Qazaqstan múnaygha bay memleket degen sózdi jii aitamyz. Búl býginde әsire-pafosty sózge ainaldy desek te, búltartpas fakti! Qazaqstan múnaygha bay memleket. Sol sekildi, klassikagha ainalghan taghy bir saual – múnaygha bay Qazaqstanda nege benzin qymbat?

Rasymen-au... Elimizde halyq tútynatyn benzinning baghasy qymbat ekeni ras. Mәselen, 2020 jyldyng qantar aiynan bastap benzinning baghasy litrine 10 tengege ósken. Múnyng sebebin qúzyrly biylik Reseydegi baghamen baylanystyrady. Basqa da týrli boljamdar aityldy. Biz osy saualdy múnay-himiya salasynyng naghyz mamany Ghalymjan Jusanbaev myrzadan súrap kórgen edik.

Spiyker turaly az-kem aqparat:

Ghalymjan Omarúly múnay-himiya salasynda 2005 jyldan bastap qyzmet istegen. Sol jyly «TEK- Almaty» JShS-ynda, «Qazaqstan Temir joly» ÚK» AQ múnay ónimderimen jәne kómirmen qamtamasyz etu isimen ainalysqan.

«SAT Operating Aktau»  múnay-himiya zauyty JShS-inde Bas diyrektor, «Shymkent Múnay Ónimderi» AQ kompaniyasynyng bas diyrektory qyzmetterin atqarghan. 2010-2011 jyldary Qazaqstan - Iran elshiliginde múnay-himiya salasymen ainalysqan. Elshining  ekonomika boysnsha orynbasary bolghan. Al, 2011 jyly múnay men múnay ónimderin saqtaumen ainalysatyn «Petro Export» JShS-yna kelgen. Atalghan kompaniyada kýni býginge deyin kommersiyalyq súraqtar boyynsha, diyrektordyng kenesshisi qyzmetin atqarady.

Ishki naryqqa múnay joq degen ótirik sóz!

- Ghalymjan Omarúly, qazir elding kókeyindegi saual – benzin baghasy nege qymbat? Qazaqstan múnaygha bay memleket bolsa, múnay óndeytin zauyttar bolsa, sol múnay Qazaqstannyng óz naryghyn qamty almay ma? Bagha nege kýn sayyn qymbattap jatyr?

- Búl jerde spisifikalyq súraqtar bar. Dúrys aitasyz, Qazaqstanda múnay kóp jәne arzan. Al, múnay óndeytin 3 zauytymyz bar. Biraq, qazir nege ekeni belgisiz, ishki naryqqa múnay joq degendi jii aitady. Ol ótirik. Óitkeni alghash múnay óndirilgen jyldary onyng kólemi jylyna 60-70 million tonna ghana bolghan. Múnay jәne múnay ónimderi sol kezde ishki naryqta kóp boldy ghoy?..

Al, qazir bizde jylyna 90 million tonna múnay óndiriledi. Biraz uaqyttan keyin ol 120 million bolady. Birte-birte kóterilip keledi. Sebebi qazir tehnologiya kýsheydi. Shyn mәninde ishki naryqta da, syrtqy naryqta da múnay kóbeyip jatyr.

Odan bólek, memleketting kómegi bar. Mysaly, sizding múnay óndiretin ken ornynyz bolsa, oghan liysenziya alyp jatqan kezde, memleket sizdi 5 ten 30 payyzgha deyin ishki naryqqa múnay beruge mindetteydi.

(Kórnekilik suret. Múnay óndeu zauyttary qayda ornalasqan?)

Al, múnay óndeytin ýsh zauytymyz bar dedik. Olar kenes kezinde salynghan zauyttar. Ol kezde qalay boldy?..  Mәselen, bir zauyttyng josparyn suretke salady da, barlyq memleketter sol plan boyynsha salady. Endi sol uaqytta salynghan zauyttar qazir Belarussiyada, Reseyde bar. Ondaghy bir zauyt jylyna 20-25 mln. tonna múnay óndeydi. Al, Qazaqstannyng zauyttary jylyna 4,5-5 million tonna múnay óndeydi. Nege ekeni týsiniksiz...

