50 jyldan keyin biz qoldanyp jýrgen qazirgi karta ýlken ózgeriske úshyraydy. Jana memleketter payda bolyp, key memleketter joyyluy mýmkin. Óitkeni bizding dәl qazir kózimiz ýirenip qalghan karta osydan jarty ghasyr búryn mýlde bólek edi ghoy. Ekinshi d.j soghystan keyin kóptegen elder bodandyq qamytyn sheshti, tәuelsiz el atandy. 1960 jyly Afrikanyng 17 eli tәuelsizdik alyp, «Afrika jyly» degen atpen tariyhqa endi.

1950-53 jyldar aralyghynda soghystan Koreya ekige resmy bólinse, 1990 jyly kerisinshe qos Germaniya birikti. 1991 jyly «Halyqtar týrmesi» qúlap, 15 azat el globusta payda bolsa, 1991-2002 jyldar aralyghynda Yugoslaviya qandy qyrghynmen ajyrap, Europada 6 memleket jarq etti. Ayta berse kóp.

Demek aldynghy 50 jyldyqta әlem kartasy taghy ózgeretin bolady. Oghan tipti BÚÚ-da әser ete almaytynyna senimdimin. Afrikada әli birneshe tәuelsiz elder payda bolatyn bolady. Sudan qazirding ózinde Ontýstik jәne Soltýstik bolyp ekige bólindi. Tek kartagha enu ghana qalyp túr. Darfur aimaghyndaghy soghystan 3 mln adam opat boldy. Darfur da bolashaqta jeke el boluy mýmkin. Biafra aimaghy da Niygeriyada óz tәuelsizdigine qol sozuda. 1967-70 jyldary ol ýshin bir qyrqysyp alyp edi. Ruanda da ekige bólinuding aldynda túr. Ruandadaghy tutsy men hutu etnostary týbi ekige jarylady. Onsyz bolmaydy, óitkeni 1994 jyl salghan jara tym auyr. Qara qúrlyqtyng ózinde kemi 20 jana el payda bolmaq.

Afrikany qoyyp Tayau Shyghystyng ózinde jaqyn arada birneshe el boy týzeui mýmkin. Irak týbi Shiittik Irak, Sýnnittik Irak jәne Kýrdistan bolyp bólinui mýmkin. Ataulary basqasha bolmaq.

Palestina respublika statusyn alyp, kartadan jaqyn arada payda bolady. Ókinishke oray, eshqanday úransyz jәne shynayy rasional kózqaraspen qarasaq, basqynshy Reseyding saldarynan bólshektengen Ukraina aimaqtary Kiyevke qayta oralmaytyn siyaqty. Óz basym Kiyev jaqyn arada DNR men LNR-di qaytarady degenge senbeymin. Ol ekeui Reseyge de kerek emes. Ekonomikalyq shyghyny tym kóp. Demek búl aimaqtar osynday de-fakto qalpynda qala bermek. Al Europada Kosova moyyndalsa, Shotlandiya referendum arqyly tәuelsizdik alsa, onda Kәri qúrlyq kartasy da shimaqtalmaq.

2014 jyly jabayy Resey tartyp alghan Qyrym da Ukrainagha keri qaytuy ekitalay. 2008 jyly Gruziyadan Osetiyany tartyp alghan agressor on jyldyqtyng ishinde birneshe eldi qan qaqsatyp, ortaghasyrlyq әdispen әreket etip, jerin keneytti.

Al shyghystaghy kórshimizding ózge elderge qalay kóz alartyp jýrgenin soqyr ghana bayqamas. Olardyng Shyghys Aziyadan, araldar men Ortalyq Aziyadaghy kórshiles elderinen jer alugha degen tәbeti zor. Tipti Ýndistan men Vietnamgha qyr kórsetude.

Tipti osy eki derjavanyng da bólshektenui mýmkin degen oy keledi. Óitkeni qazirgi Reseyden ekonomikalyq jәne әskery túrghydan birneshe ese quatty KSRO-nyng ózi kesken terektey súlap týsti. Qazirgi Reseyde Kavkaz azattyghyn alugha ketәri emes. Syn saghatyn kýtip jýr. Qytaygha da onday ssenariy jýrip ketui mýmkin.

Tayau Shyghysta Irannyng qúlauy ghajap emes. Onda birneshe el payda bolmaq. Týrkilik Ázirbayjan men shiyittik elder. Qysqasy geosayasy qyzyqtar әli alda.

Jana memleketterding payda boluy tituldy últpen sany jaghynan para-par jәne belgili bir oblys ne aimaqta tyghyz toptasqan ózge etnostardyng әserinen oryn almaq. Sondyqtan biz ýshin qashanda barlyq oblystardaghy qazaq últynyng san jaghynan ózge etnostardan basymdyghyn saqtap qalu asa manyzdy. Yaghny demografiya mәselesin memlekettik baghdarlamalar arqyly myqtap qolgha alu kerek. Qazaqstangha qatysty boljam aitugha auyz barmaydy, klavish basylmaydy, sanam jetpeydi. Qanday jaghday bolmasyn el aman, júrt tynysh bolsa boldy.

Ashat Qasenghalidyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz