Tarihy derekterge sýiensek, Ekinshi dýniyejýzilik soghys bastalmas búryn Europadaghy fashistik tәrtipten qashqan ghalymdar AQSh-qa kelip, yadrolyq qarudy jasaugha qyzyghushylyq tanytqan eken. 1940 jyly Amerika ýkimeti Últtyq ghylymy jәne әskery zertteu ortalyghynda osy ghalymdardyng basyn biriktirip, jeke yadrolyq qaru jasau jobasyn qarjylandyra bastaydy. Sóitip, qúpiya maqsatta AQSh-tyng injenerlik jәne baylanys әskeri «Manhetten jobasy» atty baghdarlamamen qúpiya ortalyqtyng qúrylysyn qolgha alady. Kelesi bir-eki jyl kóleminde ghalymdar fission-uranium-235 jәne plutoniyding (Pu-239) negizgi materialdaryn dayyndaumen ainalysady. Atom bombasy  Dj. Robert Oppenheymerding basshylyghymen Niu-Meksika shtatynyng Los-Alamos degen jerinde is jýzinde synaqtan ótkiziledi. Yadrolyq qaru ózining alghashqy kýshin osy jerde kórsetedi. Osydan song әlemde qarudyng osy bir týrine qyzyghushylyq kýrt artyp, múnyng arty qyrghiy-qabaq soghysqa alyp keldi.

Qazirgi tandaghy yadrolyq qarudy tejeu men yadrolyq qarudyng taraluy týsinigi songhy 70 – jyldan bergi tarihtyng eng ózekti mәselelerining biri. Osy aralyqta ol halyqaralyq qauipsizdikting basty nysany retinde qaralyp keledi. Osy bir eki týsinikting ózara qatynasyn nemen salystyru kóruge bolady degen súraq kóterilgende, olardy bir-birimen jalghasqan qan tamyrlarymen salystyrghannan artyq mysal taba almaymyz. Bir-birimen jalghasqan tamyrlar, mine, osy halyqaralyq sayasattaghy yadrolyq faktor. Olar shynymen de bir-birimen myqtap matasqan jәne de kezek-kezek aldynghy oryngha shyghyp otyrady, sonday-aq bir-birine yqpaly óte kýshti. Aldymen osy eki týsinikke jeke-jeke toqtala keteyik: yadrolyq tejeu degenimiz ne? Týsinikti tilmen aitqanda - búl yadrolyq qaru qoldanu qaupimen qarsylastyng qandayda bir basqynshylyq әreketining aldyn alu. Yaghni, siz qarsylas jaqty sizge qarsy yadrolyq qaru qoldanatyn bolsa siz de solay jasaytynynyzdy aityp qorqytasyz. Mine, yadrolyq tejeu degenimiz osy. Al yadrolyq qarudyng taraluy degenimiz kóptegen memleketterding qanday jolmen bolsa da yadrolyq qarugha qol jetkizui. Eng bastysy, songhy uaqytta kórip otyrghanymyzday, memlekettik emes qúrylymdardyn, yaghny halyqaralyq terroristik úiymdardyng yadrolyq qarugha qol jetkizuge degen jantalasy, oghan qol jetkizip óz maqsattaryna qoldanugha úmtyluy. Yadrolyq qarudyng taraluy degenimiz osy. 

Osy eki qúbylys bir-birimen tyghyz jәne dialektikalyq baylanysta. Degenmen de, yadrolyq tejelu - yadrolyq qarugha ie memleketterding qolynda jәne de ol atalghan memleketterding últtyq qauipsizdigin, sonday-aq әlemdik arenada olardyng mýddelerin qorghaudyng tiyimdi qúraly retinde qarastyrylady. Sol sebepten de kóptegen memleketterde qarudyng osy bir týrin iyelenuge útylys payda bolady. Osydan kelip yadrolyq tejeu yadrolyq taralugha úlasady. Jәne kersinshe de bolady. Múnyng kersinshe baylanysy da bar. Yadrolyq qaruy bar memleketterding klubynyng keneni tejeludi әldeqayda kýrdelendiredi jәne keybir jaghdaylarda túraqsyz bolyp keledi.

Memleket yadrolyq taraluy arqyly yadrolyq qarudyng sanyn meyilinshe kóbirek attyruy yadrolyq tejeludi qamtamasyz etedi – sebebi memlekette ózining qauipsizdigin qamtamasyz etuding yadrolyq qarudy ústaghannan ózge amaly qalmaydy. Alghashynda bir qarsylasyna qarsy, sosyn eki, ýsh, aqyrynda ondaghan. Qolynda yadrolyq qaruy bar memleketter sonymen qalghysy keledi. Mysaly: Qyrghiy-qabaq soghys ayaqtalghan song júrttyng bәri Resey men AQSh ózining yadrolyq arsenalyn qysqartuda eleuli qadamdargha barady dep kýtti. Alayda olay bolghan joq. Aytarlyqtay ýlken kólemde qaldy. Tek toqsanynshy jyldardyng sonynda ghana atalghan el basshylylary Mәskeude AQSh pen Resey aldaghy 10 jyldyqta әrtýrli strategiyalyq klasqa jatatyn yadrolyq oqtúmsyqtardyng sanyn shamamen 2000 danagha deyin qysqartu uaghdalastyqqa qol jetkizdi. Osydan keyingi shygharylghan eng negizgi týiin kelesidey: әlemde yadrolyq qarudyng taraluy jýrip jatyr. 10 jylgha arnalghan perspektiva tek sol 10 jyldyng ishinde ghana oryndaluy kerek. Eshkim de odan әri qysqartugha barugha tәuekel etkisi kelmeydi. Álemdegi eng ýlken yadrolyq arsenalgha ie úly derjavalardyng odan da terenirek qysqartugha barghysy kelmeytini týsinikti. Búl óz kezeginde yadrolyq qarugha ie ózge memleketterge óz arsenaldaryn atalghan shekke deyin esh kedergisiz jetkizuge jol ashady. Mine, jogharyda atalghan eki manyzdy qúbylystyng dialektikalyq ózara qatynasy degenimiz osy. 

Áriyne, yadrolyq tejelu men taralu teng dәrejedegi faktorlar emes. Qyrghiy-qabaq soghys jyldarynda, әsirese ótken ghasyrdyng 60-jyldarynyng basymen 90-jyldardyng basynda yadrolyq tejelu әlem nazarynda boldy. Ol kezde әlemde eki úly derjava boldy – Amerika Qúrama Shtattary men Kenes Odaghy jәne olardyng odaqtastary boldy. Olar dýniyeni qaq jaryp ózderining yqpal etu aimaqtaryna bólip aldy. Olar sonday-aq asa ýlken kólemde yadrolyq potensial jasau arqyly ózara qaru-jaraq jarysyna týsti. Búl jarystyng eng qatty qyzghan kezinde – 1985 – jyly әlemde 70300 strategiyalyq jәne taktikalyq yadrolyq oqtúmsyq bolsa, olardyng 70 myny atalghan eki derjavagha tiyesili boldy. Kenes Odaghy 40 myn, Qúrama Shtattar 30 myng shamasyndaghy yadrolyq oqtúmsyqqa iyelik etti. Oqtúmsyqtardyng basym kópshiligi 1945 – jyly tamyz aiynda Japoniyanyng Hirosima jәne Nagasaky qalalaryna tastalghan yadrolyq bombalardan әldeqayda quatty boldy. Sol sebepten de yadrolyq taralu ol kezde ekinshi orynghady mәselege ainaldy. Sebebi atalghan eki alyptyng yadrolyq jarysta baqtalastyghy býkil әlemdik sayasatty anyqtap otyrdy. Olardyng qarqynyna yadrolyq qarugha ie ózge memleketter ilese almaytyn edi. 

№1 keste

Qyrghiy-qabaq soghys ayaqtalghan song jaghday tez ózgerdi. Yadrolyq úly derjavalar arsenaldaryn ýlken kólemde saqtap qalghanyna qaramastan yadrolyq tejelu, әsirese eki derjavanyng arasyndaghy yadrolyq tejelu ekinshi oryngha yghysty. Sebebi Kenes Odaghy qúlaghan song onyng ornyn basqan Resey men AQSh búdan bylay jantalasa qarulanuda baqtalastar sanalmaytyn jәne oryndyng arasyndaghy soghystyng bolu qauipi tómen boldy. Al aldynghy qatargha yadrolyq qarudyng taralu mәselesi shyqty. Eki derjavanyng yadrolyq jarysynyng kólenkesinde biraz ózge memleketter de yadrolyq qarugha qol jetkizip alghan edi: 1952 – jyly Úlybritaniya, 1960 – jyly Fransiya, 1964 – jyly Qytay, 1974 – jyly Ýndistan, 1979 – jyly Izraili t.b. Yadrolyq qarugha ie memleketterding qatary da, olardyng arsenaldary da jyldan-jylgha óse týsti. Yadrolyq qarugha qol jetkizudi kózdeytin memleketterding de qatary az emes edi. Búl óz kezeginde әlemdik sayasatty kýrdelendirip jiberdi.

Qazirgi tanda әlemde 9 memleket yadrolyq qarugha iyelik etedi. Olardyng yadrolyq potensialy kelesidey:

2018 – jylghy derek boyynsha qazir әlemde 14,485 yadrolyq oqtúmsyq bar. Oghan qosa әlemning 5 yadrolyq qarugha ie emes memleketining territoriyasynda yadrolyq qaru saqtalyp túr. Olar: Beligiyanyng Kleyn Brogel әskery bazasynda 10-20 shamasynda, Germaniyanyng Buchel bazasynda 20, Italiyanyng Gedy Torre bazasynda 40, Aviano bazasynda 50, Niyderlandynyng Volkeli bazasynda 22 jәne Týrkiyanyng Indjirlik bazasynda 60-70, jalpy sany - 202-222 aralyghyndaghy yadrolyq qaru bar [4]. Búlardyng barlyghy da AQSh-qa tiyestili qarular. Atalghan memleketter AQSh-tyng NATO-daghy odaqtasy retinde óz elderindegi bazalarda ornalastyrghan. Osynshama kóp kólemdegi yadrolyq qarulardyng aitarlyqtay ýlken geografiyalyq aimaqqa taraluy rasymen de qauipti faktor.

2001 – jylghy 11 qyrkýiek oqighasynan song әlem halqy ýshin jana bir súmdyq ssenariyding beti ashyldy. Endigi tanda qandayda bir memleket emes, әlemge haos ornatudy kózdeytin kez-kelgen terroristik toptardyng qolyna týsip, órkeniyetti әlemge qarsy paydalanu qauipi artty. Shyn mәninde terrorister jappay qyryp-joy qaruyn qoldanbay-aq ýlken kólemdegi beybit túrghyndardy mert qyla alatynyn kórsetti. Al yadrolyq qarugha qol jetkizse ne bolmaq? Búl shynymen de oilanatyn jaghday. 

Tang qalarlyghy sol – yadrolyq qaru bar kezde yadrolyq tejelu sol qarugha ie memleketterding ara-qatynasyndaghy manyzdy element bolyp qala beredi. Yadrolyq tejeludi toqtatu tolyq qarusyzdanugha qol jetkizgen jaghdayda ghana mýmkin bolmaq. Dәl osy siyaqty yadrolyq taralugha da osynday jolmen ghana tosqauyl qoygha bolady. 

Kóptegen adamdardyng sanasynda yadrolyq jantalasa qarulanu qyrghiy-qabaq soghyspen baylanysty boldy. Qyrghiy-qabaq soghys ayaqtalghan song yadrolyq qarulanu da avtomatty týrde ayaqtalady dep sanady. Alayda olay bolmay shyqty. Múnyng sebebi yadrolyq jarystyng qyrghiy-qabaq soghyspen túspa-tús kelu shyn mәninde tarihy sәikestik qana. Qyrghiy-qabaq soghys 1945 – jyly Ekinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghannan song әlemning AQSh jәne KSRO bastaghan eki lagerge bólinuinen bastady. Qyrghiy-qabaq soghystyng sol kezde bolmauy da mýmkin edi, alaydy bәribir kóp úzamay yadrolyq qaru jasalatyn. Múny ghylym men tehnikanyng jetilui jәne onyng әskery sala men әlemdik sferagha yqpal etuinen payda bolghan tabighy qúbylys dep qarastyrugha bolady. Nemese kersinshe, yadrolyq qaru erte me, kesh pe, bәribir bir kýni jasalatyn, biraq qyrghiy-qabaq soghys bastalmay qoymaytyn edi. Sebebi ekinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghan kezde dýniyening bәri qirap, tek eki jenimpaz memleket qana qaldy. Olar bir-birinen iydeologiyalyq jaghynan da, qoghamdyq qúrylysy jaghynan da mýlde alshaq jatqan edi jәne olardyng әlemdi yqpal etu aimaqtaryna qayta bólisui – ainalyp ótuge kelmeytin jaghday edi. Búrynghy odaqtastardyng keyin bir-birining jauyna ainalyp shygha kelui tarih ýshin qalypty qúbylys sanalatyn. Degenmen de jappay qyryp joy qaruyn jasaudy birinshi bolyp qolgha alghan fashistik Germaniya edi. 1942 – jyly AQSh «Manhetten» jobasyn qolgha alghan kezde onyng maqsaty yadrolyq qarudy Kenes Odaghyna qarsy qoldanu ýshin emes, fashistik Germaniyanyng aldyn orap ketu ýshin edi jәne ony alghash jәne әzirge songhy ret Germaniyanyng odaqtasy Japoniyagha qarsy qoldandy. Qyrghiy-qabaq soghystyng bastaluy bәrin ózgertip jiberdi. AQSh-tyng búrynghy odaqtasy, qolynda eshqanday da yadrolyq qaruy joq Kenes Odaghy AQSh-tyng basty jauyna ainaldy da, Germaniya men Japoniya eng jaqyn odaqtastaryna ainaldy. Sondyqtan da qyrghiy-qabaq soghystyng ayaqtaluy әlemdik sayasattyng faktory retinde avtomatty týrde yadrolyq qarusyzdanugha alyp keluge tiyis emes edi. Ol ýshin óte ýlken kólemde sol baghytta júmys jasaytyn kýsh, intellektualdy resurs jәne myqty aqyl kerek edi. Onday auqymdy kýshti eshkim bólmedi. Qyrghiy-qabaq soghys ayaqtala salysymen kóptegen sayasatkerler sabasyna týsti de. Búl mәsele ózdiginen sheshiledi degen qorytyndygha keldi, biraq ta olay bolghan joq. 

Yadrolyq qarugha ie boludyng taghy bir qyry – ol psihologiyalyq aspekt. Atom bombasy alghash ret AQSh-ta jasalghan kezde ol soghysta qoldanylatyn joyqyn qaru retinde jәne memleketter arasyndaghy qarym-qatynas kezinde psihologiyalyq qysym kórsetu qúraly retinde qarastyryldy. Al Kenes Odaghy bireudi tejeu qúraly retinde emes, soghys kezinde qoldanu ýshin jasady. Amerika alghashqy jarylystan 15 jyl ótken son, tek HH-ghasyrdyng 50-shyldarynyng ayaghynda ghana yadrolyq qarudy qoldanu mýmkin emes degen qorytyndygha keldi. Sebebi múnyng saldary auyr jәne onday soghysta jenimpaz bolmaytyn edi. Múnday qorytyndany әskery generaldardan emes, azamattyq mamandardan, jaratylystanushy ghalymdar men gumanitar ghalymdar tobynan qúralghan mamandar toby jasady. Búl kezde memleket mynnan astam bomba jasap tastaghan edi. Olardyng jasaghan strategiyasy boyynsha yadrolyq qaru soghys uaqytynda qoldanu ýshin emes, sol soghysty boldyrmau ýshin jәne ózge elderding tarapynan jasalatyn kez-kelgen agressiyalyq әreketting aldyn alu ýshin qajet. 

Kenes Odagha múnday qorytyndygha keshirek keldi. Sebebi múnda jaratylystanushy ghalymdar men gumanitar ghalymdar múnday mәselelerdi erkin talqylay almaytyn. Marksizm-leninizm teoriyasynyng ayasynda qatang týrde tergeu jýrgizu kerek boldy jәne әskery generaldar jasap bergen әskery doktrina men konsepsiyalardyng ayasynan shygha almaytyn. Sondyqtan da, Kenes Odaghy tek 20 – jyl ótken song ghana yadrolyq qarudy qoldanudyng mýmkin emestigin, qoldanghan jaghdaydyng ózinde de jeniske jetuge mýmkindik bermeytinin týsindi. Ol tek qarsylastyng yqpalyn tejeu ýshin jәne yqtimal soghysty boldyrmau ýshin ghana qajet.

Yadrolyq teketireste yadrolyq qauip negizinen naqty bir bәsekeles memleketten kýtiledi. Ózge yadrolyq memleketterden qauip kýtilmeydi. Mysaly: Ýndistan men Reseydi alayyq. Olar odaqtas ta emes, qarsylas ta emes. Ýndistannyng raketalary Reseyge erkin jete alady, reseydiki de solay. Reseyding arsenaly AQSh-qa, Ýndistannyng arsenaly Pәkistan men Qytaygha baghyttalghandyqtan olar bir-birinen qauip kýtpeydi. Sol siyaqty Fransiya men Izrailidi, Qytay men Pәkistandy da alugha bolady. Olar odaqtas bolmasa da bir-birine qarsy yadrolyq qarularyn kezenbeydi. 

Ózge elderding de yadrolyq qarugha qol jetkizu sebepteri әrtýrli. Mysaly: Úlybritaniya men Fransiya Kenes Odaghyna tejeu bolu ýshin emes, Varshava Sharty Úiymynyng ekpindi tankileri óz shekaralaryna jaqyndaghynan jәne jalpy artyqshylyqqa (pristiyj) ie ýshin ghana emes, qarsylastyng qarapayym qarumen shabuylyn toytarugha ýshin de iyelendi. Izrailiding de jaghdayy sonday. Arab memleketterining ortasynda otyrghandyqtan kezekti bir Tayau Shyghys soghysynda jeniliske úshyrap jatqan jaghdayda ózin-ózi saqtap qalu ýshin yadrolyq qaruyn qoldanugha mәjbýr bolady. 

Kelesi bir yadrolyq derjava – Ýndistannyng yadrolyq baghdarlamany qolgha aluyna eki sebep týrtki boldy. Birinshisi yadrolyq qarugha ie Qytaygha qarsy túru, ekinshisi Pәkistan tarapynan ýnemi bolyp túratyn qauipti seyiltu. Alayda Ýndistannyng yadrolyq baghdarlamany qolgha aluy onyng kórshisi Pәkistannyng da yadrolyq qarugha úmtyluyna әkelip soqty. 1965 – jyly kezekti Ýndistan-Pәkistan soghys kezinde Zulifikar Ály han Bhutto: «Eger Ýndistan ózining atom bombasyn jasaytyn bolsa, demek bizge de óz qaruymyzdy jasau kerek onda. Ol ýshin tipti nan men qara sugha otyrsaq ta nemese ashtyqtan ólsek te. Bomba hristiandarda bar, iudeylerde bar, endi industarda da. Nege músylmandargha da ózinikin iyelenbeske?» dep qatang týrde mәlimdedi. 

Negizinen alghanda yadrolyq qarugha úmtylu men yadrolyq qarugha iyelik etu – eng aldymen psihologiyalyq faktor. Múnday qarumen qarsylasty tejeuge bolady, ózge bir elderge qysym kórsetuge bolady jәne ózindi qorghaugha bolady. Alayda shyndap kelgende yadrolyq qarugha ie eshbir memleket qarudyng múnday týrin qoldanyp kóruge tәuekel etpeydi jәne qoldanudyng zardaby óte auyr bolatynyn týsinedi. Sóite túra beynelep aitqanda «otpen oinaudan» qoryqpaytyn sekildi. Áytkenmen de sayasy oiynshyqqa ainalghan qarudyng erte me, kesh pe bir kýni iske qosylyp ketu mýmkindigin eskersek – múnyng әlem ýshin auyr zardap әkeletinin týsinu qiyn emes. Bir sózben aitqanda yadrolyq qaru – qymbat ermek...

Oralbek Óteghúlov

Abai.kz