جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 12969 2 پىكىر 3 مامىر, 2011 ساعات 17:09

كازاحسكايا لاتينيتسا: “pro” ي “contra” چاست II. ەكسكليۋزيۆ

تيمۋر كوزىرەۆ

ارگۋمەنتى ۆ پولزۋ لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا

سرەدي ارگۋمەنتوۆ «زا» سمەنۋ الفاۆيتا ۆ كازاحستانسكيح پۋبليكاتسياح پو داننوي تەمە نايبولەە چاستو يسپولزۋيۋتسيا سلەدۋيۋششيە دۆا:

1)    تەحنولوگيچەسكي - ت.ە. سسىلكا نا بولشۋيۋ پريگودنوست لاتينيتسى دليا ۆحوجدەنيا كازاحستانا ۆ ميروۆوە ۆيرتۋالنوە پروسترانستۆو ۆ ۋسلوۆياح يدۋششەي ينتەگراتسي سترانى ۆ ميروۆۋيۋ ەكونوميكۋ;

2)    لينگۆيستيچەسكي - تەزيس و پرينتسيپيالنو بولشەي پريسپوسوبلەننوستي لاتينيتسى دليا پەرەداچي زۆۋكوۆوگو سترويا تيۋركسكيح يازىكوۆ، ۆ ت.چ. كازاحسكوگو.

پەرۆىي يز ۋكازاننىح ارگۋمەنتوۆ وفيتسيالنو وزۆۋچيۆالسيا ۆ كاچەستۆە وسنوۆنوگو دوۆودا ۆ پولزۋ پەرەحودا نا لاتينيتسۋ ۆ ۆىستۋپلەني پرەزيدەنتا ن.ا. نازارباەۆا نا حII سەسسي اسسامبلەي نارودا كازاحستانا ۆ 2006 گ.، ا تاكجە ۆ  ونلاين-كونفەرەنتسي مينيسترا كۋلتۋرى رك م. كۋل-مۋحاممەدا نا سايتە bnews.kz ۆ كونتسە 2010 گ.

 

اكتسەنتيروۆانيە تەحنولوگيچەسكوگو ارگۋمەنتا ۆ ۆىستۋپلەنياح گلاۆى گوسۋدارستۆا ي چلەنوۆ پراۆيتەلستۆا موجەت وبياسنياتسيا پراگماتيچنىم سترەملەنيەم رۋكوۆودستۆا سترانى يزبەجات پرەجدەۆرەمەننوي پوليتيزاتسي داننوگو ۆوپروسا، چتو ۆىگلياديت ۆپولنە لوگيچنىم ۆ كونتەكستە سوحرانەنيا پوليتيچەسكوي (ۆ چاستنوستي، مەجەتنيچەسكوي) ستابيلنوستي ۆ سترانە كاك ودنوگو يز گلاۆنىح پريوريتەتوۆ گوسۋدارستۆەننوي پوليتيكي رك.

تيمۋر كوزىرەۆ

ارگۋمەنتى ۆ پولزۋ لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا

سرەدي ارگۋمەنتوۆ «زا» سمەنۋ الفاۆيتا ۆ كازاحستانسكيح پۋبليكاتسياح پو داننوي تەمە نايبولەە چاستو يسپولزۋيۋتسيا سلەدۋيۋششيە دۆا:

1)    تەحنولوگيچەسكي - ت.ە. سسىلكا نا بولشۋيۋ پريگودنوست لاتينيتسى دليا ۆحوجدەنيا كازاحستانا ۆ ميروۆوە ۆيرتۋالنوە پروسترانستۆو ۆ ۋسلوۆياح يدۋششەي ينتەگراتسي سترانى ۆ ميروۆۋيۋ ەكونوميكۋ;

2)    لينگۆيستيچەسكي - تەزيس و پرينتسيپيالنو بولشەي پريسپوسوبلەننوستي لاتينيتسى دليا پەرەداچي زۆۋكوۆوگو سترويا تيۋركسكيح يازىكوۆ، ۆ ت.چ. كازاحسكوگو.

پەرۆىي يز ۋكازاننىح ارگۋمەنتوۆ وفيتسيالنو وزۆۋچيۆالسيا ۆ كاچەستۆە وسنوۆنوگو دوۆودا ۆ پولزۋ پەرەحودا نا لاتينيتسۋ ۆ ۆىستۋپلەني پرەزيدەنتا ن.ا. نازارباەۆا نا حII سەسسي اسسامبلەي نارودا كازاحستانا ۆ 2006 گ.، ا تاكجە ۆ  ونلاين-كونفەرەنتسي مينيسترا كۋلتۋرى رك م. كۋل-مۋحاممەدا نا سايتە bnews.kz ۆ كونتسە 2010 گ.

 

اكتسەنتيروۆانيە تەحنولوگيچەسكوگو ارگۋمەنتا ۆ ۆىستۋپلەنياح گلاۆى گوسۋدارستۆا ي چلەنوۆ پراۆيتەلستۆا موجەت وبياسنياتسيا پراگماتيچنىم سترەملەنيەم رۋكوۆودستۆا سترانى يزبەجات پرەجدەۆرەمەننوي پوليتيزاتسي داننوگو ۆوپروسا، چتو ۆىگلياديت ۆپولنە لوگيچنىم ۆ كونتەكستە سوحرانەنيا پوليتيچەسكوي (ۆ چاستنوستي، مەجەتنيچەسكوي) ستابيلنوستي ۆ سترانە كاك ودنوگو يز گلاۆنىح پريوريتەتوۆ گوسۋدارستۆەننوي پوليتيكي رك.

