Biyl Abay Qúnanbayúlynyng tughanyna 175 jyl tolady. Halqy­myzdyng úly perzentining mereytoyyn layyqty atap ótu ýshin ar­nayy qúrylghan komissiya dayyn­­dyq júmystaryn bastap ketti. Memleket kóleminde jәne halyq­aralyq dengeyde auqymdy is-sharalar úiymdastyru josparlanyp otyr. Biraq múnyng bәri toy toylau ýshin emes, oi-órisimizdi keneytip, ruhany túrghydan damuy­myz ýshin ótkizilmek.

Abay Qúnanbayúly ghúlama, oishyl, aqyn, aghartushy, últtyng jana әdebiyetining negizin qalaushy, audarmashy, kompozitor retinde el tarihynda óshpes iz qaldyrghany sózsiz. Onyng ólenderi men qara sózderinde últ bolmysy, bitimi, túrmysy, tirshiligi, dýniyetanymy, minezi, jany, dini, dili, tili, ruhy kórinis tauyp, keyin Abay әlemi degen biregey qúbylys retinde bagha­landy.

Ótken jyly Abaydyng shyghar­ma­larynan ýzindi oqu estafetasy ótti. Lәilim atty oqushy qyz úsynghan búl eldik sharagha men de qatysyp, qoldau kórsettim. Mektep oqushylarynan el azamattaryna, tipti әlemdik dengeydegi tanymal túlghalargha deyin zor qyzyghushylyq tanytyp, lezde ilip әketken búl bas­tama birneshe aigha úlasty.

Sonyng arqasynda býkil Qazaq­stan Abay múrasyn taghy bir zerdelep shyqty. Búl – Abaygha degen qúrmet әri úrpaqty tәrbiyeleuding tiyimdi tәsili. Abay jyrlaryn oqu chellendji biyl, aqyn mereytoyy túsynda janasha jandanady dep senemin.

Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda qoghamdyq sanany qayta týletuding manyzdylyghy turaly aitty. Últtyq sanany saqtau jәne ony zaman talabyna beyimdeu memle­kettik manyzy bar mәselege ainaldy. Óitkeni sanany janghyrtu arqyly HHI ghasyrda elimizding tyng serpinmen damuyna jol ashamyz.

Osy orayda Abay múrasynyng tiygizer paydasy zor dep esepteymin. Úly aqynnyng shygharmalary bý­gin de ózektiligin joghaltqan joq. Abay­dyng oi-tújyrymdary barsha­myzgha qashanda ruhany azyq bola alady.

Sondyqtan últymyzdy janghyr­tu isinde onyng enbekterin basshy­lyqqa alyp, útymdy paydalanu jayyn taghy bir mәrte oy eleginen ótkizgen jón.

Men búl maqalada Abay sózi­ning býgingi zamanymyz ýshin kókey­kestiligi, aqyn shygharma­lary­nan halqymyz qanday taghylym alu­gha tiyis ekendigi jóninde júrtshy­lyq­pen oy bóliskim keledi.

Últtyq bolmystyng ýlgisi

Janghyru – ótkennen qol ýzip, tek jana qúndylyqtargha jol ashu degen sóz emes.

Shyn mәninde, búl – últtyq múra­larymyzdy býgingi ong ýrdistermen ýilestire damytudy kózdeytin qúby­lys. Búl rette, biz Abaydy ainalyp óte almaymyz. Sebebi úly oishyl osydan bir ghasyrdan astam uaqyt búryn últty janghyrugha, janarugha, jana ómirge beyim bolugha shaqyrghan.

Elbasymyzdyn: «Zamanalar auysyp, dýnie didary ózgerse de, hal­qy­myzdyng Abaygha kónili ainymaydy, qayta uaqyt ótken sayyn onyng úly­lyghynyng tyng qyrlaryn ashyp, jana syrlaryna qanygha týsedi.

Abay ózining tughan halqymen mәngi-baqy birge jasaydy, ghasyrlar boyy Qazaq elin, qazaghyn biyikterge, asqar asu­largha shaqyra beredi», – degen ónegeli sózi aqyn múrasynyng mәngilik ósiyet retinde baghalanatynyn aiqyn anghartady.

Abaydyng shygharmalaryna zer salsaq, onyng ýnemi elding algha jyljuyna, ósip-órkendeuine shyn niyetimen tileules bolghanyn, osy iydeyany barynsha dәriptegenin bayqaymyz. Al ilgerileuding negizi bilim men ghylymda ekenin anyq bilemiz. Abay qazaqtyng damylsyz oqyp-ýirengenin bar jan-tәnimen qalady. «Ghylym tappay maqtanba» dep, bilimdi iygermeyinshe, biyikterding baghyna qoymaytynyn aitty. Ol «Biz ghylymdy satyp mal izdemek emes­piz», – dep tújyrymdap, kerisinshe, el dәuletti boluy ýshin ghylymdy iygeru kerektigine nazar audardy. Úly Abay­dyng «Payda oilama, ar oila, Talap qyl artyq biluge» degen ónegeli ósiyetin de osy túrghydan úghynuymyz qajet.

