре (шкаф) туралы сөз қозғалады. «Бронепоезд – 15-69»-дағы заттық тәсілді алыңыз, темір жолға кім өзінің басын қоюы керектігі жөніндегі тартыс адам мінезін ашуға қандай ықпалды әсер етеді...»,– деп бұрынғы саяси тіркестердің орынын көркем талдаумен алмастырды.

Демек, Мәскеуден ескен «жылы лептің» бір «жылымық» әкелетіні мәтіннің ауанынан-ақ сезіледі. Әңгіме өзегі саяси бағамдаудан көрі көркем ойға құрылды. Нағыз лирик ақындардың шығармашылықтан шеттеп кетуінің себептерін емеуірін таныта сөйлейді. Бұл он бес – жиырма жылдан бері ұмытылған әдеби құбылыс еді.

М.Әуезов: «Қазір қостауға болмайтын беталыс байқалады. Біздің көптеген ақындарымызда өте тамаша шығармалар бар, бірақ олар ақындықтан бойын аулақ салып барады. Менің қояр сұрағым: Сәбит Мұқанов поэзиядан неге кетті, Әбділдә Тәжібаев поэзиядан неге кетті? Оның драматургиялық шығармалары сахнада ұзақ тұрақтамайтын дүниелер. Мен Ғали Ормановпен ерекше есеп айырысқым келеді. Ол өзінің мойынына аса жауапты істі – «Анна Каренинаны» аударуды жүк етіп алыпты, ал мен ол неге поэзиядан кетті? – деп сұрағым келеді. Менің ойымша, олар өзге де үлкен жанрда жұмыс істей отырып, поэзияны да ұмытпауы тиіс»,– деді.

Бұл сұрақтың астары өте терең. Жалған «жасасыннан!» жалыққан ақындар өлеңнен бас тартуға мәжбүр болды. Әсіресе, Ғали сияқты нәзік лириктер үнсіз қалды. Енді поэзияға жасалған бұл өктемдіктің күні санаулы еді. Мұхтар Әуезов соны мекзеп отыр. Иә, сөз түзеле бастады.

Қисыны келгенде сөз арасына сыналай кететін бір жай, М.Әуезов тура осы пікірді сол мәжілісте отырған «реперткомның» бастығы мен комиссия мүшелеріне қарата айтқан еді. Соның ішінде уақыттың ауанын аңғара алмаған репертуралық комиссияның мүшесі Қапан Сатыбалдин «еруліге қарулы» қайырамын деп орынсыз қағылған сынаға ұқсап қалды. Ол өзінің сөзінде М.Әуезовке жауап қайырамын деп қайраңға шығып кетті.

Суретте: Қапан Сатыбалдин

Қ.Сатыбалдин: «Біз ғой драматургия артта қалып барады, ілгерілеу жоқ дейміз. Шындығында да драматургтердің жағдайы жылдан жылға құлдырап барады. Әуезов жолдас жаңа ақын Тәжібаев – драматург Тәжібаевтан жоғары деді. Мен Тәжібаевтің драматургиялық қабілетін бұлай бағалаған ж.Әуезовтің пікірімен келіспеймін... Біздің тәжірибелі жолдастарымыз пікір таластырғанды өте ұнатады. Мысалы, жаңа Әуезов өзінің шешендік қабілетін тамаша көрсете білді, бірақ өзінің (репертуарлық) міндеттемесін орындамады.

Жолдас Әуезов орынында отырып: Роман жазып жатырмыз, немене оны жақтырмайсың ба?!,– деді.

Романды жазу керек. Бірақ та өзіңіздің негізгі жанрыңызды ұмытпағаныңыз жөн. Егер қателеспесем, драматургия сіз үшін басты жанр емес пе. Сіз ұзын-ырғасы 20-дан астам пьеса жаздыңыз, ендеше соңғы уақытта театрдың репертуарын неге ұмыта бастадыңыз?

Жолдас Әуезов орынында отырып: Роман жазып жатырмын дедім ғой, – деді.

Міне, бар кілтипан осында. Сіз неге роман жазуға уақыт табасыз, неге пьеса жазуға уақыт таба алмайсыз? Мүсірепов те – драматург, ол да роман жазып жатырмын дейді. Бұл жай ғана сылтау, бірақ сіз пьеса жазуды ұмытпауға тиіссіз. Мүсірепов пен Әуезов – жетекші драматургтер, тарихи оқиғалар мен ертегі, аңыздардың негізінде пьеса жазуға шебер, ал қазіргі тақырыпқа ұсыныс жасасаң, роман жазып жатырмын дейді. Репертуардың жоспары Қазақстан Орталық комитетінің бюросында бекітіліп қойған. 1952 жылы 27-желтоқсан күні Орталық комитеттің бюросы бекіткен тақырыптық жоспар бойынша бұл пьесалар осы уақытқа дейін жазылып бітуі тиіс болатын, олар неге роман жазады, пьеса неге жазбайды? Олар неге драматургияны екінші қатарға қояды? Мүмкін Әуезов пен Мүсірепов жолдастардың шеберлігі жетіспей ме? Жоқ, олай емес, олар бірінші кезекке кесек романды қойып, драматургияны кейінге ысырып отыр. Басқа жолдастарға басқа жағынан келейік, ал аталған жолдастар туралы жаңағыдан өзге себеп таба алмай отырмын»,– деп қадалды Қапан Сатыбалдин.

Әрине, қиын кезде моральдық, материалдық, шығармашылық демеу берген драматургияға екеуінің де өкпесі жоқ еді. Бірақ мынау туып келе жатқан «жылымықтың» қас-қабағының ашық кезінде өмірлік маңызы бар басты шығармаларын жазып қалуға ұмтылды.

М.Әуезов: «Енді сын туралы айтайын. Бұл пленумда сын мәселесі қалайда үнсіз, атаусыз қалды, өйткені пленумның сыни деңгейі төмен болды. Жасқаншақ, жарасымсыз сын ғана айтылды. Егерде бес қаруы сай, дайындығы мол, төңкерістен бергі кеңес әдебиетінің дамуына белсене қатысып келе жатқан Ермилов, Фадеев сияқты аса көрнекті оқымыстылары бар орыс кеңес сынының деңгейі мынадай болғанда, әрбір әдеби журналдың сын туралы үзбей жазып жатқанына қарамастан, орыс сынының деңгейі биік емес екені байқалады. Оның драматургиядан да, поэзиядан да кейін қалып қойғанын есекерсек, онда біздің сынымыздың деңгейі туралы қандай сөз болмақ? Біздің сынымыздың мәдениеті төмен, объективті емес, өткеннің қалдығы дегенді малташа езіп, керексіз кикілжіңді жиі қоздырады, ендігі жерде біз бұрын айдағанына көндіріп келген ешқандай репертуарлық комиссиясының, ешқандай бастықсымақтардың бюрократиялық өктем пікірлерімен санаспауымыз керек. Біз енді еркін суреткерміз, ешқандай шенеунікке тәуелді емеспіз. Мұны Мұстафин жолдас өзінің баяндамасында: «Жиналысты азайтып, жазуды көбейтейік»,– деп дұрыс айтты. Мен онымен келісемін. Келіңіздер, бәріміз де дос ниетпен жұмыс істейік. Жиналыс – шығармашылықпен айналыса алмайтындарға, «шымшылап» сөйлеп, шырқыңды бұзу үшін керек. Біз оған осы уақытқа дейін төзіп келдік, енді бұдан әрі төзе алмаймыз»,– деп әбден мезі еткен «мәжілісқорлардың» мысын басты.