تەم نە مەنەە، يمەننو ەتوت ارگۋمەنت پريۆوديتسيا ۆ كاچەستۆە وسنوۆنوگو دوۆودا ۆ پولزۋ لاتينيتسى ۆ ريادە پۋبليكاتسي سۋگۋبو ناۋچنوگو حاراكتەرا. بولەە توگو، سرەدي پرەدلوجەننىح كونكرەتنىح پروەكتوۆ كازاحسكوي لاتينيتسى بىلي ۆ ت.چ. پروەكتى، پرينتسيپيالنو يسپولزۋيۋششيە 26 بۋكۆ ستاندارتنوي انگليسكوي كلاۆياتۋرى، بەز دوباۆلەنيا دوپولنيتەلنىح زناكوۆ - ناپريمەر، تاكوۆ بىل پروەكت الفاۆيتا، پرەدلاگاەموم ناتسيونالنوي اكادەميەي ناۋك رك (سم.: «ەگەمەن قازاقستان»، 17 مارتا 2007 گ.), ا تاكجە پروەكت، پرەدلوجەننىي 2-ىم سەكرەتارەم پوسولستۆا كازاحستانا ۆ ۋكراينە ي. ارىستانبەكوۆىم.

سلەدۋەت وسوبو وتمەتيت، چتو يمەننو تاكيە ي تولكو تاكيە پروەكتى لاتينيتسى موگۋت رەالنو سپوسوبستۆوۆات رەشەنيۋ تەحنيچەسكيح پروبلەم ۆحوجدەنيا ۆ ميروۆوە ينفورماتسيوننوە پروسترانستۆو، پوروجداەمىح كيريلليتسەي. يناچە گوۆوريا، ۆىبور ۆ پولزۋ الفاۆيتا نا بازە 26 بۋكۆ ستاندارتنوي انگليسكوي كلاۆياتۋرى ياۆلياەتسيا لوگيچنىم ۆ سلۋچاە پرينياتيا تەحنولوگيچەسكوگو اسپەكتا ۆوپروسا ۆ كاچەستۆە وسنوۆنوگو.

ناكونەتس، نەكوتورىە اۆتورى وتكرىتو پريزناۆالي پەرۆيچنوست كۋلتۋرنو-پسيحولوگيچەسكيح ي پوليتيچەسكيح فاكتوروۆ، ودناكو ۋكازىۆالي پري ەتوم نا يح ستراتەگيچەسكي ۆاجنوە زناچەنيە دليا رازۆيتيا وبششەستۆا (دەلايۋششەە وپراۆداننىمي، ۆ ت.چ.، ماسشتابنىە فينانسوۆىە زاتراتى), ي، ۆ يتوگە، ۆىسكازىۆاليس زا لاتينيزاتسيۋ - پري ەتوم، ودناكو، پرينتسيپيالنو ۆىستۋپايا زا ۆنەدرەنيە الفاۆيتا، توچنو وتراجايۋششەگو فونەتيچەسكي ستروي كازاحسكوگو يازىكا، ي كاتەگوريچەسكي پروتيۆ ليۋبىح پروەكتوۆ «تەحنيچەسكي ۋدوبنوگو» الفاۆيتا نا بازە 26 بۋكۆ ستاندارتنوي انگليسكوي كلاۆياتۋرى[1].

كاك بۋدەت پوكازانو نيجە، س سۋگۋبو تەحنولوگيچەسكوي توچكي زرەنيا ۆ دەيستۆيتەلنوستي نە سۋششەستۆۋەت پرينتسيپيالنوگو رازليچيا مەجدۋ دەيستۆۋيۋششيم كيريلليچەسكيم الفاۆيتوم، س ودنوي ستورونى، ي لاتينيزيروۆاننىم الفاۆيتوم، ادەكۆاتنىم فونەتيچەسكومۋ سترويۋ كازاحسكوگو يازىكا، س درۋگوي ستورونى.

ناكونەتس، دوۆودى و «بولشەي پريگودنوستي» لاتينيتسى دليا تيۋركسكيح يازىكوۆ پو سراۆنەنيۋ س كيريلليتسەي - نەسوستوياتەلنى پو سۋتي. ۆ داننوم سلۋچاە پرويسحوديت (ۆولنو يلي نەۆولنو) پودمەنا پونياتي: نەسوۆەرشەنستۆو كونكرەتنوگو الفاۆيتا نا كيريلليچەسكوي وسنوۆە پرەپودنوسيتسيا كاك دوكازاتەلستۆو نەپريگودنوستي كيريلليتسى كاك تاكوۆوي. ۆ دەيستۆيتەلنوستي، كيريلليتسا ي لاتينيتسا، بۋدۋچي گەنەتيچەسكي بليزكورودستۆەننىمي گرافيچەسكيمي سيستەمامي، ۆ تسەلوم وديناكوۆو پريگودنى دليا تيۋركسكيح يازىكوۆ. يناچە گوۆوريا، پري رەشەني ۆوپروسا و ۆىبورە ودنوي يز نيح ۆ كاچەستۆە وسنوۆى دليا كازاحسكوگو الفاۆيتا ۆ بۋدۋششەم لينگۆيستيچەسكي ارگۋمەنت كاك تاكوۆوي نە يگراەت پرينتسيپيالنو ۆاجنوي رولي.

يناچە گوۆوريا، سلەدۋەت پريزنات، چتو ۆوپروس و سمەنە الفاۆيتا ۆ كازاحستانە ياۆلياەتسيا ۆوپروسوم كۋلتۋرنو-پوليتيچەسكيم پو سۆوەي سۋتي - چتو، ودناكو، نيكويم وبرازوم نە ۋمالياەت ەگو اكتۋالنوستي، ي نە ياۆلياەتسيا, سامو پو سەبە، ارگۋمەنتوم پروتيۆ رەفورمى الفاۆيتا. داننىي فاكت ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا ۆسە بولەە ياسنو وسوزناەتسيا ۆ كازاحستانسكوم وبششەستۆە.

ارگۋمەنتى پروتيۆ لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا

سرەدي ارگۋمەنتوۆ پروتيۆ لاتينيتسى، پري ۆسەم يح منوگووبرازي، وسنوۆنىمي ياۆليايۋتسيا سلەدۋيۋششيە دۆا:

1)    ەكونوميچەسكي - وچەۆيدنايا ي نەيزبەجنايا ترۋدوەمكوست داننوگو پروەكتا، ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد، نەيزبەجنوست زناچيتەلنىح فينانسوۆىح زاترات;

2)    پوليتيچەسكي - ۋكازانيە نا نە ستولكو تەحنولوگيچەسكۋيۋ ي/يلي لينگۆيستيچەسكۋيۋ، سكولكو، ۆ دەيستۆيتەلنوستي، پوليتيچەسكۋيۋ پودوپلەكۋ لاتينيزاتسي، ا تاكجە نا ەە ۆوزموجنىە نەگاتيۆنىە (پوليتيچەسكيە جە) پوسلەدستۆيا.

