بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
انىق-قانىعى 12524 266 پىكىر 14 قاراشا, 2017 ساعات 01:14

قازاققا شىڭعىسحان كىم؟!

بۇرىنعى كەڭەس يدەولوگياسى - شىڭعىسحاندى الەمدەگى ەڭ جاۋىز ادام دەپ قۇلاققا ءسىڭىردى! الايدا، وسى جەردەگى ەڭ ءبىر «قىزىقتى»، ەسكەرەتىن جاعداي – قازاقي ەل اۋزىندا ول اتاقتى، داڭقتى تۇلعا، قايتا دارىپتەلمەسە، جەككورىنىشتى تۇردە سۋرەتتەلگەن جوق! الدەبىر ادەبي-تاريحتىق ەڭبەكتەرگە سىلتەمە جاساپ، جۇگىنبەي-اق، ونداي مىسالداردىڭ تالايىن كەلتىرە الامىز. مىسالدار رەتىندە قاراستىرساق: قازاق اڭىزدارىندا «تەمۋجيندى ءبىزدىڭ تاۋدا بارلىق ەل حان سايلاپ، شىڭعىسحان اتاعان ەكەن! سول وقيعاعا بايلانىستى تاۋدىڭ اتى شىڭعىس بولىپ وزگەرىپتى»... اتاقتى «اقساق قۇلان» كۇي-اڭىزىن ءبارىمىز دە بىلەمىز، سونداعى وقيعالاردىڭ دەرلىگى ناعىز قازاقي سالت-ءداستۇر ۇعىمىندا... قازاقتىڭ اتاقتى مايقى ءبيىنىڭ ەسىمى حان شىڭعىسپەن بايلانىستىرىلادى... شىڭعىستىڭ زاڭدار جۇيەسى قازاقتا «جاساق» اتالىنادى... وسىنداي سوزدەردى كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى!

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: قازاق حالقى شىڭعىسحاندى ءوز حانى رەتىندە باعالاعان! وزدەرىنە تەك قانا شىڭعىس ۇرپاقتارىن حان سايلاعان! بارلىق قازاقتىڭ حاندارى شىڭعىستىڭ ۇلكەنى جوشىدان تارايتىنىن وسى كۇندە ءبارىمىز دە بىلەمىز!  قازىرگى كۇندە ەلىمىزدىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى، رۋلارىنىڭ بىرىنە اينالعان ۇرپاقتارىن «سۇلتان، تورە» اتاپ، ەرەكشە جىلى كوزقاراسپەن قارادى!

قازىرگى شىڭعىس اتىنا «يە بولىپ» وتىرعان حالحالاردىڭ 1926 جىلدارى ورىستارمەن قوسىلىپ، وزدەرىندەگى «التىن ۇرىق» وكىلدەرىن «تۇگەلدەي قىرىپ، جوق قىلدى» دەگەندى ەستىگەنىمىز بار. ال، قازاق حالقى ءوز «تورەلەرىن»، سوناۋ العاشقى سوۆەتتىك اتىپ-اسۋ كەزەڭىندە، قىزعىشتاي قورىپ، تىعىپ، امان ساقتاپ قالدى. تاريح وسىلاي قالىپتاستى.

راس، بولشەۆيكتەر كەزىندە باسقالارعا قاراعاندا كوزى اشىق، ارتىنان ەل ىلەسەر «تورە» ۇرپاقتارى قۋعىن-سۇرگىنگە كوبىرەك ۇشىرادى. بىراق، تۇگەل حالقىمىز قىرعىنعا از ۇشىرادى ما؟ كەيبىر ارحيۆ قۇجاتتارىن قاراپ وتىرعاندا «توبە شاشىڭ تىك تۇراتىن» جاعدايلاردى وقيسىڭ! سودان بولار، ءسىرا، الاش كوسەمى – ءومىر جولى باعدارشام-ۇلگى بولۋعا لايىقتى، ءا. بوكەيحاننىڭ «...قازاق ءۇشىن جانىمدى قيامىن!...» دەگەنى!

«بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەگەندەي كەيبىر قازىرگىلەردىڭ «تورەلەرگە» تەرىس كوزقاراستارى بارلىعى دا جاسىرىن ەمەس. سونداي پيعىلداعىلارعا قازاعىمنىڭ «تورە» رۋى ەلىمىزگە، وشپەس – كەنەسارىنى، جارقىراعان - شوقاندى، قازاقتان شىققان العاشقى اسكەري-گەنەرال – عۇبايدوللانى، قازاق ويۋلارىن جيناقتاعان - ماقىنى، اعارتۋشى اقىن – ءشادىنى، كۇيشى - داۋلەتكەرەيدى، باتىس ءان مەكتەبىن قالىپتاستىرعان – مۇقيتتى، ءبىرتالاي الاش قايراتكەرلەرىن، بەلگىلى تاريحشى - ەرماحاندى... ت.ب. كوپتەگەن اتاقتى تۇلعالاردى بەرگەنىن ەستەرىنە سالا كەتكىمىز كەلەدى. ال ەندى، كەيبىر ساياز ويلايتىن «تورە» ۇرپاقتارىنىڭ دا وزدەرىن باسقادان ارتىق ساناۋ سياقتى پاسىق ويلارىنىڭ كەزدەسىپ قالاتىندىعى دا راس! وندايلارعا، «الدىمەن سونداي اتقا لايىق بولا ءبىل!» دەر ەدىك. قازاعىمنىڭ «تورەلەرىنە» بىلاي ايتقان:

قىزداي مىنەزدى،

قىدىرداي بەرەكەلى،

سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى.

جادىراسا جازداي،

قاھارلانسا قىستاي،

مەيىرلەنسە كۇزدەي،

شۋاقتىعى كوكتەمدەي،

ءسوزى وتكىنشى جاڭبىر توككەندەي،

كوركى ءورىم تالداي،

كەڭدىگى قاريا شالداي،

يىلسە الماستاي،

سۇيسە مەيىر قانباستاي،

قاجەت بولسا شەگىنە بىلەتىن،

كەرەك بولسا توگىلە بىلەتىن.

پىرگە اينالعان ارۋاقتى...،- دەگەن سىن-مىنەزىن ءبىلىپ ال دەر ەدىك...

... بيىلعى، 2017 جىلى الەمدىك تۇلعالار، اكەلى-بالالى – ۇلى شىڭعىس قاعان مەن جوشى حاننىڭ قايتقانىنا 790 جىل تولىپ وتىر ەكەن! وسىعان بايلانىستى، ءبىراز ادامدار، الماتىداعى پروف. امان شوتاەۆ اعامىزعا «...سول اتالارىمىزعا ارناپ، قاسيەتتى تۇركىستاندا، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 18-قاراشاسىندا قۇران وقىتساق...» دەگەن نيەتتەرىن ءبىلدىردى. كۇلە قاراعىسى كەلگەندەرگە بىردەن ايتار ءۋاجىم: «قاسيەتتى پايعامبارىمىزدىڭ اكەسى - ابدوللانى، اناسى – ءامينانى ەشكىم دە كاپىر بولدى» دەپ سانامايدى عوي! ولاي بولسا، ءدىني تۇرعىدان العاندا، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاعاننىڭ ەشقانداي دا سوكەتتىگى جوق بولار» دەگەن ويدامىز!

جانە ءبىر توپ ادام، قاسيەتتى جەزقازعان وڭىرىندە «جوشى حانعا ارناپ، ەسكەرتكىش ورناتسا» دەگەن تىلەكتەرىن جەتكىزىپ وتىر! بۇل ۇلكەن ماسەلە دە جان-جاقتى قاراۋدى تالاپ ەتەتىندىگى انىق! تىپتەن، باسقانى قويىپ، ءتۋريزمدى دامىتۋ تۇرعىسىنا كەلسەك، موڭعولياداعى الىپ شىڭعىسحان ءمۇسىنىنىڭ وسى ۋاقىتتاردا مەملەكەتكە قىرۋار قارجى-تابىس اكەلىپ وتىرعانىن اتاپ وتسەك تە جەتكىلىكتى بولار. وسى ايتقاندارىمىزعا كوپشىلىك قالاي قارار ەكەن...

ازكەن التاي

Abai.kz

 

 

 

 

 

 

266 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1562
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2253
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3516