Шындығында да, кейінгі жиырма жылдың ішіндегі «таптық тартыстан», «ұлтшыл-буржуазияшыл идеологиядан», «өрескел саяси қателерден», «марксизимге жат пайымдаулардан», «сын мен өзара сыннан», жібермеген «кемшіліктері мен қателерден», «алашорданың бас идеологі міндетінен», «хандар мен билердің мұңын мұңдаудан, жоғын жоқтаудан» әбден мезі болып, кез-келген репертком мен қара шолақ «нәшәндік» жүйкесін тоздырып еді. Бұл пленумда шығармашылық еркіндік пен авторлық құқық мәселесі алғаш рет күн тәртібіне қойылды. Енді, мұндай тоңмойындар мен дөңмойындарға «бұдан әрі төзе алмайтынын» мінбеден мәлімдеді.

Сөзінің соңында М.Әуезов өзін де драматург – ақындардың санатына жатқызып, поэзиясыз пьеса тумайтынын, поэзиясыз пьеса жүректі жылытпайтынын тілге тиек ете келіп:

«Мен неге толқып сөйлеп отырмын дейсіздер ме? Менің алдымда осы арада ж.Бақбергенов сөйледі. Мен оның сөзіне соншама наразы болдым. Оның өз сөзімен айтсам, дәл осындай дауыс көтеріп сөйлеуді мен өзіме ар санаған болар едім. Дәл осылай сөйлеуге, Бақбергенов жолдас, жол беруге болмайды, бұл әдепсіздік. Біздің бәрімізде де қателік бар. Кемшіліктерімізді көрсеткен көптеген мақалалар да есімізде. Сонда жаңағы мақалалардағы жағымсыз сілтемелердің барлығын жинап алып, не ана, не мына жазушының бетіне түкіре беруге бола ма? Олар да адам емес пе, оның үстіне Мұстафин жолдас өзінің кемшілігін жасырған жоқ қой»,– деген уәж айтты.

Иә, Әуезов әпербақан сынның уақытының өтіп бара жатқанын, тіпті, өтіп кеткенін сол кездегі жас, майдангер жазушының түсінбегенін «түсінбей», батыра пікір білдірді. Шындығында да журналист қаламгер «науқаннан кешігіп» қалып еді. С.Бақбергеновтің бұл сөзі де «жасасындатқан жалаулы майданның» соңғы «урасы» болғандықтан да одан қысқаша ғана үзінді келтіреміз:

Суретте: Сәуірбек Бақбергенов

Сәуірбек Бақбергенов: «Жолдастар! Мен редакция қызметкері болсам да, редакцияның емес, өзімнің жеке басымның пікірін айтуға праволымын ғой деп ойлаймын. Демек өзімнің пікірімді көптің ортасына салмақпын...

Біз әдебиетіміздің осындай өскен өресін, зор табыстарын айтумен қатар, кемшіліктерін де ортаға салып, оны батыл сынап отыруға тиістіміз. Меніңше, қазақ әдебиетінің бұдан да көрікті болып, шарықтап өсуіне кедіргі болып келе жатқан бір нәрсе – баспасөздерімізде әлденеше рет сөз болып жүрген жікшілдік екені даусыз. Жазушы Әуезов пен Мұқанов бастаған екі топ әдебиетімізге кеселін тигізіп, жастарды тәрбиелеу, оларды өсіру ісіне бөгет болып отыр. Бұл жөнінде, өткен қыста партияның орталық органы – «Правда» газетінің “Сын орынына дәріптеушілік” деген мақаласында мәселені өте орынды көтерді. Біз бұл мақаладан кейін жікшілдіктің тамырына балта шабылар деп үміттенген едік. Бірақ, ол үміт әлі елес болып қана келеді.