پوسلەدني ارگۋمەنت نايبولەە شيروكو پرەدستاۆلەن ۆ «رۋسسكيح» سمي (تاكيح كاك، ناپريمەر، سايت www.russianskz.info), ا تاكجە ۆ نەكوتورىح روسسيسكيح پۋبليكاتسياح پو كازاحستانسكوي تەماتيكە (ناپريمەر، نا تاكيح سايتاح كاك KMnews.ru, Regnum.ru).

ۆ تاكيح ماتەريالاح پروەكت لاتينيزاتسي الفاۆيتا ۆ كازاحستانە نەيزمەننو تراكتۋەتسيا:

  • ليبو كاك پروزاپادنىي پوليتيچەسكي پروەكت، پريزۆاننىي «وتورۆات» كازاحستان وت روسسي،
  • ليبو كاك سرەدستۆو پوليتيچەسكوگو شانتاجا روسسي رۋكوۆودستۆوم كازاحستانا ۆ پەريودى وسلوجنەني ۆ دۆۋستوروننيح وتنوشەنياح.

ۆ ليۋبوم سلۋچاە، ساما يدەيا لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا راستسەنيۆاەتسيا ۆ تاكوگو رودا پۋبليكاتسياح كاك ودنوزناچنو «انتيرۋسسكي» ي/يلي «انتيروسسيسكي» ناتسيوناليستيچەسكي پروەكت.

ۆ كاچەستۆە ۆوزموجنىح نەگاتيۆنىح پوسلەدستۆي پەرەۆودا كازاحسكوي پيسمەننوستي نا لاتينيتسۋ ۆ تاكيح ماتەريالاح ۋكازىۆايۋتسيا:

  • ۋحۋدشەنيە وتنوشەني ي وسلابلەنيە سوترۋدنيچەستۆا مەجدۋ رك ي رف،
  • ۋحۋدشەنيە مەجەتنيچەسكيح وتنوشەني ۆنۋتري كازاحستانا،
  • ۋسيلەنيە وتتوكا سلاۆيانسكوگو ناسەلەنيا يز سترانى.

وتدەلنو سلەدۋەت وتمەتيت پريۆوديمىە ارگۋمەنتى كاساتەلنو ۆوزموجنىح نەگاتيۆنىح پوسلەدستۆي دليا ساموگو كازاحسكوگو ەتنوسا:

  • ۆ كراتكوسروچنوي پەرسپەكتيۆە - ەششە بولشەە زامەدلەنيە پروتسەسسا ۆنەدرەنيا كازاحسكوگو يازىكا ۆ كاچەستۆە گوسۋدارستۆەننوگو،
  • ۆ دولگوسروچنوي پەرسپەكتيۆە - پونيجەنيە ۋروۆنيا وبرازوۆاننوستي ۆ سرەدە كازاحوۆ[2].

سلەدۋەت وسوبو وتمەتيت، چتو سام فاكت نەيزمەننو بۋرنوي ي ودنوزناچنو نەگاتيۆنوي رەاكتسي «رۋسسكيح» (كازاحستانسكيح) ي روسسيسكيح سمي نا ليۋبىە ينيتسياتيۆى پو لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا - نا فونە يح، كاك پراۆيلو، كراينە مالوگو ينتەرەسا ك ۆوپروسام رازۆيتيا كازاحسكوگو يازىكا، - كوسۆەننو سۆيدەتەلستۆۋەت و پرەيمۋششەستۆەننو پوليتيچەسكوي پريرودە داننوگو ۆوپروسا.

ۆ تسەلوم پرەدستاۆلياەتسيا ۆوزموجنىم ۋتۆەرجدات، چتو، وسنوۆنوە رازليچيە مەجدۋ دۆۋميا گرۋپپامي ەكسپەرتوۆ ي پۋبليتسيستوۆ (ستوروننيكوۆ ي پروتيۆنيكوۆ لاتينيتسى) سوستويت نە ۆ ۋروۆنە يح كۆاليفيكاتسي، ا ۆ يح تسەننوستنوي وريەنتاتسي.

كۋلتۋرنو-پوليتيچەسكي اسپەكت ۆوپروسا و لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا

ۆسە پەرەچيسلەننىە ۆىشە وبستوياتەلستۆا ديكتۋيۋت نەوبحوديموست تششاتەلنوگو اناليزا كۋلتۋرنو-پوليتيچەسكوگو ارگۋمەنتا ۆ پولزۋ لاتينيزاتسي. كاك پوكازىۆاەت ۆەس ميروۆوي وپىت، ۆكليۋچايا پوستسوۆەتسكي، رەشايۋششۋيۋ رول پري سمەنە الفاۆيتا، كاك پراۆيلو، يگراەت كۋلتۋرنو-پوليتيچەسكي فاكتور; درۋگيە فاكتورى پري ەتوم، كاك پراۆيلو، تاكجە پريسۋتستۆۋيۋت، ودناكو پراكتيچەسكي ۆسەگدا يگرايۋت ۆتوروستەپەننۋيۋ رول[3].