Búl tújyrymdar qazir de asa ózekti. Tipti búrynghydan da zor manyzgha ie bolyp otyr. Sebebi HHI ghasyrdaghy ghylymnyng maqsaty biyikke úmtylu, alysqa qúlash sermeu ekenin kórip otyrmyz.

Al bizding mindetimiz – osy ilgeri kóshke ilesip qana qoymay, aldynghy qatardan oryn alu.

Ol ýshin eng aldymen, bilim beru salasyn zamangha say damytuymyz kerek. Sol maqsatta auqymdy júmystar atqa­ryl­ghanymen, otandyq bilim beru isinde әli de olqy tústar bar. Ony jetil­diru joldaryn saylau aldyndaghy baghdar­lamamda jәne ótken jylghy tamyz konferensiyasynda naqty atap kórsettim.

«Pedagog mәrtebesi turaly» zannyng qabyldanuy – osy baghyttaghy iygi bas­tamalardyng biri. Búl – sapaly bilim beru isin jetildiruge arnalghan qadam. Jalpy kez kelgen qoghamda ústaz­dyng orny bólek. Múghalimder bilimdi әri sanaly úrpaq tәrbiyeleu isinde asa manyzdy ról atqarady. Ústazgha qúr­met kórsetip, qadirleu – bәrimizding min­de­timiz. Sondyqtan memleket múghalim mamandyghynyng mәrtebesin kóterip, alansyz júmys isteuine jaghday jasauy kerek.

Abay airyqsha dәriptegen iygilikti isting biri – til ýirenu. Aqyn jiyrma besinshi qara sózinde ózge tilding adamgha ne beretinine toqtalyp: «Árbireuding tilin, ónerin bilgen kisi onymenen birdeylik daghuasyna kiredi, asa arsyzdana jalynbaydy», – deydi.

Demek, ózimizden ozyq túrghan júrt­pen dengeyles bolu ýshin de onyng tilin mengeruding manyzy zor.

Al qazirgidey jana tarihy jagh­dayda bәrimiz ana tilimizding damuy men dәripteluine nazar audaryp, onyng mәrtebesin arttyruymyz kerek. Sonymen qatar aghylshyn tilin ýire­nuge de basymdyq beru qajet. Jasta­rymyz neghúrlym kóp tildi mengerse, soghúrlym mýmkindigi keneyedi. Biraq olardyng ana tilin biluine basa mәn bergen jón. Óskeleng úrpaq, Abay aitqanday, ghylymdy tolyq iygerse, óz tilin qúrmettese әri shyn mәninde poliglot bolsa, últymyzgha tek iygilik әkeleri sózsiz.

Qazir әlem kýn sayyn emes, saghat sayyn ózgerude. Barlyq salada jana mindetter men tyng talaptar qoyyluda. Ghylymdaghy janalyqtar adamdy algha jeteleydi. Aqyl-oymen ghana ozatyn kezeng keldi. Zaman kóshine ilesip, ilgeri jylju ýshin biz sananyng ashyqtyghyn qamtamasyz etuimiz kerek. Búl qadam órkeniyetting ozyq tústaryn últtyq mýddemen ýilestire biludi talap etedi. Múnday kezde ózimizding taptauryn, jadaghay әdetterimizden bas tartuymyz qajet.

Abaydyng keybir qareketterge kónili tolmay, «Tereng oi, tereng ghylym izdemeydi, Ótirik pen ósekti jýndey sabap» dep ýnemi syny kózben qarauynyng sebebi osynda.

Aqyn el-júrtyn týrli ónerdi iygeruge ýgittedi. Sonyng bәri uaqyttyng talaby ekenin ol anyq angharyp, últyna erterek ýn qatty. Tipti qazir aityp jýrgen intellektualdy últ qalyptastyru iydeyasy Abaydan bastau aldy deuge bolady. Úly oishyl әr sózimen últtyng óresin ósirudi kózdedi.

Sondyqtan Abaydy tereng tanugha basa mәn bergenimiz jón. Abaydy tanu – adamnyng ózin-ózi tanuy. Adamnyng ózin-ózi tanuy jәne ýnemi damyp otyruy, ghylymgha, bilimge basymdyq berui – kemeldikting kórinisi. Intellektualdy últ degenimiz de – osy. Osyghan oray, Abay sózi úrpaqtyng baghyt alatyn temirqazyghyna ainaluy qajet.

Abay qazaqtyng әr balasyn últ­jandy azamat etip tәrbiyeleuge sha­qyr­dy. Onyng múrasy – parasatty pat­riotizmning mektebi, eldikti qadirleuding negizi. Sondyqtan azamattarymyzdyng kózi ashyq bolsyn desek, Abaydy oqu­dan, aqyn ólenin jattaudan jalyq­paghan jón.

