Qoghamda týrli talqygha týsip, eshkimdi bey-jay qaldyrmaghan Qordayda oryn alghan qayghyly oqighalargha qatysty Preziydent tarapynan tiyisti sheshimder tez arada qabyldandy. Oqigha saldaryn joi maqsatynda ýkimettik komissiya qúrylyp, zardaptardy qalpyna keltiruge kómek kórsetilude. Biz múny tolyq qoldaymyz.

Ayta ketuimiz kerek, postkenestik kóptegen elderge qaraghanda elimizde úzaq jyldar boyy iri etnosaralyq qaqtyghystargha jol bermey keldik. Óitkeni otyz jylgha juyq boyy tәuelsizdigimizding eng bir basty ústanymy da memleket qúrushy últ pen ózge etnostardyng tatulyghy men birligi boldy. Onyng ýstine Qazaqstanda etnikalyq az toptargha barlyq jaghday jasalghan. Degenmen de kez-kelgen polietnikalyq memlekette etnosaralyq qaqtyghystar bolyp túratyny ókinishti-aq. Etnosaralyq qatynas óte nәzik dýniye. Ony býldiru onay, qalypqa keltiru qiyn. Memleketting basty baylyghy – onda túryp jatqan halyqtyng birligi men tatulyghy. Eger tatulyq bolmasa eng aldymen zardap shegetin osy memleketti qúrushy últy.

Elimizdi alandatqan Qordaydaghy oqighalar әli de bolsa sheshimin tappay kele jatqan óte kýrdeli mәselelerding jyldar boyy qordalanyp qalghanyn aituymyz kerek. Eshbir janjal men qaqtyghystar ayaq astynan payda bolmaytyny anyq. Áueli olardyng belgili bir indikatorlary qalyptasady. Sondyqtan da onyng aldyn ala kóre bilip, oghan jol bermeuding әreketi jasaluy kerek edi. Olardyng eng negizgisi auyl-aymaqtardaghy jastar arasyndaghy júmyssyzdyq, әleumettik tensizdikterding kedeyshilikke, al olardyng óz kezeginde tózbeushilik, kinәmshildik, retsiz aiyptauyna, psihologiyasyna, etnikalyq toptar arasyndaghy biylikke negizdelgen әleumettik qayshylyqtargha alyp keletini sózsiz. Qoghamdaghy auyr túrmystan qajyghan, әleumettik túrmystaryna ashynghan azamattar keybir әdiletsizdik, jauapsyzdyq, zandyq sheshimderin tappay jýrgen mәseleler, qúqyq qorghau organdaryna, biylikke degen halyqtyng bir tobynyng senimsizdigi, jemqorlyqtyng kesirinen payda bolatyn renish, ashu-yzalar, Qorday oqighasynan anyq kórinis berdi. Bizde osy kezge deyin ishki sayasy qatynastar men túraqtylyqty qamtamasyz etu jәne etnostarmen taldau óz dәrejesinde jýrgizilgen joq. Etnikalyq qatynastar, etnosaralyq týsinistik pen dostyq shynayy sezimderden góri keshegi Kenes dәuirinen múra bolyp qalghan qúrghaq nasihattaushylyq pen jalang úrandardan qúrylghan.

Sonymen qatar eldegi etnostardy biriktiru arqyly qazaqstandyq biregeylik qalyptastyru maqsatyna jete almadyq. Anklav retinde ómir sýrip kele jatqan etnostardyng túrmys-tirshiligi, tanym-týsinigi, tariyhqa, memleketke kózqarasy әrtýrli bolghandyqtan, olardyng jas úrpaqtary qazaq qoghamynyng qúndylyqtaryna tolyqqandy beyimdelip kete almauda. Alayda olardyng barlyghy qazaq elining azamattary.

Tәuelsiz elimizding liyberaldy últtyq, kóp etnosty shiyelenissiz qogham retinde damytu ýshin elde ómir sýrip jatqan týrli etnikalyq toptardyng integrasiyasy men olardyng birtútas memleket qúrushy últtyng ainalasyna júmyluyna baghyttalghan sayasat jýrgizuding keshendi is-sharalary qabyldanuy kerek dep esepteymiz. Onyng ishinde etnikalyq toptardyng qonystyq, sosiomәdeni, aghartushylyq, oqshaulanuyna jol bermeytindey sipatta úiymdastyru, týrli etnikalyq toptyng ókilderi arasynan halyq sany kóp aimaqtardan túrghyndary az ónirlerge qonys audaru baghdarlamasyna, enbek kóshi-qonyna qatysushylardy yntalandyruda qarastyryluy kerek. «Serpin» baghdarlamasyn da tiyimdi paydalanghan jón. Sonymen birge etnostar túratyn jerlerge memleket әrdayym monitoring jasap, ondaghy onomastika, til jәne t.b. qordalanghan dýniyelerdi baqylap, saraptap otyru qajet.

Qorday oqighasy elimizde memlekettik til mәselesining ózekti ekenin taghy bir kórsetti. Elimizde 2011-2020 jyldargha arnalghan tilderdi damytu baghdarlamasy boyynsha 2020 jyly memlekettik tildi Qazaqstan halyqtarynyng 95 payyzy erkin mengeru kerek edi, ókinishke oray milliardtaghan qarjy bólingen osy baghdarlama óz nәtiyjesin bermedi. Búghan kim jauap beredi? Qalyptasqan demografiyalyq jaghdaygha baylanysty qazaq tili tek memlekettik qana emes, últaralyq tilge ainalatyn kezenge jetkenin barlyghymyz kórip otyrmyz. Qazaqstan 130-dan astam últ pen etnostargha ortaq meken bola alghanymen, qazaq tili osy kezge deyin olar ýshin ortaq til bola almaghany asa ókinishti. Memleket, tariyh, til – tútas úghymdar. Bizde memleket tarihyn, tilin bilmeytin, qazaq mәdeniyeti men onyng últtyq qúndylyqtaryna qúlyqsyz qaraytyn etnos ókilderining keybir buyndary ósip kele jatqandyghy bayqalady. Sondyqtan memleket tútastyghy men birligi ýshin ortaq qúndylyqtar qalyptastyryp últtyq ruhany baghdarlamalar týrli diasporalar arasynda keninen nasihattap otyru qajet.

Ýkimet tarapynan qabyldanyp jatqan әleumettik-ekonomikalyq is-sharalar búqara halyqtyng jaghdayyn jaqsartugha әlide jetkiliksiz. Halyq óz túrmystarynyng naqty týzelgenin tolyqqandy sezindi dep aita almaymyz. Elimizdegi eng tómengi jalaqy men eng tómengi kýn kóris dengeyin arttyrudyng tetikteri jasaluy kerek.

Áleumettik jeli – qoghamdaghy әrbir adamnyng eshbir ereksheligine qaramastan óz oiyn bildiretin ashyq alangha ainaldy. Ótirik pen shynayy aqparatty ajyratu ýlken mәsele bolyp túr. Qarapayym adamy qúndylyqtar, meyirimdilik pen janashyrlyq, ar-namystyng ornyna qatygezdik, jek kórushilik, shydamsyzdyq, qorlaushylyq siyaqty adamzat balasynyng eng jaman qasiyetteri algha shyqqany ókinishti. Alayda erkindik bar da, esiriktik bar. Áleumettik jeliler men messenjerlerde, beyne jәne audio materialdarda elimizding tәuelsizdigi men tútastyghyna qauip tóndiretin jәne últtyq arazdyq pen alauyzdyqty qozdyratyn arandatushylyq materialdar, elding biylik organdarynyng qadir-qasiyetin týsiretin laqap aiyptaular men ósek-ayandar, beypil sózder men kórinister etek alyp bara jatyr.

Sondyqtan da ýkimet elimizding aqparattyq qauipsizdigine barynsha nazar audaryp, qasaqana jalghan aqparat taratyp, halyqty tәrtipsizdikke shaqyratyn kez kelgen arandatushylyqqa qúqyqtyq negizde qatang jaza qoldanudy qataytu kerek dep esepteymin.

Múrat Baqtiyarúly,

Senat deputaty. 

Abai.kz