پوميمو ەتوگو، ميروۆوي يستوريچەسكي وپىت سۆيدەتەلستۆۋەت و توم، چتو نايبولەە ەففەكتيۆنوي ۆ دولگوسروچنوي پەرسپەكتيۆە وكازىۆاەتسيا تا ستراتەگيا گوسۋدارستۆەننوي پوليتيكي، ۆ وسنوۆۋ كوتوروي پولاگايۋتسيا نە تولكو پراگماتيچەسكيە ينتەرەسى تەكۋششەگو مومەنتا، نو ي وسنوۆوپولاگايۋششيە تسەننوستي داننوگو سوتسيۋما ۆ كاچەستۆە ستراتەگيچەسكوگو پريوريتەتا. تاك، ناپريمەر، نەكوتورىە زاپادنىە ەكسپەرتى ۆ ناستوياششەە ۆرەميا پريزنايۋت، چتو يمەننو ودنوستوروننەە پرەدپوچتەنيە پراگماتيچەسكيح ينتەرەسوۆ تەكۋششەگو مومەنتا ۆ ۋششەرب پوليتيكە تسەننوستەي ياۆيلوس ودنوي يز وسنوۆنىح پريچين كريزيسا بليجنەۆوستوچنوي پوليتيكي سشا

سيستەما تسەننوستەي كازاحستانسكوگو سوتسيۋما نا داننىي مومەنت ناحوديتسيا ۆ پروتسەسسە فورميروۆانيا، ودناكو ۋجە س مومەنتا پروۆوزگلاشەنيا نەزاۆيسيموستي رەسپۋبليكي كازاحستان 16 دەكابريا 1991 گ. ەست وسنوۆانيا ۋتۆەرجدات، چتو سام ەتوت فاكت زنامەنۋەت سوبوي وپرەدەلەننىي يستوريچەسكي ۆىبور نارودا كازاحستانا، ي س نەيزبەجنوستيۋ لوگيچەسكي وزناچاەت، چتو گوسۋدارستۆەننايا نەزاۆيسيموست سترانى ياۆلياەتسيا بەزۋسلوۆنوي تسەننوستيۋ دليا گراجدانسكوگو سووبششەستۆا رك. داننوە ۋتۆەرجدەنيە پو وپرەدەلەنيۋ ياۆلياەتسيا اكسيوموي, نەپريزنانيە كوتوروي اۆتوماتيچەسكي وبەستسەنيۆاەت تسەلىي رياد درۋگيح وسنوۆوپولاگايۋششيح پرينتسيپوۆ سۋششەستۆوۆانيا كازاحستانسكوگو سوتسيۋما، ا تاكجە ۆەس ۋجە پرويدەننىي 20-لەتني وترەزوك پۋتي رازۆيتيا سترانى [سم. كوزىرەۆ، «مىسل»].

دالەە، وبششەپريزناننىم ۆ سوتسيالنىح ناۋكاح فاكتوم ياۆلياەتسيا تو، چتو ليۋبوە چەلوۆەچەسكوە سووبششەستۆو وبەدينياەتسيا ۆوكرۋگ وپرەدەلەننوي سيستەمى تسەننوستەي، كوتورىە، ۆ سۆويۋ وچەرەد، ۆ سجاتوي فورمە ۆىراجايۋتسيا چەرەز سيمۆولى. تاكيە سيمۆولى يگرايۋت زناچيتەلنۋيۋ رول ۆ ەموتسيونالنوم سپلوچەني وبششەستۆا، تەم سامىم وبەسپەچيۆايا ەگو تسەلوستنوست.

ناكونەتس، گرافيچەسكايا سيستەما (ۆ پوداۆليايۋششەم بولشينستۆە سلۋچاەۆ - الفاۆيت), كوتوروي پولزۋەتسيا ناتسيونالنىي يازىك، يگراەت ودنۋ يز كليۋچەۆىح رولەي ۆ سيستەمە سيمۆولوۆ توگو يلي ينوگو سوتسيۋما، ي وكازىۆاەت سيلنەيشەە ۆوزدەيستۆيە نا فورميروۆانيە ناتسيونالنىح يدەنتيچنوستەي. پو ەتوي پريچينە وسنوۆنىم موتيۆوم رەفورم الفاۆيتا، پروۆوديۆشيحسيا ۆ رازليچنىە پەريودى ۆ تەح يلي ينىح گوسۋدارستۆاح، نەيزمەننو وستاۆالسيا يمەننو كۋلتۋرنو-پوليتيچەسكي فاكتور.

سلەدۋەت وتكروۆەننو پريزنات، چتو رازۆيتيە كازاحستانا ۆ كاچەستۆە سۋۆەرەننوگو، نەزاۆيسيموگو گوسۋدارستۆا س نەيزبەجنوستيۋ وزناچاەت ۆ وپرەدەلەننوي ستەپەني «ديستانتسيروۆانيە» وت روسسي (پراۆوپرەەمنيكا سسسر، راسپاد كوتوروگو ستال پريچينوي پروۆوزگلاشەنيا نەزاۆيسيموستي كازاحستانا ۆ 1991 گ.). ەتو كاساەتسيا، كاك مينيمۋم، گۋمانيتارنوي سفەرى، ودنيم يز بازوۆىح ناپراۆلەني رازۆيتيا كوتوروي ياۆلياەتسيا يازىكوۆايا پوليتيكا: پوۆىشەنيە رولي كازاحسكوگو يازىكا ي راسشيرەنيە سفەرى ەگو فۋنكتسيونيروۆانيا، داجە پري پولنوم سوحرانەني پوزيتسي رۋسسكوگو يازىكا، تەم نە مەنەە، وبەكتيۆنو ۋسيليۆاەت وتليچيە كازاحستانسكوگو ينفورماتسيوننو-كۋلتۋرنوگو پروسترانستۆا وت روسسيسكوگو. ناپريمەر، وبششەيزۆەستنو، چتو داجە پرودۋكتى رۋسسكويازىچنوي كازاحستانسكوي كۋلتۋرى، بۋدۋچي يزناچالنو ادرەسوۆانى دۆۋيازىچنوي كازاحستانسكوي اۋديتوري، ۆ نەكوتورىح سلۋچاياح وكازىۆايۋتسيا نەپونياتنىمي دليا روسسيان.

ۆ كونتەكستە ۆسەگو ۆىشەسكازاننوگو ستانوۆيتسيا وچەۆيدنىم، چتو پروەكت پەرەحودا كازاحسكوگو الفاۆيتا س كيريلليچەسكوي گرافيچەسكوي وسنوۆى نا لاتينسكۋيۋ, پري ۋسلوۆي ۋسپەشنوگو ەگو وسۋششەستۆلەنيا (پودروبنەە سم. نيجە), وبەكتيۆنو سىگراەت پوزيتيۆنۋيۋ رول ۆ پروتسەسسە ۋكرەپلەنيا نەزاۆيسيموستي رەسپۋبليكي كازاحستان ي فورميروۆانيا ساموستوياتەلنوي پوليتيچەسكوي يدەنتيچنوستي كازاحستانتسەۆ. ك ەتومۋ پوستۋلاتۋ ۆ تسەلوم سۆوديتسيا كۋلتۋرنو-پوليتيچەسكي ارگۋمەنت ۆ پولزۋ لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا.

 

وپپونەنتى لاتينيزاتسي سپراۆەدليۆو ۋكازىۆايۋت نا توت فاكت، چتو كاجدىي الفاۆيت ياۆلياەتسيا سۆوەگو رودا «ۆيزيتنوي كارتوچكوي» توي يلي ينوي تسيۆيليزاتسي، ي پوتومۋ ۆىبور الفاۆيتا ياۆلياەتسيا ۆ نەمالوي ستەپەني تاكجە ۆىبوروم تسيۆيليزاتسيوننوگو ۆەكتورا رازۆيتيا. ودناكو يح ۆوسپرياتيە يدەي لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا كاك سۋگۋبو پروزاپادنوگو (ي، ۆ يتوگە، انتيروسسيسكوگو) پروەكتا - تەم نە مەنەە، ياۆلياەتسيا وشيبوچنىم.

پولوجەنيە لاتينسكوگو الفاۆيتا ۆ سوۆرەمەننوم ميرە ياۆلياەتسيا ۋنيكالنىم. ۆ رەزۋلتاتە ماسشتابنوي ەكسپانسي ەۆروپەيسكوي تسيۆيليزاتسي ۆ پەريود XV-XX ۆۆ. لاتينسكي الفاۆيت پريوبرەل دە-فاكتو ۋنيۆەرسالنو-كوسموپوليتيچەسكي حاراكتەر، ي يسپولزۋەتسيا ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۆ بولشوم كوليچەستۆە ستران، دالەكو وتستوياششيح درۋگ وت درۋگا ۆ كۋلتۋرولوگيچەسكوم، گەوگرافيچەسكوم ي در. وتنوشەنياح.

سلەدۋەت وسوبو وتمەتيت، چتو لاتينسكي الفاۆيت يسپولزۋەتسيا ۆ ت.چ. ۆ ريادە مۋسۋلمانسكيح ستران دالنەگو زارۋبەجيا، پريچەم زانيمايۋششيح ليديرۋيۋششەە پولوجەنيە ۆ يسلامسكوم ميرە (تۋرتسيا، يندونەزيا، مالايزيا). كرومە توگو، لاتينسكي الفاۆيت نا داننىي مومەنت ۆنەدرەن ليبو ناحوديتسيا ۆ پروتسەسسە ۆنەدرەنيا ۆ بولشينستۆە تيۋركويازىچنىح ستران سنگ. ۆ نە-مۋسۋلمانسكوي چاستي ازياتسكوگو كونتينەنتا لاتينيتسەي پولزۋيۋتسيا ۆەتنام ي فيليپپينى، ۆ كيتاە ي ياپوني پاراللەلنو س يەروگليفيچەسكوي پيسمەننوستيۋ اكتيۆنو يسپولزۋيۋتسيا لاتينسكيە ترانسكريپتسي (ۆ چاستنوستي، يمەننو تاكيم پۋتەم رەشەنا پروبلەما  كومپيۋتەريزاتسي ۆ ۋكازاننىح ستراناح). ناكونەتس، زا پرەدەلامي ازي لاتينيتسەي پولزۋيۋتسيا ۆسە بەز يسكليۋچەنيا سترانى لاتينسكوي امەريكي، ا تاكجە نايبولەە رازۆيتىە يازىكي نارودوۆ افريكي ي وكەاني.

يناچە گوۆوريا، لاتينيتسا نا سەگودنياشني دەن ياۆلياەتسيا ۋنيۆەرسالنىم مەجدۋنارودنىم الفاۆيتوم، يسپولزوۆانيە كوتوروگو ۆ سيمۆوليچەسكوم اسپەكتە سۆيازانو نە س «پروزاپادنوي» وريەنتاتسيەي، نو ليش س ۆحوجدەنيەم كازاحستانا ۆ ميروۆوە سووبششەستۆو نا پراۆاح پولنوپراۆنوگو ەگو چلەنا. يز ەتوگو سلەدۋەت، چتو پەرەۆود كازاحسكوگو الفاۆيتا نا لاتينيتسۋ موجەت بىت ستراتەگيچەسكي وپراۆداننىم ۆ دولگوسروچنوي پەرسپەكتيۆە.

ۆ تو جە ۆرەميا، سلەدۋەت چەتكو وسوزناۆات ناليچيە سەرەزنەيشيح ريسكوۆ, سۆيازاننىح س وسۋششەستۆلەنيەم داننوگو پروەكتا: ۆ سلۋچاە نەۋداچي رەفورمى الفاۆيتا پو «ۋزبەكسكومۋ ستسەناريۋ»، پوسلەدستۆيا دليا رازۆيتيا گوسۋدارستۆەننوگو كازاحسكوگو يازىكا - ي، كاك سلەدستۆيە، دليا رازۆيتيا كازاحستانسكوگو وبششەستۆا ۆ تسەلوم، - موگۋت وكازاتسيا كراينە نەگاتيۆنىمي.

رەفورما الفاۆيتا ۆ پروتسەسسە سۆوەگو وسۋششەستۆلەنيا سوزداست نايبولشەە كوليچەستۆو رەالنىح ترۋدنوستەي يمەننو دليا توي چاستي ەتنيچەسكيح كازاحوۆ, كوتورىە گراموتنى نا رودنوم يازىكە (نا دەيستۆۋيۋششەم كيريلليچەسكوم الفاۆيتە), ي اكتيۆنو يسپولزۋيۋت ەگو ۆ سۆوەي پروفەسسيونالنوي/ۋچەبنوي دەياتەلنوستي. يناچە گوۆوريا، ۆ سلۋچاە، ەسلي پەرەۆود كازاحسكوگو يازىكا نا لاتينيتسۋ نە بۋدەت دوستاتوچنو وبەسپەچەن ماتەريالنو ي مەتوديچەسكي - ي، كاك سلەدستۆيە، بۋدەت پروۆوديتسيا نەپوسلەدوۆاتەلنو, - ۆوزنيكاەت سەرەزنىي ريسك دەكۆاليفيكاتسي سۋششەستۆۋيۋششەگو سوتسيالنوگو سلويا گراجدان، گراموتنىح نا كازاحسكوم يازىكە، س تياجەلەيشيمي دالنەيشيمي پوسلەدستۆيامي دليا رازۆيتيا يازىكا ۆ تسەلوم.