Нақ осындай жақсы ниетпен мен биыл «Правда» газетінің сол мақаласын талқылаған жиналыста біраз жазушылардың кемшілігін, қателерін ашық түрде айтқан болатынмын. Әсіресе, Мұстафиннің «Қарағанды» романындағы өрескел қателерді айтқан болатынмын. Мен бұл қателерді сөйлеместен бұрын жазушылар ұйымының сол кездегі төрағасы Жаймұрзин жолдасқа, кітаптың редакторы Тілеков жолдасқа айтқан болатынмын. Менің осы сынымнан кейін кітаптың алты жеріне жөндеу енгізілді. Демек мен өзімнің бұл сыныммен Мұстафинге көмектестім деп түсіндім. Бірақ ол оны көмек деп түсінбей, мені қуғындай бастады. Ал «Қарағанды»романының қазіргі тарап жүрген қазақшасында әлі де үлкен қателер бар. Бұл қатенің ең бастысы – Рысбек пен Жаппар деген екі жаудың қосылып алып, совет үкіметін барынша балағаттайтын жері. Бұл жауларға берілген трибун, бұл пропаганда! Мәселен, «Ақ қайың» сияқты романдағы жау Лозневойдың үкіметке тіл тигізгенін көрдік пе? Жау – тілімен, балағаттаған сөзімен емес, ісімен жау болып көрінуге тиіс. Бұлай етпегенде қате болып шығады.

Мен піш-піш өсек (терген) емеспін, мен әр уақта ашық сынап, ашық айтып келемін. Әлі де ашық түрде, айқайлап, дауысым жеткенше айта беремін. Мені совет үкіметі нақ осылай етіп тәрбиелеген. Мен сыннан да, сынаудан да қорықпаймын. Партия бізді солай тәрбиелеген. Халтурный, серый шығармалармен күресу керек ... деп партия үйретіп отырғанда, жаман шығармаларды көре тұрып үндемей қалуға менің күшім жетпейді.

Біздің әдебиетімізге кесел болып жүрген мына нәрсені айта кету артық болмайды. Егер біреу Әуезовті немесе оның жақтастарын сынаса, оны Мұқановтың тобына қоса салады. Егер біреу Мұқановты, немесе оның тобын сынаса, оны Әуезовтің тобына қоса салады. Сөйтіп, барлық адал, дұрыс сындар жоққа шығып жатады. Әңгіме мұнымен ғана тынса екен-ау, тіпті оны қуғынға салады, өсекші, анау-мынау деген атақтар тағады. Ондай сыншылар екі жақтың да жемтігіне айналады. Пыш-пыш өсек айтып, бірін мақтап, бірін жамандап, сан құбылып күн өткізуге болар еді. Әрқайсысына бір жағынуға да болар еді. Бұл менің арым бармайтын жұмыс. Мен кім көрінгенге жағымпазданып, жазушы деген атақ алуды ар көремін. Мұның өзі жазушылықты қорлағандық болар еді.

Қолайсыздау болса да, мынадай бір фактіні айтуға тиіспін. Қазақ әдебиетіне қызмет ете бастағанына отыз жыл болған Мұстафиннің де не бәрі 3-4 кітабы бар. Оларың өзі әлгі айтқандай. Ал, әдебиетке қызмет ете бастағаныма үш-ақ жыл болған менің де үш-төрт кітапшам бар..»,– деп даурығыпты Сәукең кезінде.

Иә, «Жазушы Әуезов пен Мұқанов бастаған екі топ әдебиетімізге кеселін тигізіп, жастарды тәрбиелеу, оларды өсіру ісіне бөгет болып отыр!» немесе «Бұл жауларға берілген трибун, бұл пропаганда!» – деген «жасасындатқан ұрандар» арысы алты ай, берісі осыдан үш ай бұрын айтылса, ұран емес, үкімге айналар еді. М.Әуезов те ондай сөзді «естігені үшін арланбас» еді, керісінше, іштен тынып тыңдар еді. Енді, міне, оққа шабылған қылыштың жүзі босқа шабылды. Уақыттың қас-қабағы қалай тез өзгерген!

Осының қатарына «Социалистік Қазақстан» газетінің 273-санында жарияланған тілші М.Балақаевтың «Көркем әдебиеттің тілі жайында» деген мақаласын жатқызуға болады. Онда:

«М.Әуезов өзінің жазу мәнерінде қазақ тілінің заңдылықтарын сақтамайды, оның қалыптасқан құрылымын бұзады, – дей келіп – Жазушылар бұл ретте көп елеулі ойлар, көп шешуші пікірлер айта алады. Сондықтан да талай мамандармен қатар қазақ жазушы, ақындарымыздың осы жауапты жайға ат салысуын тосамыз»,– деп әңгімені пікір алысу мәнерінде екенін емеуірін ете аяқтайды.

