1991 jylghy Tamyz tónkerisinen keyin KSRO ydyrady. Qazan aiynyng sonyna qaray KSRO-nyng kóptegen respublikalary – Litva, Latviya, Estoniya, Gruziya – óz tәuelsizdikterin jariyalap, KSRO-dan shyqqanyn jariyalady.

Gorbachev basqarghan Odaqtyq ortalyqtyng bedeli kýnnen-kýnge әlsirep, búrynghy KSRO aumaghynda sayasy shiyelenis kýsheye týsti. 1991 jyldyng jeltoqsan aiynyng birinshi jartysynda ýsh respublika – Resey, Ukraina jәne Belarusi basshylary Minsk manyndaghy Belovej ormanynda 1922 jylghy KSRO shartyn jongha jәne búrynghy ýsh elding slavyandyq birlestigin qúrugha baghyttalghan kelissózder jýrgizdi.

KSRO-nyng kenestik respublikalary – RSFSR, Ukraina KSR jәne Belarusi KSR. Osy mәseleler boyynsha qújattargha qol qoydy. Búl kezdesuge Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti Nazarbaev jәne Ortalyq Aziyanyng basqa da basshylary shaqyrylmady.

Osylaysha Elisiyn, Kravchuk jәne Shushkevichting bastamasymen KSRO joyyldy. 1990 jyly 25 qazanda Jogharghy Kenesting qaulysymen Qazaqstannyng memlekettik egemendigi turaly Deklarasiya qabyldandy. Búl elimizding tәuelsizdik jolyndaghy alghashqy qadamy edi.

Qazaq KSR-ning egemendigin jariyalanyp, Qazaqstannyng tәuelsiz memleket retindegi sayasiy-qúqyqtyq negizderi qalandy. Onda túnghysh ret qazaq memleketining tútastyghy onyng aumaqtarynyng bólinbeytindigi jәne myzghymastyghy turaly, Qazaqstan halyqtarynyng tilin, mәdeniyetin damytu, últtyq biregeylikti nyghaytu siyaqty qaghidattary bekitildi. Sonday-aq qújatta sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik mәselelerdi derbes sheshu prinsiypi jariyalandy. Qazaq KSR-i ózining ishki әskerlerin, memlekettik qauipsizdik jәne ishki ister organdaryn qúru qúqyghyn aldy. Al preziydent әkimshilik-atqarushy jogharghy biylikting basshysy bolyp tanyldy.

Osy deklarasiyanyng arqasynda Qazaqstan kenestik zandardy toqtatyp, óz zandaryn jasaugha kiristi. Sondyqtan osy prinsipter negizinde keyinirek – 1991 jyly 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq zang qabyldandy.

Kezinde kóptegen sarapshylar búl deklarasiya Qazaqstannyng emes, Qazaq KSR-ining egemendigin jariyalady dep eseptedi. Onda adamdar KSRO azamattyghyn saqtay alatyny atap kórsetildi. Ol da Qazaqstannyng halyqaralyq qatynastardaghy tәuelsizdigine kepildik bermedi.

El KSRO-dan shyghugha qúqyghy bolsa da, onyng qúramynda boldy. Qazaqstan «Memlekettik tәuelsizdik turaly» Zang qabyldanghannan keyin ghana әlemdik qoghamdastyq moyyndaghan tәuelsiz memleket mәrtebesine ie boldy. 1991 jyly 12 jeltoqsanda Ashhabadta Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Tәjikstan jәne Týrkimenstan basshylary bas qosty.

Kezdesude olar KSRO-nyng ydyrauy men slavyan etnosynyng jelisi boyynsha birigui bolashaqta etnikalyq qaqtyghystardyng kóp boluyna sebep bolady, sondyqtan Orta Aziya respublikalarynyng basshylary TMD-gha kirip, sheshimge qosyldy degen ortaq pikirge keldi. KSRO-nyng ydyrauy turaly sheshimdi Belovejde Resey, Ukraina jәne Belarusi basshylary qabyldady.

Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Tәjikstan jәne Týrkimenstan basshylary búrynghy KSRO qúramyndaghy búrynghy odaqtas respublikalar arasynda jana odaqtyq kelisimge qol qon turaly bastama kóterdi. Kenestik jýieden azat etu bastaldy, respublikalar ózderining «kenestik» jәne «sosialistik» ataularynan bas tarta bastady.

1991 jyly 10 jeltoqsanda Respublika Jogharghy Kenesining sessiyasynda «Qazaq KSR» atauy «Qazaqstan Respublikasy» bolyp ózgertildi. 1991 jyly 16 jeltoqsanda respublikanyng Jogharghy Kenesinde «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq zang qabyldandy.

2022 jyldyng shilde aiynda ótken Últtyq Qúryltay otyrysynda Memleket basshysy memlekettik merekeler men atauly kýnderding tizimine birqatar ózgerister engizuding uaqyty kelgenin mәlimdedi. El Preziydenti memlekettik mereke mәrtebesin Respublika kýnine qaytarudy úsyndy.

1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyng memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyanyng qabyldanuy elimizding tәuelsizdik jolyndaghy alghashqy qadamy ekenin aita ketken jón. «Búl qújatty qabyldauda Túnghysh Preziydent Núrsúltan Nazarbaev óte manyzdy ról atqardy», - dedi Qasym-Jomart Toqaev. Preziydentting aituynsha, Respublika kýni elimizding memlekettilikke batyl qadam jasauynyng simvolyna ainaluy tiyis.

«Áriyne, Tәuelsizdik kýnining bastapqy maghynasy saqtalady. Búl kýn basty últtyq mereke bolyp qala beredi. Degenmen, búl kýndi tәuelsizdikke sýbeli ýles qosqan últtyq batyrlarymyzdy eske alu kýni retinde atap ótu kerek», - dep týsindirdi Qasym-Jomart Toqaev. Respublika kýni memlekettik emes, últtyq merekege ainalady. Memlekettik merekeler kezinde memlekettik organdarda resmy is-sharalar mindetti týrde ótkiziledi, óitkeni olar erekshe tarihy manyzy bar jәne memlekettigimizding damuyna eleuli әser etken oqighalardy beyneleydi.

Kerisinshe, Tәuelsizdik kýnin memlekettik meyram dep etudi josparlap otyr. Búl әleumettik jәne sayasy mәni bar oqighalargha arnalghan datalar. Olardy merekeleu resmy is-sharalarmen qatar jýrui mýmkin.

Abai.kz