يناچە گوۆوريا، ۆ سلۋچاە پرينياتيا رەشەنيا ۆ پولزۋ رەفورمى الفاۆيتا، ەگو رەاليزاتسيا دولجنا وسۋششەستۆلياتسيا س پولنوي وتۆەتستۆەننوستيۋ, ۆ دوستاتوچنو سجاتىە سروكي (نە بولەە 10 لەت), ي پود پولنىم، پوشاگوۆىم كونترولەم سو ستورونى ۆىسشەگو رۋكوۆودستۆا رك - پريمەروم دولجنا پوسلۋجيت ۋسپەشنايا رەاليزاتسيا پروەكتا پو سترويتەلستۆۋ نوۆوي ستوليتسى رك، گ. استانى. اكتيۆنەە ۆسەگو رابوتا پو وبۋچەنيۋ نوۆومۋ الفاۆيتۋ دولجنا پروۆوديتسيا ۆ كازاحسكويازىچنوي سرەدە.

پاراللەلنو س ەتيم نەوبحوديمو رەالنوە دوستيجەنيە تسەلي، نامەچەننوي ۆ پوسلاني پرەزيدەنتا ن.ا. نازارباەۆا زا 2011 گ. - پولنوە (100%) وۆلادەنيە ۆىپۋسكنيكامي رۋسسكويازىچنىح وبششەوبرازوۆاتەلنىح شكول گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم ۆ تەچەنيە بليجايشيح 10 لەت.

ۆوزموجنىە ۆاريانتى كازاحسكوگو الفاۆيتا نا لاتينسكوي وسنوۆە

پري ۆسەم منوگووبرازي پرەدلوجەننىح نا داننىي مومەنت ۆاريانتوۆ كازاحسكوگو الفاۆيتا نا لاتينسكوي گرافيچەسكوي وسنوۆە، ۆ تسەلوم ۆوزموجنو يح رازدەلەنيە نا دۆە وسنوۆنىح گرۋپپى، سووتۆەتستۆۋيۋششيە دۆۋم وسنوۆنىم مەتودولوگيچەسكيم پودحودام:

  • پرينتسيپيالنوە يسپولزوۆانيە تولكو 26 بۋكۆ ستاندارتنوي انگليسكوي كلاۆياتۋرى;
  • سوزدانيە الفاۆيتا، سووتۆەتستۆۋيۋششەگو فونولوگيچەسكومۋ سترويۋ كازاحسكوگو يازىكا ي وسنوۆاننوگو نا ەدينوم فونولوگيچەسكوم پرينتسيپە.

نيجە وبا ۋكازاننىح ۆاريانتا رەشەنيا پروبلەمى بۋدۋت راسسموترەنى پودروبنەە.

پروەكتى كازاحسكوگو الفاۆيتا نا وسنوۆە 26 بۋكۆ ستاندارتنوي كلاۆياتۋرى

ەتوت ۆاريانت رەشەنيا ۆوپروسا، بۋدۋچي لەگكيم تەحنيچەسكي, ا تاكجە نايبولەە دەشەۆىم ۆ فينانسوۆوم وتنوشەني، تەم نە مەنەە، رەالنو نەپريمەنيم ك كازاحسكومۋ يازىكۋ، يمەيۋششەمۋ 34 وسنوۆنىە فونەمى (ۆكليۋچايا ديفتونگي). نا پراكتيكە ۆنەدرەنيە الفاۆيتا يز 26 انگليسكيح بۋكۆ وزناچاەت نەوبحوديموست:

  • ليبو وبوزناچەنيا تسەلوگو ريادا زۆۋكوۆ بولەە چەم ودنوي بۋكۆوي (ناپريمەر، «sh» - «ش»), چتو گرۋبو نارۋشاەت پرينتسيپ «ودنا فونەما - ودنا بۋكۆا»;
  • ليبو «نەتسەلەۆوگو» يسپولزوۆانيا نەكوتورىح لاتينسكيح بۋكۆ، وبوزناچايۋششيح فونەمى ەۆروپەيسكيح يازىكوۆ، وتسۋتستۆۋيۋششيە ۆ كازاحسكوم يازىكە (تاكيە كاك [ۆ] ي [ف]).

تاك، ناپريمەر، ۆ پروەكتە الفاۆيتا، پرەدلاگاۆشەمسيا ناتسيونالنوي اكادەميەي ناۋك رك، بۋكۆا «v» وبوزناچاەت زۆۋك [ۇ]، ا بۋكۆا «f» - زۆۋك [ع]. كرومە توگو، ۆ ۋكازاننوم پروەكتە الفاۆيتا بۋكۆا «w» وبوزناچاەت زۆۋك [ش]، بۋكۆا «h» - زۆۋك ء[ۇ]، ا بۋكۆا «j» - زۆۋك [ى]. ناكونەتس، دليا وبوزناچەنيا زۆۋكوۆ ء[ا]، [ڭ]، ء[و] پرەدلاگاەتسيا نە ۆۆوديت وتدەلنىە زناكي ۆ الفاۆيت، ا يسپولزوۆات ۋجە يمەيۋششيەسيا بۋكۆى «a»، «n»، «o»، دوباۆليايا ك نيم نادستروچنىي زناك «پريم» («′»). س سۋگۋبو اكادەميچەسكوي توچكي زرەنيا تاكوە رەشەنيە پريەملەمو، ت.ك. ليۋبومۋ زناكۋ موجەت بىت پرويزۆولنو پريسۆوەنو ليۋبوە زناچەنيە. ودناكو نەوبحوديمو ۋچيتىۆات توت فاكت، چتو ريادوۆىە پولزوۆاتەلي داننوگو الفاۆيتا، نە يمەيا سپەتسيالنوي لينگۆيستيچەسكوي پودگوتوۆكي، نەيزبەجنو بۋدۋت وريەنتيروۆاتسيا نا تراديتسيوننوە يسپولزوۆانيە پەرەچيسلەننىح ۆىشە بۋكۆ ۆ انگليسكوم يازىكە، پرەپوداۆاەموم ۆ وبششەوبرازوۆاتەلنىح شكولاح ي ۆ بولشينستۆە ۆۋزوۆ سترانى (پوسلەدنەە وبستوياتەلستۆو وسوبو اكتۋالنو ۆ كونتەكستە گوسۋدارستۆەننوي پوليتيكي «ترەحيازىچيا» ۆ رك).

ۆ رەزۋلتاتە گراجدانە، نە ۆلادەيۋششيە گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم، ي ۆپەرۆىە يزۋچايۋششيە ەگو نا لاتينيتسە پو پروەكتۋ نان رك، س نەيزبەجنوستيۋ بۋدۋت چيتات، ناپريمەر، «افايىن» ۆمەستو «اعايىن» يلي «ۋاي» ۆمەستو «شاي» (ۆ پرەدلاگاەموي ورفوگرافي، سووتۆەتستۆەننو، «afayjn» ي «way»). پري ەتوم گراجدانە، ۆلادەيۋششيە گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم، فاكتيچەسكي، ستانۋت نەگراموتنىمي. پوسلەدستۆيا پوپىتكي ۆنەدرەنيا تاكوگو ۆاريانتا لاتينيتسى، ۆ يتوگە، موگۋت وكازاتسيا بولەە تياجكيمي، چەم يمەيۋششيە مەستو ۆ ۋزبەكيستانە.

كاك ەششە ودين پريمەر پوپىتكي سوزدات الفاۆيت يز 26-ي انگليسكيح بۋكۆ، موجنو پريۆەستي وريگينالنىي پو-سۆوەمۋ پروەكت، پرەدلوجەننىي ي. ارىستانبەكوۆىم (2-وي سەكرەتار پوسولستۆا كازاحستانا ۆ ۋكراينە), ۆ كوتوروم پرەدلاگاەتسيا يسپولزوۆانيە پرينتسيپا پالاتاليزيرۋيۋششەي اپوستروفيزاتسي, يسپولزوۆاننومۋ ۆ الفاۆيتە توتە جازۋ ا. بايتۋرسىنوۆا; داننىي مەتود پوزۆولياەت يسپولزوۆات ۆ 2 رازا مەنشەە كوليچەستۆو بۋكۆ دليا وبوزناچەنيا گلاسنىح زۆۋكوۆ. ودناكو، نەسموتريا نا ەتو، پروەكت الفاۆيتا ي. ارىستانبەكوۆا ۆسە جە پرەدپولاگاەت وبوزناچەنيە ريادا سوگلاسنىح زۆۋكوۆ دۆۋميا زناكامي («kh» - «ح»، «sh» - «ش»، «ng» - «ڭ»). كرومە توگو، تەكست نا پرەدلاگاەموم الفاۆيتە وكازىۆاەتسيا كراينە ترۋدنىم دليا ۆيزۋالنوگو ۆوسپرياتيۋ چيتاتەلەم، نە يمەيۋششيم سپەتسيالنوي لينگۆيستيچەسكوي پودگوتوۆكي.

ناكونەتس، كازاحسكي تەكست نا راسسموترەننىح ۆىشە ۆاريانتاح لاتينسكوگو الفاۆيتا بۋدەت پراكتيچەسكي نەدوستۋپنىم دليا اۋديتوري تيۋركويازىچنىح ستران بليجنەگو ي دالنەگو زارۋبەجيا، ۋجە پولزۋيۋششيحسيا رازليچنىمي ۆاريانتامي لاتينيتسى. يناچە گوۆوريا، پرينياتيە ودنوگو يز راسسموترەننىح ۆىشە پروەكتوۆ كازاحسكوگو الفاۆيتا ۆ كورنە پروتيۆورەچيت ينتەگراتسيوننوي پوليتيكە، پروۆودياششەيسيا رۋكوۆودستۆوم رك نا تيۋركويازىچنوم پروسترانستۆە.

فونولوگيچەسكي ادەكۆاتنىە پروەكتى كازاحسكوگو الفاۆيتا

پود فونولوگيچەسكي ادەكۆاتنىمي مى پودرازۋمەۆاەم پروەكتى الفاۆيتا، سووتۆەتستۆۋيۋششيە دۆۋم وسنوۆنىم ترەبوۆانيام:

  • سووتۆەتستۆيە كوليچەستۆا زناكوۆ ۆ الفاۆيتە كوليچەستۆۋ فونەم ۆ يازىكە (كوگدا دۆۋميا زناكامي وبوزناچايۋتسيا تولكو ديفتونگي),
  • يسپولزوۆانيە ەدينووبرازنوگو فونولوگيچەسكوگو پرينتسيپا ۆ وبوزناچەني گلاسنىح زۆۋكوۆ (ناپريمەر، پوسلەدوۆاتەلنوە يسپولزوۆانيە دياكريتيكي دليا وبوزناچەنيا پەرەدنەريادنوستي گلاسنىح فونەم).

وبويم ۋكازاننىم ترەبوۆانيام نا داننىي مومەنت سووتۆەتستۆۋەت (س نەزناچيتەلنىمي وگوۆوركامي) تولكو ترانسليتەراتسيا، ۆۆەدەننايا ينفورماتسيوننىم اگەنتستۆوم «يا كازينفورم» ۆ 2004 گ. دليا وبەسپەچەنيا پونيمانيا نوۆوستنىح لەنت كازاحسكوي دياسپوروي ۆ دالنەم زارۋبەجە نا وسنوۆە پروەكتا ا. حايداري. پوسلەدني، ۆ سۆويۋ وچەرەد، بەرەت زا وسنوۆۋ پروەكت وبششەتيۋركسكوگو الفاۆيتا، سوزداننىي ۆ 1991 گ. كوميسسيەي تيۋركولوگوۆ سنگ ۆ ۋنيۆەرسيتەتە مارمارا (گ. ستامبۋل، تۋرتسيا).