Алайда бұл пікір алысу емес, М.Әуезовке жасалған соңғы шабуылдың, ақырғы атылған оқтың бірі еді. Өйткені, бұл күн 1951 жылдың 9-желтоқсаны – 1952 жылдың ақпаны емес болатын. С.Бәйішевтің, Қ.Жұмалиевтің, С.Нұрышевтің, С.Кеңесбаевтің, Н.Сауранбаевтің, Қ.Жармағамбетовтің және С.Мұқановтың Мұхтар Әуезовті басына қорлайтын күндері өтіп бара жатқан. Ендігі жалтақтаудың кезегі солардың өзіне келген. Алайда академиктердің жаны сірі келетін болса керек, С.Бәйішев пен С.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев даңқ тұғырынан түскен жоқ, ар алдындағы арылуды да қажет деп таппады. Өйткені олардың сүйенген арқалығын, тіреген табалдырығын, басыңқы бетін де қалың талыс табанды есік қалқалап тұратын. Керісінше, С.Бәйішев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев М.Әуезовтің алпыс жасқа толған мерейтойында оны «шабыттана» марапаттады.

1953 жылы 28-желтоқсан күнгі Университеттер мен жоғары заң оқу орындары басқармасының бастығы М.Прокофьевтің №1078 бұйрығымен Мұхтар Әуезов 1954 жылдың 1-қаңтарынан бастап М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу университетінің СССР халықтары әдебиеті тарихы кафедрасының профессоры болып қызметке алынды.

Бегімнің бегі, әрі ерке, әрі өте нәзік жанды мәдениет иесі, қайран Ләйлә апай – Ләйлә Мұхтарқызы:

«– Мұхтар Омарханұлы жаңа жылды Мәскеуде қарсы алатынын айтып: «Ләйләжан! Мен осы мерекені өзіңе тойлап беріп барып аттансам деймін. Мен де студент болғамын. Солар риза болтындай кеш ұйымдастыр. Достарыңның бәрін шақыр. Сергитін шағым енді туды. Дастарханы мол, қызуы мен қызығы мол болсын. Ештеңеден қысылма. Бәрінің әкесі профессор емес шығар (өзінің профессор атағын ерекше масаттанып атайтын). Әлгі сугробты ұмыт па!»,– деді. Ой, қуанғаным-ай! Ештеңеден аянғаным жоқ. Достарымның бәрін жидым! Мәскеудің дүкеніндегі керек заттан алмағаным жоқ. Сондай бір риза, салтанатты кеш болды. Студенттер Мұхтар Әуезовті көреміз,– деп қуанады, ал мен әкемнің қасымда болғанына қуанамын. Шампанды күресін қарға тығып қойдым. Түн ортасынан ауа барлығымыз шығып, күртік қардың астынан суық шампанды алғанда, студенттердің барлығы таң қалды. Мұхтар Омарханұлының үйде сондай әдеті болатын. Сол кеш есімнен қалмайды. Қазір де сонда болғандар ұмытпай айтып жүреді. Асқар Меңліахметұлымен де сол кеште жақын таныстым»,– дейтін еді сондай бір рахаттанған марапат сезіммен.

Әкелі-балалы екеуі масаттанса масаттанатындай жыл еді. Ол жаңа жылдың ғана емес, өзінің жаңа салтанатты дәуірінің алғашқы күндерін сүйікті Алматыда өткізді.

(жалғасы бар)

Abai.kz

0 пікір

Үздік материалдар

Алғыс айту күні

Алғыс айту күні және оның шығу тарихы

Жомартбек Нұрман 1578
Алашорда

Қожанов межелеу науқанында (Жалғасы)

Бейбіт Қойшыбаев 2275
Ғибырат

Қайсар рухты ғазиз жан

Мұхтар Құл-Мұхаммед 3592