Endi osy saualgha jauap berip kórsek. Mysaly, qazir mashinalar gaz qoldanyp jýr. Ol gaz ishki rynoktaghy naryqtyq bagha. Yaghni, memleket ishki rynokqa arzan baghamen beredi, ony janarmay beketteri satady. Biraq, gaz qaydan shyghady?  Qayda satylady?

Mysaly retinde aitayyq, Aqtaudaghy janarmay beketinde gaz 50 tenge bolsa, Shymkentte 55 tenge, Almatyda 70 tenge. Demek, Qazaqstan boyynsha eng tómengi bagha 50 tenge deyik. Endeshe Astana men Almatyda gaz baghasy sәikesinshe 70 tenge bolady. Óitkeni, 30 payyz aiyrmashylyq bar. Búl 30 payyz – tasymaldau t.b. shyghyndaryna jatady. Ol degeniniz – Aqtaudyng gazyn Almatygha jetkizgenshe әuelgi baghagha 30 payyz qosylady degen sóz.

Diyzelding baghasyn týsirse  halyq Almaty men Astanada emes, auylda ómir sýredi!

Al, benzin men diyzeldi alyp qaranyzshy. Ol shyghyp jatqan jerinde de, Astana men Almatyda bir baghada. Mәselen, Núr-Súltan men Almatyda benzin 150 tenge bolsa, onyng 30 payyzyn eseptegende bagha 100 tenge bolady. Demek, múnay óndeytin ýsh ónir Pavlodar, Shymkent, Atyrauda benzin 100 tenge boluy kerek. Al, 30 % diyzel she?

(Kórnekilik suret. Atyrau zauytynyng baghasy mysal retinde alyndy)

Qazir auylsharuashylyghynyng 70 payyzy diyzeldi tútynady. Eger diyzelding baghasy týsip ketse, halyqtyng basym bóligi Almaty men Astanada emes, auylda ómir sýredi. Auylsharuashylyghy kóteriledi. Siz myna jerden shyghara almaghan aqshanyzdy auylsharuashylyghynan shygharyp alasyz ghoy. Aylyq birdey, biraq, shyghyn az. Búl birinshi faktor.

Ekinshi faktor – múnaydy óndegen kezde, múnay zauyttarynyng kestesinde 10,2 %-ten 20% -ke deyin «joghalym» degen bolady. «Poteriya» deydi. Ol qayda ketedi?

Múny jay sózben týsindirip bereyin. Mysaly, múnaydy óndegen kezde, sol zauyttyng kestesinde 4% gaz bolady. Múnaydy qaynatqanda 35-50 gradusqa deyin gaz úsha bastaydy. Ony ústau óte qiyn. Arnayy múzdatqyshtarmen ústaydy. Eger siz sol 4 payyz gazdy ústap qalsanyz, qalghan 10,2-20 payyz qayda ketedi? 4 payyz gazdy ústaghanda, 10 payyz múnay zatyn ústay almau qisyngha syimaydy ghoy?..

Endi oilap kórinizshi, bir aida 500 myng tonna múnay óndelse, onyng 10 payyzy 50 myng tonna emes pe? Búl degeniniz 1000 vagon. Eger ol tógilip qalsa nemese auagha úshyp ketse, sol jerdegi halyq ulanyp qalar edi ghoy. Múnyng bәri shyghyn emes pe?

Eger ay sayyn 100 myng tonnanyng aqshasyn ainalymgha týsirseniz, sodan ary ketse memleketke 20% «KPN» tóleysiz (Korporativnyy podohodnyy nalog). Endi 50 myng bolsa, siz 10 mynyn memleketke tóleysiz, 40 myny taza sizge qalady. 100 myng bolsa, 20 myny memleketke, 80 myny sizge qalady. Sodan keyin sizding shyghynynyz azayady ghoy. Sol bizding janarmay beketterindegi benzinning baghasyna jatpay ma? Endi biz baghana benzin baghasyn 100 tengege týsirsek, endi mynau boyynsha taghy tómendetsek, 70-80 tenge bolady emes pe?.. Demek, azayady.  Óitkeni «KPN» tólep, zandy týrde jýrgizseniz, shyghynynyz 10-aq payyz.

Bizde benzinning baghalaryn antimonopoliyalyq komiytet baqylaydy. Biraq, mynanday beyresmy shyghyndar bolghan kezde, ony qalay baqylaydy? Búl qara aqsha!.

- Bizde 10,2-20%-gha deyingi «joghalym» bar delik. Al әlemdik standartta búl qansha?

- Álemdik standartta búl maksimum 0,5%.

Barlyq múnayda benzin bolmauy mýmkin, biraq, diyzel bolady!

- Janaghy 1000 vagon «joghalym» múnay qayda ketedi, sonda?

- Ishki rynokqa jiberedi. Endi sizding súrap otyrghanynyz – benzinning baghasy nege joghary? Diyzelding baghasy nege qymbat?

Mәselen, búryn benzin 150 tenge túrsa, diyzel ýnemi eki ese arzan túrghan. Al, qazir kerisinshe diyzel qymbat. Diyzel qazirgi baghamen 70 tenge. Óitkeni, múnaydyng 92, 96, 98 bәrin qosyp qaynatqanda osy zauyttyng kestesimen 28% bolady. Al, bir ghana diyzel 30%. Barlyq múnayda benzin bolmauy mýmkin. Biraq, kez-kelgen múnayda diyzel bar. Jәne diyzeldi alu onay. Mәselen, múnaydan benzin shygharu ýshin eki ret qaynatuynyz kerek. Al, diyzel birden diyzel bop shyghady. Ol onay.

Endi bizde osy pandemiyagha deyin diyzel, benzindi shetelge shygharugha shekteu boldy. Qazir «syrttan benzin kirgizbenizder, ózimizge syimay jatyr», deydi. Al, nege onda diyzel syimay qalmaydy? Diyzel kóp bop ketse, baghasy týsip ketpey me?

Sosyn taghy bir mәsele. Pesh mayynyng «poshlinasy» tómen. Ony shetelge shygharugha tyiym da salynbaghan. Bir qyzyghy diyzel men pesh mayynyng zaty úqsas. Sondyqtan, bizde óndiriletin diyzeldi pesh mayy dep te shygharugha әbden bolady. Bәlkim, bizdegi diyzel tapshylyghyna osy sebep te әser etui mýmkin...

Mәselen, men 150 tengege benzin qúigha qinalam. Al, 190 tengege traktorgha diyzel qúyasyz. Ol 5 ese kóp jeydi.

- Múny retteuding joly qanday?

- Endi múny dúrystaudy tek sala mamandary biledi. Býkil dýniyejýzinde «KPU» degen nәrse bar. Búl múnay bazalarynda qoyylatyn schetchikter. Qansha tógildi, qansha ketti kórinip túrady. Sony bizde bir jyl búryn alyp tastady. Ol tikeley salyq komiytetine, Qarjy ministrligine mәlimet berip túrady. Eger sol «KPU-dy» qoysa, myna joghalymdar kórinip qalady. Áldeqayda azayady.

Al, bizde halyq «KPU» qoy qymbat dep shulady. Ár janarmay beketi әri ketse auyldy jerde 10-20 million tenge túrady. Al, KPU 5 million tenge túrady. Jaqsy, ony janarmay beketterine qoymay-aq qoysyn. Biraq, múnay saqtaytyn qoymalargha mindetti týrde qoyghyzu kerek! Sonday baqylau bolsa, bәri toqtaydy. Shyghynnyng bәri kiriske jatady әri benzin men diyzeliding baghasy tómendeydi.

- Bizde «KPU-dyn» alynghanyna qansha uaqyt boldy?

- «KPU-dy» bizding Ýkimet qabyldaghan. Ol barlyq memleketterde bar. Tek qana Qazaqstanda joq-au. Bizde zanmen kirgizildi. Ol zandy qabyldau ýsh jylgha sozyldy. Sosyn bolmaydy, dep alyp tastady. Dúrysy, lobbiylik toptar alghyzyp tastady.

Mysaly, «KPU» ary ketse 5-6 million túrady. Al, qoyma 500 mln. tenge túrady. Endi «KPU-dy» satyp aludyng da qajeti joq. Olar bólip tóleuge beredi. Ayyna asyp ketse 100 myng tenge tóleysiz. Bylay aitqanda «rassrochka» siyaqty. Al, oghan әldebir top  janarmay beketindegilerdi әdeyi shulatyp, qoyghyzbady.

Eger osy zandylyqtardy ústasaq, benzinning baghasyn týsiru óte onay. Ekinshiden, múnay qorytam deytinder kóp. Olar kiredi ghoy. Qazir pandemiya kezinde eshqanday shekteu joq. Erteng koronavirus bitken son, qaytadan «shygharugha bolmaydy» degen shekteu qoyylady.

Belorusiya men Resey jaqsy júmys isteydi

- OA nemese TMD-da múnay óndeu zauyttarynyng qaysysy belsendi?

- Qazir Belorusiya men Resey jaqsy júmys isteydi. Mәselen, Belorusiyada múnay joq. Biraq, olardyng MÓZ-derin búryn kenes kezinde salyp ketken. Olardyng zauyttary bayaghy standartpen jylyna 25 mln. tonna múnay óndeydi. Biraq, qazir Belorusiya múnaydy tek ózine ghana emes, Reseyden de alyp, Europagha jiberedi. Europadaghylar benzindi europalyq standartpen alady. Bizding paydalanyp otyrghanymyz kenes kezining standart. Al, Belorusiya ol jaqqa europalyq standartpen jiberedi. Sol ýshin olar modernizasiya istedi de, qazir 13-15 mln. tonna jinalady, bir zavod audarym jasaydy.

Al, europalyq standart bizge sәikes kelmeydi. Bizding kóp dýnie bayaghy standarttarmen qalyp ketken. Mysaly, ózim jaqsy biletin Atyrau zavodyn alayyq. Qalanyng ortasynda túr. Soghys kezinde salynghan. Sol kezde zauyt jylyna 7 mln. tonna múnay óndegen. Al, joghalymy 3 payyz bolghan. Áriyne ol kezde gazdy ústaytyn jana tehnologiya bolghan joq. Sodan beri biraz modernizasiya ótti. Qazir Atyraudyng zauyty 4,5-5 mln. tonna múnay shygharady. Al, joghalym 10-20 payyz.

Qazir ony zanmen isteu tiyimdi. Ary ketse 20 payyz «KPN» tóleysiz, boldy! Qosymsha qún salyghy (NDS) qaytarylady. Barlyq tehnologiya bar. Múny tómendegiler bilemiz, al, jogharydaghylar bilmeytin shyghar.

Mәselen, Qazaqstanda songhy modernizasiya boyynsha әr zauytta 2,5 mlrd. dollar. Mazut, benzin alady. Mazut degen - eng tómengi qaldyqtan benzin shygharu. Ol bizding Qazaqstangha tiyimdi emes. Óitkeni bizding múnay ishki naryqta mazuttan arzan túrady. Odan da múnaydyng kólemin kóbeytu kerek qoy?.. Janaghy 10-20 payyz joghalymdardy joymaymyz ba? Sonda  bizding zauyttarynyz payda kórsetedi. Odan keyin qyzyghushylyq payda bolady ghoy.

- Bizde 3 MÓZ bar dedik. Qazir solargha shet elden súranys bar ma?