Biz eldi, últty Abaysha sýydi ýire­nuimiz kerek. Úly aqyn últynyng kemshiligin qatty synasa da, tek bir ghana oidy – qazaghyn, halqyn tórge jeteleudi maqsat tútty.

Abaydyng mol múrasy qazaq últynyng jana sapasyn qalyptastyrugha qyzmet etedi. Onyng shygharmalaryndaghy oi-tújyrymdar әrbir jastyng boyynda halqyna, eli men jerine degen patriottyq sezimdi ornyqtyrady. Sondyqtan hakim Abay enbekterining nәrin óskeleng úrpaqtyng sanasyna siniru jәne ómirlik azyghyna ainaldyru – últty janghyrtugha jol ashatyn manyzdy qadamnyng biri.

Memleket isining mýddelesi

Biz egemen el retinde ósip-órken­deui­miz ýshin memlekettiligimizdi nyghay­tuymyz kerek.

Zang ýstemdigin jәne qoghamdyq tәrtipti saqtau barshagha ortaq mindet ekenin úghynghan jón. Halyqtyng biylikke degen qúrmeti bolmasa – eldigimizge syn. Sondyqtan azamattargha, әsirese, jastargha memleketti syilaudyng mәn-ma­ny­zyn týsindiru qajet. Osy rette taghy da Abaydyng múrasyna zeyin qoyghan abzal.

Úly aqyn ózining shygharmalarynda eldik múratty asqaqtatyp, últ birligin biyiktetti.

Ol әdiletti qogham qúru iydeyasyn kó­ter­gen. Demek, Abaydyng kóz­qarastary HHI ghasyrdaghy Qazaqstan qoghamy jәne onyng bereke-birligi ýshin asa qúndy. Hakim Abaydyng ústanymdary órkeniyetti memleket qaghidalarymen ýndesedi. Zang ýstemdigi, biylikting ashyqtyghy men halyq aldynda esep berui joghary dengeyde bolyp, memleket isine azamattyq qogham ókilderi belsene aralasqan jaghdayda ghana әdilettilik berik ornyghady.

Mening «Halyq ýnine qúlaq asatyn memleket» atty tújyrymdamam dәl osy әdiletti qogham iydeyasyn damytu maqsatymen úsynyldy. Biylik pen qogham arasyndaghy syndarly dialog memleketke degen senimdi nyghayta týsedi. Ýkimet mýsheleri, sonyng ishinde ministrler men әkimder memlekettik jәne qoghamdyq manyzy bar mәselelerge qatysty sheshim qabyl­daghan kezde azamattardyng úsy­nys­­tary men tilekterin eskerui kerek. Múny Abay menzegen әdiletti qogham qa­­lyp­­tas­tyrudyng birden-bir sharty dep bilemin.

Úly aqyn «Keleli kenes joghaldy, El sybyrdy qolgha aldy» degendi beker aitqan joq. Elge biylik jýrgizetinderge júrttyng kónili tolmaytynyn da anghartady.

«Sybyrdan basqa syry joq, Sharuagha qyry joq» zamandastarymyz kóbeymes ýshin biylik halyqqa әrdayym qúlaq týrip otyrghany jón. Memleket pen qogham ókilderi týitkildi mәselelerdi birge talqylap, sheshimin tabu maqsatynda Últtyq qoghamdyq senim kenesin qúrdyq. Kenes formalidy sipat alyp ketpeui ýshin onyng mýshelerimen arnayy kezdesip, júmysyn jiti qadaghalap otyrmyn.

Abay shygharmalarynda meritokratiya mәselesine de airyqsha mәn berilgen. Ol adamdy mәrtebesine qa­ray emes, talaby men enbegine qarap bagha­laghan. Úly aqyn qazaq jastaryna jón-joba kórsetip, baghyt-baghdar bergen.

Qazir Qazaqstanda sayasy janghyru ýderisi jýrip jatyr. Elbasynyng qoldauymen biylikke basshylardyng jana buyny kele bastady. Soghan qaramastan, elimizde týbegeyli sayasy ózgeris kerek degen oilar da jii aitylyp jatady. Biraq búl mәsele boyynsha últtyq mәmilege keludin, memleket mýmkindikterin shynayy bagha­laudyng jәne jýktelgen mindetke jauap­ker­shilikpen qaraudyng manyzy zor.

Ózgeris dep baybalam salatyndar elimizding bolashaghyn bayyptamaydy, jay ghana populistik iydeyalargha taban tireydi.

Populizm teris tendensiya retinde dýniyejýzilik sipat aldy. Álemning týkpir-týkpirinde naqty strategiyasy joq, tek jalang úrandar arqyly biylikke jetkisi keletin toptardyng dauysy jii estilude. Osynday danghazagha qúmar adamdar turaly Abay: «Qu tilmenen qútyrtyp, Keter bir kýn otyrtyp», – deydi. Rasynda, búl – kez kelgen elding damuyn kenje qaldyratyn, últtyng biregeyligin әlsiretetin qauipti ýrdis.

Bizge, Abay aitqanday, artyq maq­tangha salynu, ózgeni qor, ózimizdi zor sanau, dau quu әste jaraspaydy. Ár qadamymyzdy anyq basyp, әlemde jәne elimizde bolyp jatqan oqighalardy bayyppen saraptay biluimiz qajet. Túraqtylyq pen damuymyzdyng kepili bolghan tatulyq pen birlikti bәrinen joghary qoyghan abzal. Memleket mýddesin kózdesek, әueli sabaqtastyq saqtalyp, tógilgen ter men atqarghan enbekting dalagha ketpeuin oilayyq.

Osynday sayasat jýrgizgen kezde ghana barlyq strategiyalyq maqsattarymyzgha qol jetkizip, Qazaqstandy ozyq damy­ghan memleketterding qataryna qosa alamyz.

Jana qoghamnyng janashyry

Jana Qazaqstannyng ózegin jana qogham qúraytyny anyq. Búl rette, eng aldymen, últymyzdyng qadir-qasiyetin arttyryp, halqymyzdyng bәsekege qabilet­tiligin jetildiruge basa mәn beruimiz kerek. Sonday-aq qoghamnyng damuyna kedergi keltiretin, bereke-birligi­mizge iritki salatyn jaghymsyz qasiyetterden arylu qajet.

Býginde dýnie jýzining birqatar intel­lektualdary klassikalyq kapita­lizm daghdarysqa tap bolghanyn eskertip, onyng bolashaghyna kýmәnmen qaraydy.

Sebebi әlemde bay men kedeydin, bilim­di men bilimsizdin, qala men auyl­­dyng arasy alshaqtap ketti. Búl ýde­ris­ting qarqyny barghan sayyn kýsheyip keledi. Biznes tek payda kóz­dese, bi­lim­diler bólek orta qalyp­tastyrdy, әr­qaysysy ózderi ýshin ghana jauap­kershilik arqalaytyn boldy.

Qalalar tez ósip-órkendep, shaghyn eldi mekenderding damuy túralady.

Ghalymdar múnyng barlyghy әleumet­tik jauapkershilikting әlsiregeninen dep esepteydi.

Áleumettik jauapkershilik qayt­kende ornyna keledi? Áriyne, búl – onay sharua emes. Osy kýrdeli mәselening sheshimin Abaydyng «Tolyq adam» formulasynan izdegen jón. «Tolyq adam» degen sóz aghylshyn tilindegi «A man of integrity» týsinigine say keledi. Búl – tek óte ilkimdi, ózine senimdi, izgilik pen jaqsylyqqa úmtylatyn adamdargha ghana tәn sipattama. Qazir tarap jatqan osy úghymdy Abay sonau on toghyzynshy ghasyrdyng ózinde-aq týsindirip aitty.

Adam ómiri tútasymen týrli qarym-qatynastardan qúralady. Onsyz adam qoghamnan bólinip qalmaq. Al qa­rym-qatynas mindetti týrde ózara jauap­kershilikti tughyzady. Búl jauapker­shilik qara basynyng qamyn biyik qoyatyn ózimshildik aralasqan kezde búzylady. Sondyqtan Abay: «Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa, Sonda tolyq bo­lasyng elden bólek», dep adamgha núrly aqyl men ystyq qayrattan bólek, jyly jýrek kerek ekenin aitady.

Osy ýsh úghymdy ol ýnemi birlikte qarastyrady, biraq aldynghy ekeui jýrekke baghynuy kerek dep esepteydi. Búl – qazaq halqynyng ómirlik filosofiyasy.

Osynday tanym-týsinikpen ómir sýrgen halqymyz ózi qiyn jaghdayda otyryp, ózge últtardy bauyryna basqan. Ózi asqa jarymay qinalsa da, bir tilim nanyn bólisip jeudi paryz sanaghan. Ýnemi ýlkenge qúrmet, kishige izet kórsetip, sýringenge sýieu, jyghylghangha demeu bola bilgen. Osy qúndylyqtardy dәriptep, býginge jetkizu arqyly halqymyz ózining últ retinde saqtaluy ýshin baryn salghan.

Biz Abaydyng «tolyq adam» tújyry­myn qayta zerdeleuimiz kerek. Búl baghytta ghalymdarymyz tyng zertteu­lerdi qolgha aluy qajet. «Tolyq adam» konsepsiyasy, shyndap kelgen­de, ómiri­mizding kez kelgen salasynyn, memle­ketti basqaru men bilim jýie­sinin, biyz­nes pen otbasy instituttary­nyng negiz­gi túghyryna ainaluy kerek dep esep­teymin.

Abay shygharmashylyghyna arqau bolghan taqyryptyng biri – masyl­dyqpen kýres. Aqyn ýnemi uayymsyz salghyrttyqqa, oiyn-kýlkige salyn­bay, sergek bolugha ýndeydi. Ony údayy en­bek arqyly shyndap otyrudy qúp kóre­di. Sonymen qatar oryndy әre­ket­­ting uayym-qayghyny jenetinin dәlel­­dep, masyldyqpen kýresting psiho­lo­­giya­lyq qyrlaryna tereng boylaydy. Qazir biz kóp aityp jýrgen emosio­nal­dy intellektige de sol tústa nazar au­dar­dy. Maqtan men masyldyq psiho­lo­­giya­dan arylyp, qayrattanyp enbek etudi, talaptanyp bilim izdeudi nasihat­taghan.

Abay ólenderindegi «Enbek etseng erinbey, Toyady qarnyng tilenbey», «Tamaghy toqtyq, Júmysy joqtyq, Azdyrar adam balasyn», «Ózine sen, ózindi alyp shyghar, Enbeging men aqylyng eki jaqtap» – degen qazynaly oilar bәrimizge jaqsy tanys. Ár adam osy týiindi tújyrymdardy sanasyna berik toqyp, ózining tynymsyz, adal en­begi­men ainalasyna ýlgi boluy kerek.

Halqymyz enbekting qadirin biledi. Biz ata-analarymyzdyng tyldaghy auyr enbegi jeniske jetelegen orasan kýshke ainalghanyn úmytqan joqpyz. Qazir de qarapayym enbek adamdarynyng ýlgili isteri jeterlik. Jaqynda solardyng birazy memlekettik nagradalarmen marapattaldy.

Eng bastysy, býgingidey beybit kezen­de әr azamat ózining eseli enbegi elimiz­ding ekonomikasyn ilgeriletuge tikeley yqpal etetinin týsinui qajet.

Abaydy óz zamanyndaghy iskerlik­ting úiytqysy, enbekqorlyqtyng mo­tiy­vatory deuge bolady. Úly oi­shyl shygharmalarynda kәsipten nә­sip tapqandardy, sharuaqorlyqqa ýire­nu daghdylaryn ýlgi etedi. Ol túrmys sapasyn jaqsartu ýshin enbek etu­ding jana tәsilderin mengeruge shaqy­rady. Sonymen qatar aqyn basta­mashyl­dyqty, kәsiptegi adaldyqty joghary qoyady. Mysaly, ózining onynshy qa­ra sózinde «Erinbey enbek qylsa, týnil­mey izdese, ornyn tauyp istese, kim bay bolmaydy?», dep tújyrym jasaydy.

Abaydyng oiynsha, tabys tabu ýshin qolóner ýirenu kerek. Sebebi «mal jútaydy, óner jútamaydy» (otyz ýshinshi qara sóz). Úly aqynnyng búl oilary býgingi Qazaqstan qoghamy ýshin de ózekti dep sanaymyn. Sondyqtan biz býgingi tanda shiykizatqa tәueldilik psihologiyasynan aryludy, shaghyn jәne orta biznesti barynsha órkendetudi negizgi basymdyqtyng biri retinde belgilep otyrmyz.

Álemdik mәdeniyetting túlghasy

Qazirgi órkeniyetti memleketterding barlyghy derlik shoqtyghy biyik tarihy túlghalarymen maqtana alady. Olardyng qatarynda sayasatkerler, memleket jәne qogham qayratkerleri, qolbasshylar, aqyn-jazushylar, óner jәne mәdeniyet maytalmandary bar. Qazaq júrty da birtuar perzentterden kende emes. Solardyng ishinde Abaydyng orny erekshe. Biraq biz úly oishylymyzdy jahan júrtyna layyqty dengeyde tanyta almay kelemiz.

Men kóp jylghy diplomatiyalyq qyzme­timde basqa elderding sayasatker­lerimen, týrli sala mamandarymen jii kezdestim. Sheteldiktermen adamzatqa ortaq kóptegen týitkildi mәsele turaly pikir almasyp, oy bólistim. Jalpy, olar Qazaqstannyng sayasy jәne ekonomikalyq jetistikteri jóninde jaqsy biledi. Al ruhany jәne mәdeny qúndylyqtarymyzben jete tanys emes. Osy orayda «Nege qazaqtyng bitim-bolmysyn, mәdeniyetin Abay arqyly tanytpaymyz?», degen súraq tuyndaydy.

Ghúlama Abay – qazaq topyraghynan shyqqan әlemdik dengeydegi kemenger. Ol kýlli adamzat balasyna aqyl-oydyng jemisin syilady.

Abaydyng aqyndyq quatynyng tereng tamyryna ýnilgen zertteushilerimiz onyng qazaq foliklorynan, Shyghys pen Batystyng sóz ónerinen, orys әde­biyetinen, tarihy enbekterden sarqyl­mas nәr alghanyn aitady.

Abaydyng asqan oishyldyghy onyng diny talgham-tanymynan da aiqyn kórinedi. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshuaqytta jalghan bolmas», deydi. Búl oi-tújyrymgha Shyghys pen Batys filosoftarynyng enbekterin tereng bilip, zerttep, zerdelep baryp jetkeni anyq. Al otyz segizinshi qara sózinde Allagha degen kózqarasyn tolyq bildiredi.

Abaydyng ruhany óresine bagha bergen dintanushy filosof ghalymdar onyng «kәmil músylman» úghymyna erekshe nazar audarady. «Kәmil músylman» úghymy tek qazaqqa ghana emes, býkil mú­sylman әlemine qatysty aitylsa kerek. Mine, bizding oishyl Abay, hakim Abay – әlemdik dengeyde osy diny kózqarasy arqyly da biyiktey beretin túlgha.

Elordada barlyq dinning basyn qosyp, dәstýrli jiyn ótkizip kele jatqanymyzdy bilesizder. Múnday is-sharalardyng maqsaty men úly Abay ústanymynyng arasynda ózara ýilesimdilik bar.

Aqynnyng barsha adamzat balasynyng jan dýniyesining tazalyghyn saqtaugha degen niyeti bәrimizge oy salady.

M.Áuezovting «Abay joly» romany arqyly Abay beynesi kórkem obraz retinde әlem әdebiyetinde joghary baghalanghany belgili. Biraq búl – Abaydy tanudyng bir qyry ghana. Naghyz Abaydy, aqyn Abaydy tanu ýshin onyng ólenderi men qara sózderinde aitylghan oi-tújyrymdardyng mәn-manyzy ashyluy kerek. Ol әlemning keng taralghan negizgi tilderine barlyq boyauyn saqtay otyryp audaryluy tiyis. Búghan biz tolyq qol jetkize aldyq dep aitu qiyn. Naghyz últ aqyndaryn ózge tilderge audaru – onay sharua emes. Audarmashy da sol oishyldyng dengeyindegi talant boluy kerek. Bizding abaytanushy ghalymdarymyz, til mamandary men janashyr azamattar osy mәselege erekshe mәn bergeni jón.

Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev: «Abay – qazaq halqynyng ruhany qazynasyna ólsheusiz ýles qosqan ghúlama ghana emes, sonymen qatar ol qazaq halqynyng el boluy jolynda úlan-ghayyr enbek etken danager.

Abay – әlemdik dengeydegi oishyl­dardyng qataryndaghy ghajayyp túlgha», degen bolatyn. Shynynda da, dana aqyn shygharmalary tek qazaqtyng ghana emes, býkil adamzat balasynyng ruhany ómirin jan-jaqty bayyta alady. Óitkeni Abay tuyndylarynyng mazmúny jalpy­adamzattyq qúndylyqtargha toly. Onyng qara sózderi – әlem halyq­­tarynyng ortaq qazynasy. Búl – klas­siy­kalyq ýlgidegi ónegeli oilar shoghyry. Naqyl sóz, ghibratty sóz, ghaqliya sózder dep әrqily atalghanymen, búl – erekshe janr.

Abay ózining qara sózderinde adamzat balasyna ortaq múralardy dәriptey otyryp, ruhany biyikke qúlash sermep, alysqa qanat qaqqanyn kórsetedi. Onyng qara sózderining arqauy – kisilik, mәdeniyet, izgilik. Hakim Abaydyng qara sózderine balama enbek izdesek, fransuz oishyly Montenining jazbalary oigha oralady. Desek te, Monteni óz bolmysy men adam túlghasy jóninde kóbirek oy tolghasa, Abay qara sózderining bas­ty missiyasy – oilanu, ózgege oy salu, maqsatty ústanymgha ainaldyru. Demek, úly oishyldyng qara sózderi – asa qúndy enbek.

Álemdik mәdeniyette Abaydy qansha­lyqty joghary dәrejede tanyta alsaq, últymyzdyng da mereyin sonshalyqty asqaqtata týsemiz. Býgingi jahandanu dәuirinde, aqparattyq tehnologiyalar zamanynda Abay sózi barshagha oy saluy tiyis.

Dýnie jýzinde ghylym men bilimning týrli salalaryn damytugha zor ýles qosyp, býkil adamzatqa ortaq oishyl retinde tanylghan túlghalar barshylyq. Mysaly, Qytay degende Lao-szy men Konfusiy, Resey degende Dostoevskiy men Tolstoy, Fransiya degende Voliter men Russo birden oigha keledi. Sol siyaqty sheteldikterding bәri birdey Qazaqstan degende birden Abaydyng esimin ataytynday dәrejege jetuimiz kerek. Ózge júrt «Qazaq halqy – Abaydyng halqy» dep bizge iltipat bildirip otyrsa, zor mәrtebe bolary anyq.

Abaydy qalay dәriptesek te jarasady. Onyng ghibratty ghúmyry men shynayy shygharmashylyghy – qazaq halqyna ghana emes, jahan júrtyna da ýlgi-ónege. Abaydyng adam men qogham, bilim men ghylym, din men dәstýr, tabighat pen qorshaghan orta, memleket pen biylik, til men qarym-qatynas turaly aitqan oi-tújy­rymdary ghasyrlar ótse de manyzyn joghaltpaydy. Óitkeni aqynnyng múrasy – býkil adamzat balasynyng ruhany azyghy.

Qazaq eli barda Abay esimi asqaqtay beredi. Onyng asyl sózderin ruhany baylyghymyz retinde joghary ústasaq, tughan elimizding әlem aldyndaghy abyroyy arta bereri sózsiz.

Eng aldymen Abaydy últymyzdyng mәdeny kapitaly retinde nasihattauymyz kerek. Órkeniyetti elder qazaqtyng bolmys-bitimin, mәdeniyeti men әdebiyetin, ruhany óresin әlemdik dengeydegi birtuar perzentterining dәrejesimen, tanymaldyghymen ba­ghalay­tynyn úmytpayyq. Sondyqtan Abaydy jana Qazaqstannyng brendi retinde әlem júrtshylyghyna keninen tanys­tyru qajet. Búl – býgingi úrpaq­tyng qasterli boryshy.

Torqaly toydyng taghylymy

Biz últtyq sanany janghyrtamyz jәne bәsekege qabiletti últ qalyp­tastyramyz desek, Abaydyng shyghar­malaryn múqiyat oquymyz kerek. Onyng qoghamdaghy týrli ýderisterge qatysty kózqarasy býgingi Qazaqstan ýshin asa paydaly. Óz zamanynyng ghana emes, qazirgi qoghamnyng da beynesin tanytqan Abay – eldik múrattyng ainymas temirqazyghy.

Ár qazaqtyng tórinde dombyra túrsyn degen úghym qalyptasqanyn bәrimiz jaqsy bilemiz. Sol siyaqty әr shanyraqta Abaydyng kitaby men Múhtar Áuezovting «Abay joly» romany túruy kerek dep sanaymyn.

Keler úrpaq Abaydyng sara jolyn jalghauy tiyis. Búl – úly aqyn armanynyng oryndaluy. Sondyqtan biz Abaydyng oiynan da, toyynan da taghylym alugha tiyispiz.

Biyl Abaydyng 175 jyldyghyna oray halyqaralyq, respublikalyq jәne aimaqtyq dengeyde 500-den astam is-shara úiymdastyrylady. Tamyz aiynda Semey qalasynda YuNESKO-men birlesip ótkiziletin «Abay múrasy jәne әlemdik ruhaniyat» atty halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya eng basty sharagha ainalady. Sonday-aq qazan aiynda Núr-Súltan qalasynda «Abay jәne ruhany janghyru mәseleleri» degen taqyrypta halyqaralyq konferensiya ótedi. Búl jiyndarda Abaydyng túlghasy men múrasy jan-jaqty zerdelenip, onyng shygharmashylyghyn HHI ghasyrdaghy jana Qazaqstannyng iygiligine paydalanugha jol ashylady.

Manyzdy jobanyng biri – úly aqynnyng shygharmalaryn on tilge audaryp, basyp shygharu. Atap aitqanda, Abay enbekteri aghylshyn, arab, japon, ispan, italiyan, qytay, nemis, orys, týrik, fransuz tilderine tәrji­ma­lanady. Aqynnyng ómiri, múrasy, qazaq mәdeniyetin damytudaghy róli turaly birneshe derekti filim jәne «Abay» teleserialy týsiriledi.

Aqyn toyynan óner salasy da tys qalmaydy. Respublikalyq jәne ha­lyq­aralyq dengeyde teatr jәne muzyka festivalidary ótedi. Biylghy bәi­geler Abay shygharmashylyghyna ar­na­lady. Ádebiyet jәne óner salasyn­daghy ýzdik shygharmalargha beriletin mem­le­ket­tik syilyq endi Abay atyn­daghy mem­lekettik syilyq dep atalatyn bolady.

Abaydyng túlghasy men múra­syn úlyq­tau shetelderde de jalgha­sady. Resey­degi, Fransiyadaghy, Úlybriy­­ta­niya­da­ghy jәne basqa da memleketterdegi Qazaq­­stannyng elshilikteri janynan «Abay ortalyqtaryn» qúru jos­par­la­nyp otyr. Búl mәdeny is-sharalardy ysy­rap­­shyldyqqa jol bermey úiym­das­tyru qajet.

Shyghys Qazaqstan oblysynyng Aq­shoqy eldi mekenindegi Qúnanbay Ósken­­bayúly әuletining qorymy abattandy­rylady.

Sonymen qatar Abay túl­ghasyn jogha­ry dәrejede dәripteu ýshin Ýkimet myna­day sharalardy qolgha aluy kerek dep esepteymin:

Semey óniri – qazaq tarihyndaghy kiyeli ólkening biri. Sondyqtan elding ruhany damuynda erekshe orny bar Semey qa­lasyn tarihy ortalyq retinde belgi­legen jón. Úly Abay men Shәkәrim­nin, Múhtar Áuezovting kindik qany tam­ghan ónir airyqsha qúrmetke layyq. Osy­ghan oray shahardy әleumettik-eko­no­miy­kalyq túrghydan keshendi týrde damy­typ, ondaghy tarihiy-mәdeny nysandar­dy jana talapqa say janghyrtamyz. Ýki­metke búl mәselege baylanysty tiyisti sharalar qabyldaudy tapsyramyn.

Mereytoy jyly ayasynda Abaydyng qasterli mekeni – әigili Jiydebaydy abat­tandyryp, úly aqynnyng ruhyna tagh­zym etuge keletin júrtshylyqqa qolay­ly jaghday jasau qajet.

Sonymen qatar Abaydyng «Jiyde­bay-Bórili» memlekettik tarihiy-mә­deny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-muzeyine erekshe kónil bólip, ghylymiy-tanymdyq júmystarmen ainalysatyn ortalyqqa ainaldyru kerek.

Jiydebayda muzeyge arnayy layyq­talghan «Abay múrasy» atty jana ghiy­marat salu qajet.

1918 jyly Semey qalasynda Múhtar Áuezov pen Jýsipbek Aymauytov negi­zin qalaghan, 1992 jyldan beri qayta shygha bastaghan «Abay» jurnalyna memleket tarapynan qoldau kórsetu kerek.

Osy jәne basqa da auqymdy sharalar úly Abaydyng ruhyna taghzym etip, onyng mol múrasyn dәripteu ýshin ótki­zilmek. Endeshe, býkil Qazaqstan hal­qyn osy iygi bastamagha belsene atsa­lysugha shaqyramyn.

* * *

Biz Abaydyng 175 jyldyq mereyto­yyna qoghamdyq sanany janghyrtatyn, bir el, tútas últ bolyp damuymyzgha ser­pin beretin is-shara retinde zor mәn berip otyrmyz.

Búl toydyng túsyndaghy basty maq­sa­tymyz býkil halyqtyng últ ústazy al­dyndaghy ózindik bir esep berui ispettes boluy tiyis dep bilemin. Abay syny – auyr syn, syndarly syn.

Elbasy bastap, el qostap, biyik beles­terdi baghyndyrdyq. Ozyq elulikke kiremiz dep maqsat qoydyq, ol maqsatqa merziminen búryn jettik.

Ozyq otyzdyqqa qosyludy meje­ledik. Ol mejege de jetemiz. Sol meje­ge jetuge de bizge Abay múrasy kómek bere alady. Endigi mәsele – biz Abay­dyng kómegin týsine aldyq pa, zerdeley alamyz ba?

Úlylyqtyng toyy últ aldyndaghy úly mindetting ýdesinen shyghudyng jolyn izdeuge úmtyldyruy tiyis. Ár aza­mat osy toydyng aldynda elimiz, eldigi­miz jóninde tereng oilansa deymiz. Abay bizge neni amanattady? Abay bizden ne­ni talap etti? Abay bizden neni kýtip edi? Abay elding qay isine sýiinip edi? Sol sýiin­gen isinen ýirene aldyq pa? Abay qazaq­tyng qay isine kýiinip edi? Sol kýiin­gen isinen jiyrene aldyq pa? Basqa­syn bylay qoyghanda, aqyn aitqan bes asyl isti jýzege asyryp, bes dúshpan­dy boydan qashyryp jatyrmyz ba degen oi­dyng tónireginde tolghansaq ta talay jay­gha qanygha alamyz.

Abay múrasy – bizding últ bolyp birlesuimizge, el bolyp damuymyzgha jol ashatyn qasterli qúndylyq.

Jalpy, ómirding qay salasynda da Abaydyng aqylyn alsaq, aitqanyn istesek, el retinde enselenemiz, memleket retinde múratqa jetemiz.

Abay armany – halyq armany. Halyq armany men amanatyn oryndau jolynda ayanbaghanymyz abzal. Abaydyng ósiyet-ónegesi HHI ghasyrdaghy jana Qazaqstandy osynday biyikterge jeteleydi.

Qasym-Jomart Toqaev,  
Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti.

Abai.kz