سۋششەستۆۋەت ۆسەگو دۆا نەزناچيتەلنىح وتليچيا ترانسليتەراتسي «يا كازينفورم» وت يسحودنو پرەدلاگاۆشەگوسيا «مارمارسكوگو» الفاۆيتا.

پەرۆوە يز نيح سوستويت ۆ توم، چتو ۆ لاتينيتسە «يا كازينفورم» بۋكۆوي «w» زامەنياەتسيا كيريلليچەسكايا بۋكۆا «ۋ» ۆ ليۋبوي پوزيتسي. (تاك، ناپريمەر، ۆىراجەنيە «اۋرۋعا قارسى ەگۋ ناۋقانى» پەرەداەتسيا كاك «awrwğa qarsı egw nawqanı»; ۆ بولەە ادەكۆاتنوم «مارمارسكوم» ۆاريانتە: «awruwğa qarsı egüw nawqanı».) ۆ داننوم سلۋچاە يز ۆيدۋ ۋپۋسكاەتسيا تو وبستوياتەلستۆو، چتو كيريلليچەسكايا بۋكۆا «ۋ» ۆ دەيستۆۋيۋششەم الفاۆيتە وبوزناچاەت ۆ ودنيح سلۋچاياح سوگلاسنىي زۆۋك [w] («ساۋ»، «تاۋ»، «اۋا»، ...), ا ۆ درۋگيح سلۋچاياح - ديفتونگي [ۇw] («بارۋ»، «قارۋ»، «تۋعان»، ...) ليبو ء[ۇw] («كەلۋ»، «بەرۋ»، ...). ودناكو داننوە نەسووتۆەتستۆيە ترانسليتەراتسي «قازاقپارات» فونولوگيچەسكومۋ سترويۋ كازاحسكوگو يازىكا موجەت بىت لەگكو ۋسترانەنو پۋتەم يزمەنەنيا ورفوگرافي، بەز ۆۆەدەنيا دوپولنيتەلنىح زناكوۆ.

ۆتوروە وتليچيە ترانسليتەراتسي «يا كازينفورم» وت «مارمارسكوگو» الفاۆيتا سوستويت ۆ توم، چتو ديفتونگويد، وبوزناچاەمىي ۆ سوۆرەمەننوي كيريلليتسە بۋكۆوي «ي» (ۆ تاكيح سلوۆاح كاك «كيىم»، «يگى» ي ت.د.), ۆ ۋكازاننوي ترانسليتەراتسي وبوزناچاەتسيا زناكوم «ï» (ا نە «î»، كاك ۆ «مارمارسكوم» ي سوبستۆەننو تۋرەتسكوم الفاۆيتاح) داننوە رازليچيە، ۆ وتليچيە وت پرەدىدۋششەگو، نە ياۆلياەتسيا پرينتسيپيالنو ۆاجنىم س توچكي زرەنيا فونولوگي كازاحسكوگو يازىكا، ي موجەت بىت كاك سوحرانەنو، تاك ي يزمەنەنو

موجنو سكازات، چتو ۆ سلۋچاە پرينياتيا رەشەنيا ۆ پولزۋ لاتينيزاتسي كازاحسكوگو الفاۆيتا، وپتيمالنىم ياۆلياەتسيا پەرەحود يمەننو نا الفاۆيت «كازينفورم»، نۋجدايۋششيسيا ليش ۆ نەزناچيتەلنىح يزمەنەنياح ورفوگرافيچەسكيح پراۆيل.

[1] سم.، ناپر.: تاجيباەۆا س.ج.، كوزىرەۆ ت.ا. گوسۋدارستۆەننوست، يازىك، الفاۆيت: پريمەر كازاحستانا // تسەنترالنايا ازيا ي كاۆكاز، # 4, ستوكگولم، 2007.

سم. تج. اناليتيچەسكۋيۋ زاپيسكۋ «و پەرەۆودە كازاحسكوي پيسمەننوستي نا لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ», پودگوتوۆلەننۋيۋ رابوچەي گرۋپپوي مينيستەرستۆا وبرازوۆانيا ي ناۋكي رك ۆ يۋلە 2007 گ. ۆ ۋكازاننوي زاپيسكە پەرەۆود كازاحسكوگو الفاۆيتا نا لاتينيتسۋ وبوسنوۆىۆاەتسيا نەوبحوديموستيۋ «سمەنى سوۆەتسكوي (كولونيالنوي) يدەنتيچنوستي، كوتورايا ۆو منوگوم ەششە دومينيرۋەت ۆ ناتسيونالنوم سوزناني، نا سۋۆەرەننۋيۋ (كازاحسكۋيۋ) يدەنتيچنوست» - يناچە گوۆوريا، وتكرىتو پريزناەتسيا پەرۆيچنوست كۋلتۋرنو-پوليتيچەسكوگو فاكتورا.

[2] سلەدۋەت پريزنات، چتو داننۋيۋ توچكۋ زرەنيا رازدەليايۋت ي رياد يزۆەستنىح پرەدستاۆيتەلەي كازاحسكوي وبششەستۆەننوستي - ناپريمەر، اكادەميك ب.ح. حاسانوۆ ي پوەت م. شاحانوۆ، ليدەر نەزارەگيستريروۆاننوي پارتي «حالىق رۋحى» ي وبششەستۆەننوگو دۆيجەنيا «مەملەكەتتىك ءتىل».

[3] سم.، ناپر.: الپاتوۆ ۆ.م. فاكتورى، ۆليايۋششيە نا ۆىبور سيستەمى پيسما // http://www.gramota.ru/biblio/magazines/gramota/russianworld/28_100

 

http://www.kazrus.kz/index.php?ab=news&&sector=prosveshenie&&news=17032011145548

2 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1569
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2264
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3555