- Reseyden óndeuge múnay keledi. Óitkeni ol jaqta qymbat. Biraq qazir jabyq túr. Pavlodar zauyty Qazaqstannyng múnayyn Reseymen auystyrady. Ár zauyttyng spesifikalyq júmystary bar. Mәselen, Pavlodar zauyty múnaydy tek trubamen Reseyden alady. Bayaghy kenes kezinde salyp ketken. Vagonmen tóge almaydy. Sol ýshin ar jaqtan trubamen keledi, myna jaqtan trubamen basqa múnay kelip auysady. Bәribir Pavlodargha kelip jatqan múnaydyng baghasy bizding Qazaqstangha ishki rynoktyng baghasy bolyp esepteledi. Óitkeni ol kólemine qaray beriledi.

Qytay múnay-himiya salasynda әlemde birinshi!

- Biz búryn «Qazaqstan múnayyna kimder qojalyq etip otyr?»  degendi jazghanbyz. Sonda bayqaghanymyz, 40-50 payyz kompaniyalardyng iyeleri qytay azamattary. Búl salada qytay kәnigi maman ba?

- Qytay óte jaqsy maman. Tipti múnay-himiya salasynda olar әlemde birinshi dep aita alamyn. Býkil dýnie jýzi boyynsha barlyq zauyttardy qytaylar salady. Siz oilamanyz, qytay ózi salady eken dep. Qytay Amerikanyn, Europanyng liysenziyasy arqyly, solardyng parametrimen salady. Ol liysenziya óte qymbat túrady. Mysaly, Qytay bizge kelip bir zauyt salsa, eger ol osynsha summa túrady desek, sonyng jartysyn liysenziya ýshin Amerikagha, Europagha tóleydi. Óitkeni olardyng produksiyasyn liysenziyasy bolmasa, shet el almaydy. Sondyqtan Qytaydan qorqa beruding qajeti joq.

- Bizge múnay-himiya salasynda eki iri kórshimizding qaysysymen baylanysty arttyrghan tiyimdi?

- Barlyq tehnika men tehnologiya Qytayda emes pe? Resey bizge zauyt sala almaydy. Eger biz múnay-himiya zauytyn salatyn bolsaq, ony Reseymen emes, Koreyamen, Qytaymen salamyz. Qazir solay bop jatyr. Resey ózi salghysy kelse de, jabdyqtardy Koreyadan, Qytaydan alyp keledi.

- Bizding halyqtyng basym kópshiliginde rusofobiya jәne qytayfobiya bar. Mysaly, Qytaydyng 51 zauyty kelipti degende, júrttar shulap shyqty. Múnyng sebebi nede dep oilaysyz?

- Eger Qytay osy salada maman bolsa, ol jerde fobiya bolmau kerek, ony paydalanu kerek. Ózim Qytaydyng 10 qalasynda boldym. Zauyttaryn kórdim. Bәri Amerikalyq, Europalyq liysenziyalarmen salynghan. Zauyttarynyng ishine kirseniz bizding qalalardan taza. Ishinde adam joq, bәri kompiuterlengen.

Sosyn Iranda boldym. Onda da zauyttardy qytaylar salady. Amerika men Reseyde, Europada da solay. Sondyqtan qytaylardan qorqa beruding qajeti joq.

- Bizde tútynushylyq tuarlardyng baghasynyng qymbattauy dollar baghamymen ólshenedi. Múny retteuding joly bar ma?

- Eger myna әdisti qoldansaq, dollardyng baghasy týsip ketedi. Mәselen, diyzelding baghasy týsse, ol auylsharuashylyghyna ketedi ghoy. Odan shyqqan zatty eksportqa satasyz. Eksporttan dollar kirmey me? Demek, dollar kóbeyedi. Ol kóbeyse, baghasy týsedi. Al, onyng tiyimdi túsy – auylsharuashylyghy salasy kóteriledi. Al, bizde onymen ainalysugha mýmkindik kóp qoy... Men de sonymen ainalysar edim.

- Súhbatynyzgha rahmet! Aldaghy uaqytta osy taqyrypta taghy da әngimelese jatarmyz dep senemiz...

-Sizderge de rahmet!

Dayyndaghan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz