نەمەسە ورال قازاقتارى

كەڭەس وداعى تاراعان جىلداردان باستاپ (قىزىل يمپەريا تۇسىندا رۇقسات ەتىلمەيتىن تاقىرىپتار), ورىستىڭ ءبىراز عالىمدارى، قازىرگى ۋاقىتتا رەسەيدە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن سونىمەن قاتار، ولاردىڭ ۇستانىمى مەن سەنىمدەرىن جانە تۇرىپ جاتقان ايماقتارىنىڭ اتاۋلارىن تۇراقتى تۇردە زەرتتەپ، جيناقتاپ، بۇلتتارتپاس شىنايى دالەلدەرمەن ناقتىلاپ، ونى سول ەلدىڭ  باسپاسوزىندە ارا-تۇرا بولسا دا، جارىققا شىعارىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى چەليابينسك قالاسىندا تۇراتىن يۋري بوشنياكوۆ. ءبىز، ەندى وسى كىسىنىڭ جازعاندارىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىندىق.

«وڭتۇستىك ورال دالاسى ەجەلدەن ەۋروپاعا ءوتۋدىڭ ەڭ ىڭعايلى ورنى – «كاسپي دالىزىنە» قاقپا رەتىندە قىزمەت ەتكەن. وڭتۇستىگىندە سۋسىز شولەيت، سولتۇستىگىندە تابىنى بار كوشپەلىلەر ءۇشىن ادام وتپەس تايگا بولدى. مۇندا كىمدەر عانا كوشپەدى دەيسىز. سولتۇستىكتە يراندىقتار-سارماتتار، الاندار جانە باسقالار. سودان كەيىن عۇنداردان باستاپ تۇركىلەرگە دەيىن... X-XI عاسىرلاردا وڭتۇستىك ورال دالاسى قىپشاق كونفەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى، ۇلىستار ىدىراعاننان كەيىن ونى كىشى ءجۇزدىڭ باشقۇرتتارى مەن ماڭعىت تايپالارى بىرگە ءبولىستى. شامامەن XVII عاسىرعا قاراي قۋاتتى قازاق حاندىعى باشقۇرت شەكاراسىنا تاقادى.

وسىلايشا قازاقتار XVII عاسىرعا قاراي باشقۇرت شەكاراسىندا بولدى. بۇل حالىقتاردىڭ قارىم-قاتىناسى ءار ءتۇرلى بولدى».

وسىلاردى وقي وتىرىپ، اۆتوردىڭ جازبالارىنان تاعى مىنانداي جولداردى كەزدەستىرەسىڭ: «باتىستا باشقۇرتتار مەن قازاق رۋلارىنىڭ اراسىنداعى شەكارا ورال وزەنى ارقىلى ءوتتى. سول جاعالاۋدا قازاقتاردىڭ جازعى جايىلىمدارى ورنالاستى. ولار ماگنيتوگورسك اۋدانىندا ۆەرحنەۋرالسك، اگاپ، كيزيل اۋداندارىندا، ۆارنا، ترويتسك، گيمەن اۋداندارىندا بولدى. «قىز جىبەك» ليرو-ەپوستىق پوەماسىنىڭ باس كەيىپكەرى – تولەگەن ورالدىڭ بويىمەن (قازاقتار جايىق نەمەسە اق جايىق دەپ اتايدى) ماگنيتوگورسك اۋدانىندا كوشىپ جۇرگەن، ءبىزدىڭ وبلىستارىمىزدىڭ قازاقتارىندا وتە قىزىقتى نۇسقاسى بار».

«قازاقتاردىڭ ۇسىنىستارى بويىنشا ولاردىڭ كوشۋىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسى ولاردى باشقۇرتتاردان ءبولىپ تۇرعان ميان وزەنى بويىنشا وتكەن. اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە: «كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ءبىرى سۇلتان تاعانبايدىڭ ءتورت ۇلى بولعان – يشيمباي، سارىباي، ماعىنت جانە سەلىمباي. ۇلكەن ۇلى – يشيمباي باشقۇرتقا ۇيلەنىپ، اكەسىن اشۋلاندىرادى. تاعانباي ونى ءوز شەكاراسىنان شىعارىپ، يشيمباي ءولىپ، حالىق ونىڭ قانىن ماڭگى ءىشۋى كەرەك دەگەن قارعىس ايتادى. سوندىقتان ول كەتەدى. يشيمباي تاۋلى باشقۇرتستاندا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، تاسقا جانشىلىپ، قازا تابادى، ال ءمايىتتىڭ جانىندا جەرگە قۇلاعان تاستىڭ استىنان «يشيمبايدىڭ قانى» اتانعان مۇناي فونتانى قۇيىلادى. باشقۇرتستاندا مۇنايشىلار قالاسى – يشيمباي بار.

تاعانبايدىڭ ەكىنشى ۇلى - سارىباي ءوز اۋىلدارىمەن توبىل وزەنىنىڭ ماڭىنا كوشىپ كەلەدى. ونىڭ قىستايتىن جەرى سارىباي دەپ اتالادى. بۇل قازاقستاننىڭ قوستاناي وبلىسىنداعى ايگىلى سوكولوۆ-سارىباي كەن ورنىنىڭ اۋدانى.

تاعانبايدىڭ ءۇشىنشى ۇلى - ماعىنت ءوز اۋىلدارىمەن ورال وزەنى بويىمەن كوشىپ كەلگەن. ول باشقۇرتتار مەن قازاقتار ماعىنتاۋ تاۋلارى دەپ اتاي باستاعان تاۋ ايماعىندا بىرنەشە رەت توقتادى. كەيىننەن وسىندا ماگنيتنايا قازاق اۋىلى پايدا بولدى. بۇل جەر تەمىر رۋداسىنا باي بولدى، ال ورىس قىزمەت ەتۋشىلەرى ماگينت اتاۋىن ماگنيتكە اينالدىردى، سودان كەيىن ونىڭ نەگىزىندە مەتاللۋرگتەر قالاسى – ماگنيتوگورسك بوي كوتەردى.

تاعانبايدىڭ ءتورتىنشى ۇلى – سەلىمباي ەڭ كورنەكتى بولدى. ول ءوز اۋىلدارىمەن بىرگە قيىر سولتۇستىكتە، مياس وزەنىندە، باشقۇرت كوشپەندىلەرىنىڭ قاسىندا ءجۇردى. ول بارىمتانى، ءوزارا رەيدتەردى توقتاتا الدى. باشقۇرت رۋلارىمەن بەيبىتشىلىك ورناتتى. كوپتەگەن قازاقتار مەن باشقۇرتتار ونىڭ قاراماعىندا بولدى. بىرلەسكەن نەكەلەر پايدا بولدى. قازاقتار دا، باشقۇرتتار دا ونى قۇرمەتتەپ، جاقسى كوردى. قازاقتار سەلىمبايدى بي دەپ جاريالاپ، ونى جاڭا قۇرمەتتى ەسىممەن سەلابي دەپ اتادى. ءتىپتى وتارلاۋ داۋىرىندە ورىستاردىڭ دا ۇلى ادامدى ەسكە الۋ ءۇشىن اتالعان سەلابي اڭعارىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋگە باتىلى جەتپەدى. ولاردىڭ بەكىنىسى سەليابا دەپ اتالدى، بۇل اتاۋ كەيىننەن چەليابىگە اينالدى. مۇمكىن، ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ اۋماعىندا ەجەلگى ۋاقىتتا ەڭ سولتۇستىك قازاق كوشپەلىلەرى بولعان شىعار.

سونىمەن، قازىرگى باشكورتستانداعى يشيمباي قالاسى، قازاقشا ايتقاندا ەسىلباي نەمەسە، ەسىمباي بولۋى مۇمكىن (ەسىل وزەنىن ورىس تىلىندە يشيم دەپ اتاتايدى ەمەس پە).  سونىمەن قاتار، ماعىنتاۋ - ماگنيتوگورسك قالاسىنىڭ تۇپكى اتاۋى. ياعني ايتقاندا، -  مانعىت يا بولماسا ماعىنت، كەيىننەن ورىس تىلىندە ماگنيت، ارتىنان ماگنيتوروسك دەپ اتالعان بولدى عوي. رەسەيدىڭ وسى كۇنگى چەليابينسك قالاسىنىڭ اتاۋىنىڭ  دا قالاي شىققانىن ەندى تۇسىندىك. كىشى ءجۇز تورەسى – ءسىلامباي (سەليمباي), ارتىنان قالىڭ جۇرتشىلىق ءسىلام بي دەپ اتاعان ازاماتتىڭ ەسىمى، وسى اراعا  اسكەري قورعان رەتىندە سالىنعان قالاشىقتىڭ اتىنا اينالىپ سەليابي، كەيىننەن چەليابى دەپ اتالعانىن بىلدىك. ورىس عالىمىنىڭ شىندىققا جاقىن كەلەتىن تاريحي شىعارماسىن وقي كەلە، چەليابينسك وبلىسىنىڭ اۋماعىن ءوز زامانىندا قازاق تايپالارى جانە رۋلارىنىڭ كونەدەن مەكەندەگەنىن اڭعارامىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك,

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz