Patshalyq Resey ýkimeti qazaq dalasyn mәngi uysynda ústau qamynda 1868 jyldyng kýzinde jana zakon (arabsha - nizam) qabyldaghan bolatyn. Qazaqtyng minezi, elding siqy tez arada ózgeruine osy zang sebepker. Nege? Sebebi, erik – jan qalauy, erki joq el qorghansyz. Tez tozady. Mine, Abay sol ruhany soyqannyng kuәgeri, әri suretkeri. «Jana zakon» – el múny múndaghan qarlyghash jyry. Óleng ózegi – atalmysh zang saldarynan qazaqtyng azyp-tozghan hәli. Búl ózi beride, 1970-jyldardyng basynda tabylghan tuyndy. Alghash ret «Jalyn» jurnaly (1971, №4) basqan, bastapqy ýsh shumaghyn alyp tastap. Óleng Abaydiki dep dәleldeuden búryn jyrdyng qily taghdyryn sóz etpekpin. 

Kólemdi (34 shumaq) ólendi Omby arhiyvinen tauyp alghan, alghash pikir jazghan – akademik Álkey Marghúlan bolatyn. Birinshi betinde «Djanga zakon» dep aty jazylghan úzaq óleng 1884 jyly Semey qalasynan Omby qalasynyng túrghyny, qazaq arasynda ósken orys ghalymy G. N. Potaninge «Qozy Kórpesh — Bayan súlu» jyrymen birge jiberilgen. Arhiv shanyna 85 jyl kómilgen shygharma Abaydiki dep Álekeng birden-aq aitqan. Biraq qasang sayasy kózqaras, sovettik oilau jýiesi ólendi Abay jinaghyna jolatpaghan. Óstip, úmytylghan. 

Osydan birer jyl búryn «Jyrdy qaydan izdesem?» dep bayyz tappay jýrgenimde Túrsyn Júrtbay qúrdasym kezdesip, jón siltegen edi. Óleng sol «Jalyn» jurnalynan tabyla ketip, kóp úzamay әleumettik jelige saldyq. Hosh, rezonans boldy ma? Joq, ýn qatqan jan bolsayshy. Eger Shekspirdin, Getenin, Bayronnyng nemese Pushkinning birer shumaghy tabyla qalsa, bórkimizdi aspangha atyp, «Oy-hoy! Pәli!» desip jabyla shulasar ma edik. Abaydyng eng kólemdi tól ólenine qalam ústaghan qauym selt etpedi...

Qasqayyp túryp, minberden: «Abay múrasy – qazaqtyng kiyesi», «Álem qazaqty Abay arqyly tanymaq!», – deymiz. Ómir shyndyghynda, kózboyashylyq pen nauqanshylyq bet qaratpay túr. Sol sebepten kónilde senim joq, «Jana zakon» óleni arhiv sóresine qayta ketui әbden yqtimal. Qolgha qalam alyp, asyldyng synyghynday múrany qorghap qalugha әrekettenip otyrghan jayym sol.   

Osymen, óleng mazmúnyn ekshep, saralaugha kósheyik. Ilkide Álekeng ony tauyp alyp, jariyalady, biraq Abay jinaghyna kirmedi degenbiz. Baspagha dayyndalyp jatqan jinaqtyng redaktory әdebiyetshi ghalym Y. Dýisenbaev: «Joq, óleng Abaydiki emes!» dep «ýkim» kesken. Nege? Úzaq ólenin kirispesin:

Orysqa qaraghaly kóp jyl bolghan,
Bir de erkek joq el ýshin enbek qylghan.
Patshagha baryp jýrgen jaqsylary,
Shekpen ýshin, shen ýshin bosqa úmtylghan, – dep bastap, Abay әri qaray bylaysha tolghaghan:

Habar jetip patshagha bizding jaqtan,
Jany ashyp oishyldargha oy oilatqan.
Qazaqqa osy jaqsy, paydaly dep,
Oyshyldar jana zakon – nizam tapqan.
Shygharghan bir zakondy qazaqqa dep,
Búrynghyday qalmasyn azapqa dep.

Qazy, mayor, tilmash pen kazak-orys,
Eldi ittey talamasyn mazaqqa dep.
Týzetemin dese de qazaq halqyn,
Ishtegiler kóp bilmes elding parqyn.

 Jana aty atalghan әdebiyetshi ghalym:  «Abay búlay jazbasa kerek edi» dey kele, onyng dәleline tap osy 14 joldy alghan ghoy. Aq patsha qazaqtyng qamyn jedi, «jany ashyp» jana zakon jazugha «oy oilatqan» degen sózder  ýrey shaqyryp, barshany shoshytqan. Sol ýshin kirispeni bayyptap óteyik.  

Sóz basynda patsha aghzamdy әspetteu – kórshimiz Reseyde ejelden qalyptasqan dәstýr. Dara biylik tek patshanyng ghana uysynda (múnday biylik jýiesin – «monarhiya» deydi) edi. Zan, ereje, qauly-qarar degenderiniz – tek patshanyng ghana yqtiyary. Sol sebepten orystyng aqyn-jazushylary (Krylov, Gogoli, Tolstoy, Saltykov-Shedrin jәne t.b.), barlyq oqyghandary patsha aghzamgha qúdayday sendi. Jamandyq atauly tómengi kóp sheneunikten desti. Patshagha qalyng orys sharualarynyng hәli beymәlim, eger oghan shyndyq jetse, jaghday týzeler dep ýmit artty (bizding qazaqta da әlimsaqtan әdilettilik kepili – han biyligi bolghan). «Qazy, mayor, tilmash pen kazak-orysqa» qazaq ittey talanuda dep mәlimdep otyrghan Abay da aq patsha habarsyz dep oilaghan bolar. Orys-týrik soghysy kezinde (1877-78) patsha әskerin qoldaghan hatyn eske alayyq. Qysqasy, kirispedegi patshagha madaq – sol zamannyng jazylmaghan zany, on eki jyl údayy bolys, yaghny patshalyq әkimshilik qyzmetkeri bolghan Abaydyng ony ústanuy tabighy qúbylys. 

Endi «Ishtegiler kóp bilmes elding parqyn» degen jolgha sәl bógeleyik. Qazaq halqy Resey memleketining territoriyasyn «ishki jaq», onyng el-júrtyn «ishtegiler» deytin. Búl jerde «ishtegiler» – jana zandy dayyndaghan arnayy komissiya mýsheleri. Zang dayyndaluynyng tarihy qyzyq. Komissiya qúramyna úlyqtar da, ziyaly oishyldar da kirgen. Eki jaq mәmilege kele almay (biri – reaksiyashyl, ekinshisi – progressshil top) ailar boyy aitysqan. Sol aitys-tartysty Mihaelis jәne ózge de dostarymen birge Abay da qalt etkizbey qadaghalap otyrghan. Zangha qatysty gazet, jurnalda basylghan materialdar arqyly. Aldynghy ýsh shumaq osy oigha jeteleydi.

Sóitip, «Jana zakon» ólenine sovettik shablonmen qarau býgingi tanda, júmsartyp aitqanda, jaramsyz. Á bastan aq patshagha til tiygizip, ony uly siya, ashy tilmen týiregen Abay beynesin izdeu – qiyalgha úrynumen para-par.  

Endi ortanghy shumaqtargha auysayyq. Jana bayyptalghan kirispe, ondaghy sabyrly, mayda til – aldamshy kórinis. Ári qaray kileng kektengen, shiyrshyq atqan óleng joldary tau selindey jónkile bastaydy. 

... Sovetniyk, agha súltan, qazylyqqa,
Jaratpaydy qazaqty nadan ghoy dep.
... Kenesten de qalyppyz jana taghy,
Qazaqqa qoyylypty shen bermegi.
 ... Oyaznoy men sudiya – endigi úlyq,
Olardyng jaluanasy tym-aq tolyq.
Erki joq el, iyen mal kez bolghan son,
Olar da qylmay qala ma astamshylyq? – degen joldardan ýirenshikti synshyl Abay kózimizge ottay basylugha tiyis. 

Orystyng eski zany qaysy, jana zany qaysy? Olardyng aiyrmasy nede? Osyghan toqtalmay, óte shyqsaq, ólenning týbirin kóru qiyngha soghady.

Eski zang – 1822 jylghy «O Sibirskih kirgizah», «Stepnoe polojeniye» degen Erejeler. Olar qazaqtyng túrmysyna hәm ishki ómirine әkelgen ózgeris joqtyng qasy. 1868 jylghy zang mýldem ózge. Keng baytaq dala orys menshigi delingen, ol azday, últtyng jan dýniyesine alghash qol súqqan zang osy! 

Kenesary kóterilisindey dýmpuding aldyn alu degen jeleumen qazaqtyng ghúrpylyq zany men din-sharighaty kýshin joydy. Qazaq qazaq bolghaly qalyptasqan rettegish salt-sana, әdet-ghúrypqa kýirete soqqy berildi.  

Baqsaq, eki zang arasy jer men kóktey alshaq. Biraq, tap osyghan mәn bere qarap, zerttep-zerdelgen ghalymdy kórgen joqpyn. Abaydyng sol kezden-aq soraqylyq kómbesi Jana zakon degen janayqayyna qaytip tang qalmasqa.  

Jana zakongha deyin qazaqtan agha súltan, qazy (sudiya) hәm gubernatorgha sovetnik saylanghan, әrtýrli shen (mayor, polkovnikke shekti) berilgen hәm solar últ mәselesin sheshetin Keneske (resmy atauy – «Aziya departamenti») mýshe de bolghan. Endigi jerde she?

Keneste bir kising joq sening myqty,
Jón bilmes nadandyqqa atyng shyqty.
Kýzeti joq qoy qoraday aralaugha,
Búrynghydan endi artyq bolar tipti, - dey kele, Abay bylaysha týiin týiedi:

Býitip túrsa qazaqta jan qalar ma,
Onyng jayyn kisi joq angharargha.
Qatynynnyng ózinde erki bar ma,
Onyng da erki oyaz ben jandaralda!

Kórdiniz be, keleshek úly aqyn sayasy erkindik iydeyasyn kótergen!

Osy iydeya  bes jyl keyinde, әigili óleninde «Ózderindi týzeler dey almaymyn, Óz qolynnan ketken song endi óz yrqyn» dep qaytalanbay ma. Sóz basynda erkindik – jan qasiyeti, qalauy dep aittyq. Ol – eng basty qúndylyq, ózgesi – aldap-arbau. Erki (yrqy) joq elge «óz zanynmen túr» dep úlyqtar qúr kólgirsiydi:

Qazaqqa «óz zanynmen túr» dese de,
Erking týgili, kóp ising ózinde emes.

Tarihtan mәlim, Orta Aziya men Batys Sibir jandaraldary (Chernyaev, Gasfort jәne t.b. general-gubernatorlar) erki joq elding dәstýrli dinine de auyz saldy. Osyghan kýiingen aqyn: 

Er, qatyn janjal bolsa anda-sanda,
Bitirushi edi kitabymen ukaz molda.
Muftiyden bizdi aiyrdy, ukaz qaldy,
Endigi erik oyaz ben jandaralda! – dep aitar oiyn tolyqtyra týsedi. «Endigi erik oyaz ben jandaralda!». Sol zamannyng shyndyghy osy. 

Reti kelgen song aitqan jón, «orysqa qarau» jәne oghan «bodan bolu» eki týrli úghym. Birinshisi – erikti, ekinshisi – eriksiz. Kóshpeli qazaq Abylaydyng aq tuy jelbiregen keng zamannan  1868 jylgha deyin ózin bodan (orystyng «podannyi» sózi) dep sezindi me? Joq, olay bolmaghan. Tek qana «orysqa qaradyq» dep bilgen. Bodan boludyng sebep-saldary basqa: rulyq basqaru territoriyalyq jýiege almasty, bir. Dala demokratiyasyna sәikes biylikke óz qabileti arqasynda keletin rubasy, biyler ornyna saylau (shar salu) arqyly saylanghan bolys, biyler keldi, eki. Ólenning shýu basynda Abay: «Orysqa qaraghaly kóp jyl bolghan», – degen sózinde osy aitylghan astar bar.

Sóitip, «bólip al da, biyley ber» jýiesine jol ashqan – jana nizam. Ol tolyq bodan etti. Qazirgi tanda Resey patshalyghyna «300 jyl bodan boldyq» dep jar salamyz, búl – aghattyq. Bodandyq datasy «Jana zakon» iske asqan kezden  sanalugha tiyis. Abay óleninen anyqtalatyn manyzdy aqiqattyng biri osy dep oilaymyn. 

Jasalghan sheginisten ólenning ortanghy bóligine qaytyp oralayyq.

... Artynda – pomoshnik pen kóp sheneunik,
Bóltirik qasqyrday-aq jabylmay ma?
... Qarasam osy kýni el týrine,
Qazaqtan dostyq ketti bir -birine.
... Qalagha shauyp jatyr atyn búlap,
Aqyl aitar aqsaqal qaldy jylap, – dep  kestelengen týidek-týidek óleng joldaryn el býlinuining jylnamasy dersiz. 1909 jylghy túnghysh jinaqta «Halyq turaly» delingen (1884-86 j.j.) ólender siklinen etene tanys suretter. Aytalyq, atqaminer top – «onbasy, elubasy ónkey zalym». Bolys pen «qúr masyl» biyler jaltaq, kóp tentekke jaghynyp әure – «Orysqa kópting sózi alynghan son, Kóp jaman tәubesinen janylghan son» (búl jerde «kópting sózi» - aryzqoylar qol qoyghan «protokol» degen maghynada). By kóbeydi degenshe, dau kóbeydi de. Bir bolys elge ýsh by jetkilikti bolsa, jana zakonda – «Bir bolystan shyghady dәl segiz biy». Sol siyaqty «Jamangha jaqsyny úlyq berdi jyghyp». Oyaz ben sudiyanyng jalaqysy (jaluanasy) «tym-aq tolyq». Onyng «artynda pomoshnik pen kóp sheneunik». Bәrining de úpayy týgel, óitkeni, olar – para alushylar, yaghny qazaq dauynyng «oljalasy».  

Osy suretti jetkizushi Abay emes, ózge aqyn degenge men senbeymin!   Onda «Jana zakon» óleninde alghash atalghan osy mәselelerding keyingi Abay poeziyasynda bir-bir arnaly taqyryp bolghanyn qaytip týsindirmekpiz?

Týgendep tekseruge uaqyt  tyghyz, ólenning songhy bóligine auysayyq.

Sheneunik doznaniyagha aqsha alady,
Tergeushi «kuә aitty» dep bas salady.
Aq, qarang tabylmaydy «kóp» aitqan son,
Kózinnen aqqan jalghyz jas qalady.
...«Úrdy, soqty, talady, para aldy» dep,
Qor bolarsyn, ótirikke esing shyghyp.
...Qúr bosqa kýnde tergeu kóbeygen son,
Tynysh jatyp úiyqtauyna tósek bolmas.
...Ar ketti, úyat ketti, namys ketti,
Zakonshiler tarttyrdy-au kóp beynetti.
Eng bolmasa qoryqpaydy Qúdaydan da,
Jalghan ant kýnde ishedi, kózim jetti.

Eshbir kitapta, kinoda joq senzurasyz Abay osy arada! Torgha týsken torghayday sharasyz aqyn kóz aldyna keledi. «Aq, qarang tabylmaydy kóp  aitqan son». Búl jerde «kóp» degendi ótirik aryz jaudyryp, jalghan ant ishken arsyz pysyqaylar dep biliniz. Arhiv qújaty Abay tergeude jýrgen alty jylda 500-den astam adam kuәge tartyldy dep derek beredi. Onyng jarym-jartysy Abaygha qarsy jalghan aryz bergender. Yaghniy: 

«Úrdy, soqty, talady, para aldy» dep,
Qor bolarsyn, ótirikke esing shyghyp, – degeni de óz basynan keshkeni. Jýikege qanshalyqty auyrtpalyq týskenin osy shumaqtan shamalay beriniz. Jasy 40-taghy Abaydyng nelikten eki birdey ólenin «Qartaydyq, qayghy oiladyq» dep bastaghany, kózge shúqyp aitatyn qatal synshygha ainalghany endigi jerde bizdi tang qaldyrmasa kerek. 

Óleng qay jyly jazylghan? Abaydy tergeu (doznaniya men dopros) alty jylgha (1878-1884 j.j.) sozylghan dedik. Albyrt aqyn qatty qysym kórgen, ózi aitqanday, tergeushi «bas salghan» – bastapqy ýsh jyl. Ólenning jazylu mezgili – 1879-80 jyldar dep tújyrugha arqa tirek ghylymy negiz osy.  

Sóitip, óleng mazmúny jayly sózimizding tobyqtay týiini: «Jana zakon» – eshbir kinәsi joq, shýbәsi men kýdigi joq anyq Abay óleni. Shygharma әleumettik jәne jeke bastyng hәlderi ózara jymdasyp, biri birine kirige óriluimen erekshelenedi. Búl da – Abay stiyli!

 Aytylmay qalyp bara jatqan birer sóz. 1884 jyldyng nauryz aiynda Ombygha «Jana zakon» óleni jiberilgen konvertte: «Semipalatinskogo uezda, Chingizskoy volosti, A.K.» degen adres jazylghan. Sóz joq, kýshti dәiek. Biraq onsyz da óleng avtory kim dep bas qatyru qajet emes! 1880 jyldary eki tilge birdey sauatty, әri orystyng zanyna jýirik, әri sayasy óleng órgen aqyn, әri ýiqamaqta jýrgen Abaydan ózge kising qaysy? Joq, bir Shynghys bolysy emes, Semey shaharynda da onday kisi bolmaghan (qazaqtan shyqqan kiming de bolsa, belgili), búl dәlel ótinbeytin aqiqat. Búl – bir.

Ekinshiden, «Ólenning kórkemdik jaghy nashar, Abaydyng bizge mәlim shygharmalarynan kósh tómen» deytinder kóp. Ei, shyraqtar, búl shygharma – auyr jyldar janghyryghy, aqynnyng «erte oyandym, oilandym» deuining kuәsi. «Segiz ayaq» syndy shedevrding egesi, sonday-aq, «tolyq adam» ilimi iyesi  ghúlama – keyingi Abay, әzirge óleng avtory – aqyndyq dodadan aulaq, últ qasiretine alghash boylaghan jigit Abay. Osy aiyrmashylyqty myqtap eskerudi ótinemin.

 Qorytyndy: «Jana zakon» óleni – Abay múrasyna qosylghan sýbeli oljamyz. Bolys Abay (1878 jyl) men oqymysty Abay (1884 jyly) arasy oisyrap túrsa, endi osy olqy tolyqty, ýzilgen jip jalghandy. Halyq múny alghash múndalghan tuyndy qadirin sezineyik, oghan jol ashayyq, aghayyn!  Ony jinaqtan tys qaldyru – Abaygha auyr jaza dep bilemin. 

Asan Omarov

Abai.kz