Jaqyn baryp ýnilmeseng jauyna,

Shygham deme úly jenis tauyna.

M. ShAHANOV «Otyrardyng kýireui»

Týrikterding shyghystaghy shekarasy Saryózennen (Huanhe) bastalatyn. Býgingi Qytaydyng ortasynda túrghan Qytay qorghany Qytaydyng Batys shekarasy bolatyn. Al býgin Saryózen qayda, týrkiler qayda? Qytay qorghanymen Týrkining úrpaghy tәuelsiz Qazaq elining arasyndaghy shekara qayda? Tipti býgingi shekaragha qarap sonau Qytaydyng ortasynda jatqan qorghandy týrkilerding ata-babasy ghúndardan qorghanu ýshin salghan degenge senuding ózi qiyn siyaqty...  Qytay mysyqtabandap jyljy otyryp, Saryózennen Ertiske deyin keldi, al Edilge deyin jete ala ma?...

Tariyhqa jýginsek, birneshe ret Edilge jetuge úmtylghan eken. Ghúndar ekige jarylghan son, soltýstik ghúndardy júta otyryp Jetisugha deyin jetti, biraq Tang imperiyasynyng túmsyghy Jetisudan ilgeri jyljymady. Ishki qyrqystardan keyin múndaghy topraqty tastap ketuge mәjbýr boldy.

Artynan Talasqa deyin jetti, biraq 751 jyly Atlaq shayqasynda músylman Týrkilerding әskerinen jenilip qayta shegindi.

HIH ghasyrdyng sonynda Úlytaugha jaqyndady. Alayda «Shýrshit qyrylghannan» keyin qaytadan keri shegindi. Ýsh jýzding basyn biriktirgen Abylay han zamanyndaghy birlik qana qazaqty joyylyp ketuden aman saqtap qaldy.

Jaqyn baryp ýnilmeseng jauyna,

Shygham deme úly jenis tauyna.

M. ShAHANOV «Otyrardyng kýireui»

Týrikterding shyghystaghy shekarasy Saryózennen (Huanhe) bastalatyn. Býgingi Qytaydyng ortasynda túrghan Qytay qorghany Qytaydyng Batys shekarasy bolatyn. Al býgin Saryózen qayda, týrkiler qayda? Qytay qorghanymen Týrkining úrpaghy tәuelsiz Qazaq elining arasyndaghy shekara qayda? Tipti býgingi shekaragha qarap sonau Qytaydyng ortasynda jatqan qorghandy týrkilerding ata-babasy ghúndardan qorghanu ýshin salghan degenge senuding ózi qiyn siyaqty...  Qytay mysyqtabandap jyljy otyryp, Saryózennen Ertiske deyin keldi, al Edilge deyin jete ala ma?...

Tariyhqa jýginsek, birneshe ret Edilge jetuge úmtylghan eken. Ghúndar ekige jarylghan son, soltýstik ghúndardy júta otyryp Jetisugha deyin jetti, biraq Tang imperiyasynyng túmsyghy Jetisudan ilgeri jyljymady. Ishki qyrqystardan keyin múndaghy topraqty tastap ketuge mәjbýr boldy.

Artynan Talasqa deyin jetti, biraq 751 jyly Atlaq shayqasynda músylman Týrkilerding әskerinen jenilip qayta shegindi.

HIH ghasyrdyng sonynda Úlytaugha jaqyndady. Alayda «Shýrshit qyrylghannan» keyin qaytadan keri shegindi. Ýsh jýzding basyn biriktirgen Abylay han zamanyndaghy birlik qana qazaqty joyylyp ketuden aman saqtap qaldy.

Tәuelsizdik alghannan keyingi jyldary Qytay Qazaqstangha «saparyn» qayta bastady. Osyghan deyin bizdi Qytaygha jútylu ketuden qútqarghan ata-babalarymyzdyng erligi ghana emes, Qytay territoriyasyndaghy imperiyalardyng óz ishindegi alauyzdyghynyng sebi tiyip edi. Saray tónkeristeri men ózara soghys, jaghrapiyalyq úzaqtyq bizge tolyq quatyn tóguge mýmkindik bermedi, bizdi qútqaryp otyrdy. Qysqasha aitqanda «tarih sәttiligi» biz jaqta bolypty. Al HHI ghasyrda múnday «kezdeysoq oqighalardyn» oryn aluy qiyn jәne jaghrapiyanyng úzaqtyghy tehnologiya zamanynda sóz emes.

Taghy da sol tarihty paraqtasaq, biz osyghan deyin Qytaydyng keybir taypalaryn da jútqanbyz, Qaraqytaylar sonyng aiqyn dәleli. Áygili antropolog O. Ysmaghúldyng derekterine sýiensek, qazirgi qazaqtardyng ata-babasy europa nәsildes bolatyn, endeshe sol ishki Qytaydaghy qyrqystardan qashqan, odan keyin Shynghyshan zamanynda kelgen taypalar jergilikti halyqpen sinisip, bizding bet-pishinimizdi ózgertip jibergen. Yaghni, olardy siniru tәjiriybemiz bar, alayda últshyldyq, memleketshildik, últtyq bolmys siyaqty úghymdar ýstemdik qúrghan qazirgi zamanda olardy siniru mýmkin emes. Al bizding sinuimizding mýmkindigi joghary. Óitkeni Qytayda «bir otbasynda bir bala ghana bolu» sayasatynyng jýzege asuyna baylanysty erlerding sany әielderge qaraghanda әldeqayda kóp jәne syrtqa júmys izdep shyghatyn migranttar negizinen er adamdar bolyp keledi. Búlar jergilikti halyqpen aralassa (al eliktegish qazaq halqy aralasugha beyim ekeni barshamyzgha ayan),  onda enbekqor qytaylar sayasat pen bizneske belsene aralasyp, az ghana jyldyng ishinde memleketting jogharghy elitasynyng qatarynan oryn alu qabileti joghary. Sózimizdi dәleldeu ýshin Qytaydyng birneshe kórshi elderindegi migranttardyng jaghdayyn keltire ketudi jón kórdik.

Ontýstik Aziya elderine Qytaydyng yqpaly búrynnan joghary bolatyn. Búl elderding halqynyng sanynyng belgili bir payyzy etnikalyq qytaylar ekeni belgili. Al songhy jyldary búlar túryp jatqan elderinde ýlken kýshke ainalghany kórinip otyr.

Taylandta 9-10 million shamasynda etnikalyq qytay túrady, alayda ghasyrlar boyyna kele jatqan qarym-qatynastardyng nәtiyjesinde taylyqtarmen aralasyp ketken qytaylyqtardy qossaq, olardyng sany 30 milliongha juyqtaydy. Al búlardyng memleketttegi yqpalyn, qazirgi premer-ministrining jәne búdan búrynghy premerlerining de kópshiligining Taylandtaghy eng bay 40 adamnyng 30-dan astamynyng týbi qytaylyq ekenine qarap angharugha bolady.

Malayziyada 6,390,900 etnikalyq qytay bar, olar jalpy halyqtyng 24,6% qúraydy.[1] Malayziyanyng iri kәsipkerlerining basym bóligi osylar bolyp tabylady. Olar Malayziyanyng ekonomikasyn uysynda ústap otyr dep aitugha da bolady, múny memlekettik salyqtyng 90 % tóleytinine qarap-aq bayqaugha bolady, tiyisinshe etnikalyq hanidardyng tabysy malaylardan joghary, búl әriyne, eki halyq arasynda alauyzdyqqa úryndyryp otyr.

Indoneziyada 2,5 millionday (1,2 %) etnikalyq qytay bar. Halyqtyng 1 payyzdan astamyn qúraytyn búlar, ekonomikanyng basym bóligin (70%) qoldarynda ústap otyr. Kóptegen iri konsernder men shaghyn jәne orta biznes iyeleri Indoneziyalyq qytaylar. Memleketting kóptegen jyldar boyyna jalghasqan qytay biznesmenderin auyzdyqtaugha tyrysqan sayasatyna qaramastan olar múnday dәrejege jetip otyr. Indoneziyalyq qytaylardyng demeushiligimen qúrylghan hanidardyng mýddesin qorghaytyn sayasy partiyalar, basylymdar men sayasatkerler jeterlik.

Hanidardyng roli búl aimaqtaghy Singapur, Kambodja, Filippiyn, Vetnam bastaghan basqa da elderde joghary. Búl elderde de olar óz biznesteri men sharualaryn dóngeletip otyr jәne biylikke aitqandaryn jýrgize alatyn dәrejede. Tipti araldaghy Japoniyanyng ózinde 655,377[2] etnikalyq qytay túryp jatyr, olardyng arasynan әr salada Japoniyagha tanymal bolghan túlghalar da shyghyp jatyr.

Kórip otyrghanymyzday etnikalyq qytaylar meyli olar halyqtyng 1 payyzyn qúrasyn, meyli 50 payyzdan astamyn qúrasyn Ontýstik Aziyanyng kez-kelgen elinde dәureni jýrip túr.

Qazaqstandaghy etnikalyq qytaylardyng sany naqty qansha ekeni belgisiz. Qytaydyng Sinihua aqparat agenttigining mәlimetine qaraghanda 2009 jyly 300 myng shamasynda Qytay azamatynyng Qazaqstan territoriyasynda jýrgeni anyqtalyp otyr. Al odan bergi eki jyl ishinde búl sannyng qanshalyqty ózgergeni beymәlim.Biraq búl jerde nazar audara ketetin jәit, aqparat agenttigi Qytay azamattary turaly mәlimet berip otyr, yaghni, olardyng arasynda qandastarymyz ben úighyr últynyng ókilderining sany basym bolghandyqtan Qazaqstandaghy hanidardyng naqty sanyn bilu qiyngha soghyp túr.

«Sanany túrmys biylegen zamanda» Qazaqstan ýshin Qytaydyng ekonomikalyq quaty manyzdy. Qytay ekonomikasynyng biz ýshin lokomotiv bolu mýmkindigi bar ekeni qazaq ekonomisteri tarapynan jii aitylady, tipti AQSh-Kanada baylanystary siyaqty Qytay-Qazaqstan qatynastaryn jasau mýmkindigi qarastyrylyp, osy baghytta júmys jýrgizilip jatyr. Áriyne, ekonomikalyq әleueti biz qalasaq ta, qalamasaq ta bizge әser etetin bolady. Sondyqtan onymen qarym-qatynastardy jandandyru eng tiyimdi jol bolyp tabylady.  Óitkeni shekarany tars jauyp alsaq, onda derjava paydasy ýshin kýsh qoldanatyn bolady. Sondyqtan el qauipsizdigin saqtau ýshin realist ghalymdardyng teoriyasyna jýginsek bolady. Realistik teoriyada derjavagha jaqyndasudyng birneshe tәsili bar. Sonyng ishinde «shakaldyq jaqyndasu» dep atalatyn, jaqyndasu. Bizge ynghaylysy -osy. Yaghny paydagha ortaqtasu ýshin kýshti derjavagha jaqyndaymyz, biraq tensherilimdi (balans) saqtaytyn bolamyz. Qazaqstannyng jýrgizip otyrghan búl sayasatynyng tiyimdiligine tarih baghasyn bere jatyr, alayda biz ýshin dәl qazir búdan basqa jol joq...

Áriyne, Qytay sarapshylarynyng bizge qatysty tandaghan ózderining teoriyalary bar ekeni de anyq. Álem elderinde Qytaygha qatysty shyghyp jatqan kitaptardyng barlyghyn audaryp, maqalalardy sýzip otyratyn búl elding sarapshylarynyng oy týkpirinde ne jatqanyn dóp basyp aitu qiyn. Osy jerde TMD men Ortalyq Aziyagha mamandanghan qytaylyq sayasy zertteushilerdin, týrli qúpiya komiytet sarapshylarynyng orysshagha jetik bolghanymen qazaq tilin bilmeytinin aita ketken jón. Al Qauipsizdik Komiytetine jaqyn bizding zertteushilerimizding aituynsha, qazaq tilindegi manyzdy mәlimetterdi alu ýshin atalghan zertteushiler sol jaqtaghy keybir qandastarymyzdy paydalynyp otyrsa kerek (búl mәlimetting anyq-qanyghy bizge beymәlim bolghandyqtan, osynday әngimening bar ekenin ghana aita ketudi jón kórdik).

Ajdaha jan-jaghyndaghy basqa maqúlyqtardy kózge ilmeydi, jolynda túrsa ezip bolmasa attap ótip ketedi. Álemdegi eng ejelgi órkeniyetterding biri sanalatyn ajdaha  eli de talay elderdi jútyp qoyghan, san ghasyrlyq tarihy bar syrtqy sayasat pen diplomatiyalyq tәjiriybesi jinaqtalghan memleket. Qytay memleketining negizgi últy sanalatyn júngho - kóptegen halyqtar men elderding integrasiyalanuy, birigui nәtiyjesinde payda bolghan. Júngholargha sinip ketken songhy últtardyng biri - bir kezde olardy jaulap alghan, býgingi Qytaydyng negizin salghan manchjurlar edi. Yaghni, júngho da «amerikandyq últ» siyaqty qúramalardan qúralghan últ bolyp tabylady. Demek, múnday qúramalardan qúralghan memleketting san ghasyrlyq últtardy siniru nemese integrasiyalau tәjiriybesi qalyptasqan. Búl tәjiriybelerding ózegin tómendegi filosofiyalyq oilarda jatyr.

Ataqty filosof Konfusiy kóz júmarynyng aldynda jan-jaqqa taraghan shәkirtteri jinalyp, songhy ósiyetin aitar dep kýtipti, biraq tilden qalghan ústazdary sóileytin halde emes edi, ajaly tayanghan oishyl auzyn ashady, shәkirtteri ýnilip qarasa tissiz iyekting arasynan tilin kórsetip túr eken, sonda shәkirtteri úqtyq depti. Filosof «qatty tisinmen emes júmsaq tilinmen bar, jútu onayyryq» degendi ósiyet etip qaldyrypty. Sondyqtan búl el eshqashan tisin aqsitpaydy, qayta aldyna tizerlep kelip, iyilip otyryp, kýlimsirep qúshaghyna kiredi.

Sin Shy Huannyng filosofiyasy «aspan astynda bir patshalyq qúru», yaghny әlemde bir ghana el bolady, sondyqtan qayda jýrseng de óz elinde jýrgendey sezinuing kerek. Dәl osy oidy tu etip ústaghan patshanyng birneshe memleketti biriktirgeni tarihtan belgili. Búl filosifiya songhy jyldary qayta oyanghan Qytaymen birge janghyryp, keng etek jayyp keledi, tipti elding «astyrtyn» iydeologiyasyna  ainalghanday...

Ajdaha әriyne, qauipti biraq kezinde múz dәuirinde dәl osy alyptar joyylyp maydalar aman qalghan joq pa edi? Demek, ajdahanyng da osal túsy bar.

Týiin

Biz qansha tyryssaq ta hanidardyng elimizge migrasiyasyn toqtata almaymyz. Eger migrasiyany toqtatu mýmkin bolsa quatty AQSh Latyn Amerikasynan keletin aghyndy әldeqashan toqtatqan bolar edi. Migrant hanidar damyghan elge kóshetindikten olar Qazaqstandy Resey men Batys Europagha ketetin tranzit retinde paydalanatyn bolady. Búl tranzit Shyghys Qytay-Batys Europa halyqaralyq jolynyng ashyluymen ýdeytin bolady.

Memleketting arnayy sayasaty arqasynda ghana Shynjang aimaghyndaghy etnikalyq qytaylardyng ýlesi 50 payyzdan endi asty. Olardyng búl aimaqty toltyru ýrdisi әli osy ghasyrdyng ortasyna deyin sozylatyn týri bar, endeshe hanidar ol jaqty toltyrghansha bizding elge jappay aghyla qoymaydy.

Migranttardy toqtata almaytynymyzdy aittyq, Qazaqstanda halyq sanynyng (optimistik boljamdarda ghasyr ortasynda 25 million shamasynda bolamyz), yaghni, júmysshy kýshining azdyghy bar, Qytay investisiyasynyng aldaghy uaqytta tek qana arta beretini taghy bar, aldaghy uaqytta Qazaqstanda zandy jәne zansyz jolmen jýretin hanidardyng sany millionnan asatyn bolady.

Al qazaqtardy Qytay ekspansiyasynan qorghaytyn birden-bir jol, ol halyqtyng boyyndaghy «Qytay fobiyasy». Qazaqtardyng boyyndaghy búl qorqynysh saqtalatyn bolsa, onda biylikte, basqa da búl minezdi eskerip, soghan oray әreket etetin bolady.

«Abay-aqparat»

[1] http://en.wikipedia.org/wiki/Malaysian_Chinese

[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_people_in_Japan