1929 jyly I/I kýni tergeuge alynghan Mirjaqyp Dulatovtyng jauabynyng hattamasy.
"Men, 1885 jyly Torghay obylysynyng Torghay uezining Saryqopa bolysyna qarasty №1 auylda tudym. (Búl qazirgi Qostanay oblysynyng Nauryzym audany). Ata-anam mal sharuashylyghymen ainalysqan, ortadan tómen dәuleti boldy. Anamnan emshektegi kezimnen aiyryldym, al әkem 12 jasymda qaytys boldy. Auyl mektebinde 2 jyl oqyghan son, 1897 jyly Torghay qalasyndaghy 2 klastyq orys-qazaq mektebine týstim de, ony 1901 jyly bitirip shyqtym, odan keyin Qostanay qalasyndaghy bir jyldyq múghalimdik kursty 1902 jyly tәmamdadym. 1902-1904 jyldyng arasynda (azdaghan ýzilispen) Torghay uezinde múghalimdik qyzmet istedim. 1904 jyly sonau Qytay shekarasynynyng týbindegi Semey oblysynyng Zaysan uezindegi auyldyq mektepterding birine auystyryldym, onda 1907 jylgha deyin boldym...", - dep bastalady.
Búdan keyin ózining "últshyldyq kózqarasynyn" qapyptasuyna toqtalady. Ózge hattamalargha qaraghanda Mirjaqyp Dulatovtyng anketalyq-ómirbayandyq jauaptary mashinkagha basylghan. Maytalman jurnalist Jaqannyng - Mirjaqyptyng ózi basty ma, joq, tergeushiler tasqa týsirdi me, ol jaghyn ajyrata almadyq.

1929 jyly I/I kýni tergeuge alynghan Mirjaqyp Dulatovtyng jauabynyng hattamasy.
"Men, 1885 jyly Torghay obylysynyng Torghay uezining Saryqopa bolysyna qarasty №1 auylda tudym. (Búl qazirgi Qostanay oblysynyng Nauryzym audany). Ata-anam mal sharuashylyghymen ainalysqan, ortadan tómen dәuleti boldy. Anamnan emshektegi kezimnen aiyryldym, al әkem 12 jasymda qaytys boldy. Auyl mektebinde 2 jyl oqyghan son, 1897 jyly Torghay qalasyndaghy 2 klastyq orys-qazaq mektebine týstim de, ony 1901 jyly bitirip shyqtym, odan keyin Qostanay qalasyndaghy bir jyldyq múghalimdik kursty 1902 jyly tәmamdadym. 1902-1904 jyldyng arasynda (azdaghan ýzilispen) Torghay uezinde múghalimdik qyzmet istedim. 1904 jyly sonau Qytay shekarasynynyng týbindegi Semey oblysynyng Zaysan uezindegi auyldyq mektepterding birine auystyryldym, onda 1907 jylgha deyin boldym...", - dep bastalady.
Búdan keyin ózining "últshyldyq kózqarasynyn" qapyptasuyna toqtalady. Ózge hattamalargha qaraghanda Mirjaqyp Dulatovtyng anketalyq-ómirbayandyq jauaptary mashinkagha basylghan. Maytalman jurnalist Jaqannyng - Mirjaqyptyng ózi basty ma, joq, tergeushiler tasqa týsirdi me, ol jaghyn ajyrata almadyq.
M.Dulatov (jalghasy): "Sauatymnyng tómendiginen, bilimimning jetimsizdiginen, shәkirttik jyldarymnyng Torghay men Qostanay siyaqty týkpirdegi qalada ótkendiginen, sonday-aq auylda bes jyl jýrip qaluym jalpy sayasy mәselelermen tanysugha jәne onymen ainalysuyma mýmkindik bermedi, sondyqtan da sol kezge deyin men sayasy túrghydan alghanda sauatsyz boldym, patsha ýkimetimen kýresetin sayasy partiyalardyng bar ekendigin tek Baytúrsynovtan ghana estidim. Men túrghan qiyr shettegi Zaysan uezine 1905 jylghy revolusiyalyq qozghalystyng janghyryghy óte әlsiz estildi, soghan qaramastan patshalyq qúrylymgha degen jekkórinishti sezimim oyandy, óitkeni patsha ýkimetining qazaq halqyna istegen kýndelikti tirshiliktegi әdiletsizdigi men zorlyq-zombylyghyn bayqay bastadym.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

1907 jyly meni Omby uezindegi auyl mektebine auystyrdy, 1908 jyly jaz aiynda halyq múghalimderine arnalyp Omby qalasynda úiymdastyrylghan bir jarym ailyq auyl sharuashylyq kursyna tap boldym. Osy kursta oqy jýrip Omby qalasyndaghy pochta-telegraf chinovniygi Kuhterinmen kezdeysoq tanystym, ol meni sosial-demokratiyalyq partiyanyng ýiirmesine alyp bardy, ókinishke oray ýiirme júmysyna úzaq qatysugha mýmkindigim bolmady, eki-aq ret qala syrtyndaghy ormanda ótken astyrtyn jinalysqa qatystym. Auylgha ketuge tura kelgendikten de atalghan ýiirmemen baylanysymdy ýzip aldym.
Eshqanday syrtqy mәdeniyetpen baylanysy joq, óz betinshe bilimindi jetildiruge kitaphanasy joq auylda úzaq túrghandyqtan da, orys tilin mýldem úmyta bastadym, qalalyq mektepke auysu turaly birneshe retki úmtylysym sәtsiz ayaqtaldy. Sondyqtan da 1909 jyly auyldaghy múghalimdikti tastap Petropavl qalasyna auystym, onda halyq sotynda is jýrgizushi bolyp istedim. Sonymen qatar shәkirt qazaqtar oqityn Hasen Ponomarevting jeke menshik mektebinde sabaq berdim.
Ol jyldardaghy qazaq halqynyng qaranghylyghy men nadandyghyn aityp jetkizuge bolmaytyn: gubernatorlar men oyaz bastyqtaryn bylay qoyghanda, ozbyr uryadnikting aldynda qazaq eli dirildep, qaltyrap túratyn. Olardyng adam shydamaytyn qorlyqtaryna tózdi. Búghan mojantopay sheneuinik-tәrjimashylar men bolystardyng alym-salyghy, zorlyghy, paraqorlyghy, jalghan aryzdary qosyldy. Qazaq әielderi kýng esebinde ómir sýrdi. Qúnarly jerler tartyp alynyp, eshqanday esepsiz qonystandyrushylargha berildi. Al qazaqtardyng ózderin en dalagha quyp tastady. Patsha ókimeti mektep ashugha úmtylmaq týgil, kersinshe, óz qarajatymen oqytatyn qazaq mektepterin ashugha rúqsat bermedi. Mektep ashugha úmtylghandardy (mysaly: Qosshyghúlov, Nauan qaziret t.b.) Yakutiyagha jer audardy. Túrghyndargha medisinalyq kómek kórsetu degen úghym mýldem joq bolatyn. Sondyqtan da qazaqtar orys bitkenning bәrin, onyng qanday adam bolghanyna qaramastan, jek kórdi. Soghan oray: «Sary orystyng bәri orys», «Orystan dosyng bolsa - qasynda qara baltang bolsyn» - degen mәtelder shyqty. Últaralyq qayshylyq qoldan jasaldy jәne ony ózderi qasaqana ushyqtyp otyrdy. Egerde qonystanushy orys mújyghynyng aty joghalsa, ony mindetti týrde kórshi qazaq auylynan óndirip aldy. Patshanyng sotynan qazaq órtten beter qorqatyn. «Ottan, sudan saqta, Qúday, orystyng sotynyn saqta, Qúday» - dep qúdaygha jalbarynatyn. Sottan esh әdildik bolghan joq, olar jalghan aryzgha sendi. «Orys shyngha nanbaydy, ótirikke nanady» - degen qazaq mәteli sodan tudy. Alym-salyq pen qarashyghynnyng salmaghy kedeylerding moynyna týsti. Birneshe jýz mal iyesi men on-on bes qarasy bar kedeyge birdey salyq salyndy.
Qazaq halqy, mine, osynday túnghiyqtyng ishinde ómir sýrdi. Patsha ýkimetining otarshyldyq sayasaty búryn-sondy bolyp kórmegen qarqynmen jýrgizildi. Osynyng bәrin kóre túryp,  ózimning bilimimning azdyghyna qaramastan boyymdaghy qabiletimdi ezilgen, qorlanghan halqyma júmsaghym keldi. Ol jyldary bizde jazba әdebiyet joq bolatyn, al kýndelikti baspasóz turaly aitugha da bolmaytyn. Sondyqtan da men baspasóz arqyly oiymdy jetkizuge úmtyldym. 1910 jyly «Oyan qazaq!» atty óleng kitapsham jaryq kórdi. Ol az uaqyttyng ishinde eki ret basylyp shyqty. Sonymen qatar «Baqytsyz Jamal» atty hikayatym jaryq kórdi. Búl kitaptar tatar baspahanasynda basyldy, bizding tól baspahanamyz әli joq bolatyn. Búl kitaptar qazaq arasyna keninen tarap ketti, ishindegi ólenderdi jattap aldy. Sol kezde qazaq túrghyndary arasynda revolusiyalyq әdebiyetting payda bolghany turaly jandermeriya basqarmasyna aryz týsti. 1911 jyly: ýkimetke qarsy iydeyany nasihattaghanym ýshin jәne patshagha baspasóz arqyly til tiygizgenim ýshin bir jyl qamaqta otyrsyn, - dep ýkim shygharyldy. Aldyn-ala jýrgizilgen tergeu merzimin qosqanda eki jyl týrmede jattym. Osydan keyin mening atym qazaq arasynda keninen tanymal boldy, jogharghydan basqa sinirgen enbegim joq edi.
Týrme merzimi bitkennen keyin 1913 jyldyng basynda Orynbor qalasyna keldim. Dala general-gubernatorynyng pәrmenimen qazaq ólkesinen shettetilgen Ahmet Baytúrsynov sonda túratyn. Men kelerding aldynda ghana Baytúrsynov «Qazaq» gazetin shygharypty. Men redaksiya hatshysy bolyp ornalastym. Basylym qarjysy óte az, әrkimnen jinalghan 450 som ghana bar eken. Gazettte ekeumiz ghana istedik. Mening kýni-týn júmys isteuime tura keldi. Hattardy joldau, kóshiru, maqalalardy qorytu, qatesin týzeu, teru, taratu isteri tolyqtay mening moynyma jýkteldi. Gazet aptasyna bir ret shaghyn kólemde shyghatyn. Gazetting taratushysy mindetin de men atqardym: bir jyldyng ishinde gazet Pavlodar, Omby Petropavl, Kókshetau, Aqmola, Týrkistan, Shymkent, Áuliye-Ata, Tashkent jәne t.b. qalalargha tarady. Gazetimiz kópshilikting yqylasyn audardy, sóitip patsha әkimshiligi de kóz súghyn qaday bastady. Az uaqyttyng ishinde 3-4 ret qatarynan 300-den 3000 somgha deyin aiyp saldy. Qazaq gazetining әr sany shyqqan sayyn janashyrlarymen qosa jauyn da kóbeytti. Óitkeni gazette bolystardyn, sheneunikterdin, tәrjimashylardyn, atqaminerler men baylardyng paraqorlyghy, kedey-kepshikti tonauy ashyq synalyp jazyldy. Gazet júmysymen qosa men Baytúrsynovpen birigip bastauysh mektepterge oqulyq qúrastyrdym. Sol kezde biz qúrastyrghan oqulyqtar osy kýnge deyin paydalanylyp keledi. Onyng keybireuleri kenes ókimeti túsynyng ózinde on ret basyldy.
Sol kezdegi qazaqtyng oqyghan qyzmetkerleri qazaq gazetining ainalasyna toptasty. Óitkeni búdan basqa mәdeny jәne qoghamdyq sayasy oshaq bolghan joq. Kópshilikke tanymal osynday gazette isteu mening atymdy qazaq ishine búrynghydan da keng taratty. Onyng ýstine әshkereleushi maqalalardyng kóbin men jazdym».
Sonday әshkereleushi maqalanyng biri - shәkirtterdi qorlaghan missioner mektep diyrektory men on bir-on eki jasar jap-jas bala Dinmúhemd Ádilevti «Ombynyng kóshesinde jylatyp qaldyrghan, jamandyqqa erte ýiir bolyp, jazyqsyz jas talapkerding jolyn bógep, kýie jaqqandardy» әshkerelgen «Balalargha júqqany» («Qazaq», 1913 j., № 28) atty maqala. Ol mýsәpirlikke týsken balany arashalap, qaytadan oquyna ornalastyryp, sodan keyin qalyng júrtqa:
«Búl neden? Álde ýirengen ýlgisi. Qazaq birining ýstinen bir domalaq qaghaz berse, qulyq-súmdyqpen birin-biri aqsatsa, ónerli jigit atanady, onday is qazaq nazarynda úyat emes, maqtan. «Internatta oqyp jýr, Talay qazaq balasy. Jana óspirim, kókórim, Beyne koldyng salasy. «Balam zakon bildi» - dep, Quanar ata-anasy. Oiynda joq olardyn, Sharighatqa shalasy. Orys tili, jazuy - Bilsem degen talasy. Proshenie jazugha, Tyrysar kelse shamasy. Ynsapsyzgha ne kerek, Istin aq pen qarasy. Nan tappaymyz demeydi, Býlinse eldin arasy. Yjdahatsyz, mihnatsyz, Tabylmas ghylym sarasy. Az bilgenin kópsinse, Kóp qazaqqa epsinse, Kimge tiyer paydasy? Orys teris aitpaydy, Jaman bol dep olardy. Qany búzyq ózi oilar, Qu menen súm bolardy. Orysqa qalar jalasy, Búl iske kim vinovat? Ya Semeyding qalasy, Ya qazaqtyng dalasy? Oiynda joq birinin, Saltykov pen Tolstoy. Ya tilmash, ya advokat, Bolsam degen bәrinde oi, Kónilinde joq sanasy... (Ibrahim Qúnanbayúly)... Bolar is boldy dep qoymay, biyldan song bolsa da Dinmúhamed Ádilevke gimnaziyagha kiruine toqtatu bolmasyn, naqaq jaladan airylsyn dep, Mústafa balasyn diyrektorgha aparyp, aiybyn moynyna aldyryp, ana balanyng tazalyghyna sendiruge sóz baylandy. Dinmúhamed Ádilev gimnaziyagha keler jyly kiruge Ombyda qaldy. Mine, qyrdaghy bәlenin, dauy men jalanyng balalargha da júqqany», - dep ashyna súraq qoydy.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Endi sol «jas bala da er jetip», advokat emes, tilmash emes, partizan bolyp oralyp, ózimen qosa ony da, oghan qosa býkil qazaq elining kósemderin de týrmede telmirtti.
M.Dulatov (jalghasy): "Sóitip, әigili 1916-jyl keldi. Kýtpegen jerden 19 ben 43 jas arasyndaghy qazaq azamattaryn maydandaghy qara júmysqa alu turaly 25 iini kýngi jarlyq shyqty. Qazaq túrghyndarynyng arasynda tolqu payda boldy. Qostanay men Oral uezderinde bolystardy óltiru, pochtadaghy, auylda túratyn orys hatshylarynyng qolyndaghy, pochta beketteri men jәmshikterding qolyndaghy tizimderdi tartyp alu, olardy qatyn-balasymen birge kepildikke alu siyaqty oqighalar oryn aldy. Pushkamen jәne pulemetpen jaraqtanghan jazalau otryadtary qyrgha shyqty. Gubernatorlar oqigha bolghan jerge keldi, týrmeler adamdargha toldy. Aqtóbe qalasyna kelgen Torghaydyng viyse-gubernatory halyq aldyna shyghyp sóilegen sózinde:
«Birde-bir qazaq tiri qalmasa da patshanyng jarlyghy oryndalady», - dep ashyq aitty.
Osynyng barlyghyn kórip, eng bastysy qazaq halqynyng sharasyzdyghyn kórip túryp, biz túrghyndargha qarsylyq kórsetpeu turaly kenes berdik. Óitkeni kýsh teng emes edi. Qazaq dalasy qangha boyalatyn. Qazaq elin qayta týzele almaytynday zobalang kýtip túrdy. Qazir keybir joldastar: qazaqtyng últtyq ziyalylary kóterilisti bastaugha dәrmensiz boldy, olardyng ózderi patsha ýkimetining qúiyrshyghyna ainalyp, solarmen birigip ketti, - dep sógedi. Mening oiymsha, sol kezdegi jaghdaymen jaqsy tanys adam jәne naqty shyndyqqa kózi jetken adam búlay demes edi. Aqiqatyna kóshkende biz qauip-qatermen betpe-bet kelgimiz kelmedi.
El ishindegi búrq ete qalghan kóterilister qarudyng kýshimen basyp-janshyldy, jappay tizimge alu jәne maydangha jiberu júmysy bastaldy. Sol kezde qazaq gazetining redaksiyasy qara júmysqa alynghan qazaqtargha kómektesudi qolyna aldy, barlyq qazaq oqyghandaryna qay jerde qazaqtar qara júmysta jýrse, sol maydangha baryp, búratanalar bólimin ashyp, olargha qyzmet kórsetuge shaqyrdy. Oqyghandar, olardyng kópshiligi «halyq múghalimderi», búghan belsene at salysty, sonyng nәtiyjesinde Minski qalasyndaghy jer jónindegi odaqtyng janynan búratana bólimi ashyldy.  Men Minskige bәrinen kesh keldim. Aqpan tónkerisinen bir kýn ótken song Moskvadan Minskige jýrip kettim. Onda kóp bolghanym joq. Leningrad arqyly (onda birer kýn boldym) Orynborgha nauryz aiynda qaytyp oraldym».
Aqpan tónkerisinen keyin qara júmysqa alynghan qazaqtar iyesiz qaldy. Armiya qolbasshylarynyng olardy kiyim-keshekpen, tamaqpen, jol qarajatymen, kólikpen qamtamasyz etuge múrshalary da joq edi. Ashtyq pen anarhiyanyng qyspaghynda qalghan adamdardy maydan shebinen ýlken qalalargha әkep, biylet alyp berip, poezgha mingizip, eline qaytaru júmystary, maydan shebine óz erikterimen barghan osy, alash azamattarynyng úiymdastyruymen ótti. Qazaq, qyrghyz, ózbek, buryat, qalmaq siyaqty halyqtyng ókilderining óz yrzalyqtaryn bildirip jazghan estelikteri az da bolsa bar. Áriyne, alash azamattarynyng attary onda naqty atalmaghan.
M.Dulatov (jalghasy): "Men búryn eshqanday sayasy partiyagha mýshe bolghanym joq. Aqpan tónkerisinen bastap «Alash» últtyq partiyasy qúrylghangha deyin de eshqanday partiyagha kirmedim, mening oilau qabiletim qazaq halqynyng mýddesinen әri asyp kete qoyghan joq. Búl mening bilimsizdigim men qorshaghan ortanyng әserining nәtiyjesi shyghar. Qazan tónkerisine deyin men Orynborda gazet júmysymen ainalystym, óitkeni Baytúrsynovtyng gazetten basqa júmyspen ainalysuyna, soghan kóp uaqyt júmsauyna tura keldi. Men syrttay Torghay oblystyq komiytetining mýsheligine saylandym, keyinnen ol birikken azamattyq basqarma dep ataldy. Gazet júmysynyng qarbalastyghyna baylanysty komiytetting nemese azamattyq basqarmanyng júmysyna belsendi týrde aralasa almadym. Ózimning joldastarymmen birge uaqytsha ýkimetti qoldadym, Rossiyanyng búdan keyingi taghdyryn tek qana qúryltay mәjilisi sheshedi degenge sendim. Sondyqtan da osy úranmen qyzmet istedim. Qúryltay mәjilisi qazaq últynyng ózin-ózi biyleuine mýmkindik beretinine sendim. Mamyr aiynda oblystyq komiytetting tapsyrmasymen Torghay jәne Omby qalalaryna issaparmen jýrip kettim. Torghay qalasynda Torghay uezi ókilderining 1916 jylghy oqighanyng zardaptaryn jong turaly kenesi ótip jatyr eken, al Ombyda Aqmola oblysynyng sezi ótti. Aqmolalyqtardyng qúryltayynyng qúramy ala-qúla eken, ókilderding kópshiligi kertartpalar (moldalar, baylar, atqaminerler, búrynghy sheneuinikter), al revolusiyalyq kózqarastaghy jastar men múghalimder azshylyq eken. Kóptegen mәseleler boyynsha bizding aramyzda kelispeushilikter boldy, qúryltay aitys-tartyspen ótti. Moldalar men baylar meni qúryltaydan quyp shyqqylary kelip: «Joghalsyn!» - dep aighaylady. Búl qúryltaygha qazirgi kommunisterding ishinen Baydildin men Samatov jәne basqalary qatysty».
Búl qúryltaydyng egjey-tegjeyi S.Seyfullinning "Tar jol, tayghaq keshuinde" tolyq "әshkerelene" bayandalghandyqtan da toqtalyp jatpaymyz.
M.Dulatov (jalghasy): "Sodan keyin qazan tónkerisining qarbalas kýnderi kelip jetti. Bolishevikterden basqa sayasy partiyalardyng barlyghy da Qazan tónkerisine qarsy boldy, ony: tónip kele jatqan anarhiya, kýni úzaq emes, sosializm iydeyasy Rossiyada jýzege aspaydy, qúryltay mәjilisining qasiyetti qúqyghyna qol súqty, - dep eseptedi. Sondyqtan da barlyq jerde oghan qarsy kýres ashty. Qazan tónkerisine qarsy kýresken ózge partiyalardyng yqpalymen, qazaqtyng «Alash» partiyasyn qúrghan qazaq últynyng ókilderi, sol partiyanyng mýshesi retinde men de, qarsy boldyq. Sayasy mәselelerdi týsinuge kelgende qazaq últshyldarynyng arasyndaghy eng habarsyzy men edim. Men kóbine olardan tómen túrdym. Sondyqtan da basshylyq ústanghan ortaq baghytta júmys jýrgizdim. Bizding kenes ókimetine qarsy kýresimizding basty maqsaty - qazaq últynyng tәuelsizdigine qol jetkizu edi.
Jeltoqsan aiynda ótken jalpy qazaq qúryltayynda «Alashorda» degen atpen qazaq avtonomiyasy jariyalandy. Ýkimetting tóraghalyghyna Bókeyhanov saylandy. Ýkimet qúramynda bes mýshe boldy. Men ýkimetting qúramyna kirgenim joq».
IYә, M.Dulatov ýkimet mýshesining resmy qúramyna kirmegenimen de, qúryltaydyng jauapty hatshysy retinde barlyq qaulylar men hattamalar,  qújattar sonyng qolynan ótti. 1917 jyly 5-13 jeltoqsan aralyghynda úiymdyq-sayasy mәsele qaraghan II qúryltaydyng kýn tәrtibi boyynsha:
«1. Sibir, Týrkistan avtonomiyasy men Ontýstik-Shyghys Odaghymen aradaghy qarym-qatynasty anyqtau. 2. Qazaq oblystarynyng avtonomiyasyn qúru. 3. Milisiya. 4. Últtyq kenes. 5. Oqu. 6. Últtyq qor. 7. Mýftiyat. 8. Halyq soty. 9. Auyldy basqaru. 10. Azyq-týlik qory» - jónindegi mәseleler talqylandy.
Á. Bókeyhanov bayandama jasaghan alghashqy tórt mәsele - Qazaq avtonomiyasy, milisiya men Últtyq kenesti qúru turaly pikirlerdi tújyrymdap, úsynys engizu ýshin 7 adamnan túratyn komissiya qúryldy. Eng bir kókeykesti múqtajdyq oqu mәselesi jónindegi M.Dulatovtyng bayandamasy tyndalyp, bir auyzdan mynaday qauly alyndy:
«Bastauysh jәne orta bilim beretin qazaq mektepterine arnalyp qazaqsha oqulyqtar qúrastyru ýshin 5 adamnan alqa qúrylsyn, komissiyagha ózine qajetti adamdardy shaqyrugha pravo berilsin. Alqa Ortalyq últtyq kenes ornalasqan jerde júmys istesin. Alqa mýsheleri oqulyqtardan basqa: a) Últtyq mektepterge arnalghan programma jasau, b) Múghalimderge jetekshilik etu, v) Balalar tәrbiyesi turaly kitap shygharu, g) Barlyq qazaq mektepterindegi halyqqa bilim beru jýiesining tәrtibin belgileu, d) Qazaq tilining jazu ýlgisin retteu, e) Paydaly kitaptar men kitapshalardy qazaq tiline audaru - mәselesimen de shúghyldanady».
Sóitip, «Alashordanyn» oqu isin úiymdastyru sharalary «ýkimet mýshesi emes» M.Dulatovtyng qatysuymem tikeley jýzege asty. Sonday-aq, Qúryltaydyng atyna kelip týsken hattar men telegrammadaghy kórsetilgen tótenshe oqighalardy, shaghymdardy talqylay kelip:
«1. Ózara partiyalyq (saylau) baqtalastyqtardy joyyp, birigu turaly Ýndeu jazu. Búl Mirjaqyp pen Ahmetke jýktelsin. 2. 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisi kezindegi jazalau otryadynyng zardaptarynan ashtyqqa úshyrap, qatyn-balalaryn úngha aiyrbastap (bir pút ún 125 som) jýrgen bosqyndargha jәne Hiuadaghy tonalghan qazaqtargha kómek kórsetu ýshin әrbir adamnan 1 somnan sadaqa jiyp, ony múqtajdargha joldaudy jýktedi. 3. Ashyqqandargha Aqmoladan astyq jetkizu ýshin Qarqaraly, Aqmola, Atbasar, Kókshetau jәne Petropavl uezderining qazaqtary Áuliye-Ata, Pishpek uezderining qazaqtaryna jalaqysyna kelise otyryp týielerin beru súraldy. 4. Týrkistan avtonomiyaly uәlayatynan Jizaq uezindegi anarhiyalyq bassyzdyqtardy toqtatudy talap etti. 5. Qúryltay jinalysyna qatysu ýshin Syrdariya oblysynan bir adamdy saylasyn dep telegramma soqty. 6. Týrkistan avtonomiyaly ókimetimen kelise otyryp, birtútas qazaq avtonomiyasyna kiru turaly ótinishterining qanaghattandyryluyn qostady. 7. Týrkistan avtonomiyasyna qúttyqtau telegrammasyn joldaugha jәne Orynbor mýftiyining tilegine raqmet bildiruge kelissin», - degen sheshim qabyldady.
Búl mәselelerding barlyghy da M.Dulatovtyng qatysuynsyz ótken joq.
M.Dulatov (jalghasy): «Orynbordaghy qúryltaydyng ótuinen birneshe kýn búryn Qoqanda Týrkistan avtonomiyasy jariyalandy, onyng qúramyna Jetisu men Syrdariya oblystary kirdi. Orynborda ótken qazaq qúryltayy: búl eki oblys qazaq avtonomiyasyna qarauy tiyisti, - dep sheshti. «Alashorda» ýkimetining osy qaulysyn jýzege asyryp, tiyanaqtap sheshu ýshin 1918 jyldyng basynda Týrkistan qalasynda  Syrdariya oblysy ókilderining mәjilisi shaqyryldy. Búl keneske «Alashordanyn» atynan ýsh ókil qatysty. Sonyng bireui men boldym. Búl kenes Syrdariya oblysyn qazaq avtonomiyasynyng qúramyna engizu kerek dep sheshim qabyldady».
Búl turaly D.Ádilev: «Ekinshi býkilqazaq qúryltayynan keyin, 1917 jyly ghoy deymin, Dulatov «Alashorda» ortalyq ýkimetining tapsyrmasymen Týrkistandaghy qazaqtardy «Alashordagha» qosu maqsatymen Týrkistangha barghan. Ol kezde Qyzylorda, Jetisu oblystary Qoqan ýkimetine qaraudy jón kórgen bolatyn. Dulatov Týrkistandaghy qúryltayda sóz sóiledi. Qojanov ekeui sonda tanysqan eken», - dep kórsetti.
Sóitip, ýshke bútarlanghan qazaq eli men jerining tútastyghyna úmtylghan alghashqy talqygha da M.Dulatov qatysty. Asa kýrdeli jәne shetin búl mәselege HHI ghasyrdyng basynda ghana «neghylayyngha» negizdelgen kóp nýkte qoyyldy. Al ol kezde búl әli shiyki mәsele edi.
M.Dulatov (jalghasy): «Qantar aiynyng ayaghynda kenes ýkimetining qolyna kóshken Orynbor qalasyna keldim. «Alashordashylardyn» eshqaysyn Orynbordan tappadym. Sóitsem, «Alashordanyn» jetekshileri qúryltay bekitken astanasy Semeyge ketipti. Aqpan aiynyng ayaghynda ne nauryz aiynyng basynda men de Semeyge keldim. Ol kezde Semey guberniyasy da kenes ýkimetining qolastynda bolatyn. Onda «Alashordashylar» jartylay astyrtyn jaghdayda júmys istedi. Aqpan revolusiyasy túsynda úiymdastyrylghan Semey qazaq komiytetinde júmys isteytinderding keybireui keyin   oblystyq Sovdeptin  qúramyna kirdi . Men «Saryarqa» gazetine qyzmetke túrdym. Ol kezde Semeydegi «Alashorda» ýkimeti iske kirise almady, kirisui mýmkin de emes edi. Óitkeni onyng on bes mýshesining 3-4-i ghana sonda bolatyn. Jergilikti ókimet «Alashordashylardy» qughynday bastaghanda men qyrgha shyghyp kettim», - deydi.
Osyndaghy «qyr» degen sózde, keyinnen Shyghys Týrkistan islam respublikasyn qúrugha negiz qalaghan ýlken sayasy jәne iydeyalyq astar jatyr edi. 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisi túsynda jazalau otryadtarynyng qyryp-jongyna qatty úshyraghan Semey, Jetisu ónirining qazaqtary shet elge bosyp, ol jaqta da qyrghyngha, tonaugha úshyrap, aqyry el ishine ashtyq kire bastaghan edi. Onyng ýstine aq pen qyzyldyng oirany qosylyp, mal men bastan sypyrylyp qaldy. Qiyn-qystau kezde qyzyldardyng qyrghynyna qaramastan «Alashorda» ýkimetining jogharydaghy qaulysyn oryndau maqsatynda «Ashtargha kómek» komissiyasyn qúryp, iysi qazaqqqa sauyn aitty. M.Dulatovtyng úshqyr qalamy taghy da «alashtap!» úran saldy.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Mirjaqyp Dulatov "Abay" jurnaly arqyly iysi "Alashqa!", - degen ýndeu jariyalady.
"Alty alashqa ayan, 1916 jylghy 25 iini jarlyghy әleginen Jetisu oblysyndaghy qyrghyz-qazaqtyng basyna qiyamet-qayym kýnder tudy. "Jigit bermeymiz" dep qarsylyq qylghany ýshin oqqa úshyp, qanshasy óz jerinde bir qyrghyn kórdi. Basshy adamdary dargha asyldy. Raqymsyz ýkimetting qaruly әskerine qarsy túra almay kóbi Qytay jerine bosty. Mal-mýlkining kóbi orys әskerining qolyna oljagha týsti. Kórshi mújyqtar jau bolyp, tal týste talandy: óltirdi, adamyn baylap, malyn aidap aldy. Bosqanda aidap kóshken mal-mýlikten jolshybay aiyryldy.
Jayau-jalpy, ýisiz-kýisiz Qytay jerine jetkende qar jaudy, qys týsti. Onda janashyr jaqyn taba almay jantalasty. Ashtan ólip bara jatqan song qalmaq, qytaygha bala-shaghalaryn sata bastady. Adam bazary ashylyp, balanyng qúny bir shelek bidaygha shyqty. Boyjetken qyzdaryn, jas kelinshekterin qany qara qalmaqtar qatyndanyp ketti. Ash-jalanash, auyzyna ne týsse sony jep, qayda bolsa sonda jatyp, neshe týrli dertke úshyrap taghy qyryldy. Baqytsyz sorlylardyng mún-zaryn, kóz jasyn estir qúlaq, kórer kóz bolmady. Tughan jer, ósken el, keshegi bastan keshken qyzyq dәuren kózderinen bir-bir úshty. Myndap aidap, jýzdep sapyryp shalqyghan baylar bir ýzim nangha zar boldy. Álpeshtep ósirgen balalary telmirip kóringenning kózine qarap, moynyna dorba salyp qayyrshy bolyp ketti. Bay-kedey, jas-kәri, jaqsy-jamannyng aiyrmasy bitip, bәri birdey sorly boldy. Bәri birdey múndy boldy. Atadan - úl, anadan - qyz, jardan - jar aiyryldy. Jýrek - qangha, kóz - jasqa toldy. Jetim-jesir botaday bozdady.
Júrttyqtan, tirshilikten kýder ýzip, búl opasyz dýniyege qosh aitysugha tayanyp túrghanda bostandyq tudy. Búl habardy estigende jýrekteri jarylghanday kuanyp: ah dýniye, tym bolmasa elge jetip, alashtyng ortasynda ólsek, arman bar ma, - dep qayta shúbyra bastady.
Taghy ashtyq, taghy jalanashtyq, taghy ólim... Áli joq, dymy qúryghan sorlylar jayaulap qozy kósh jerge jýruge jaramay, kez-kelgen jerde jyghyldy. Jyghylghany túrghan joq, ólgeni tirilgen joq... Basy qasynda bolmaghan, kózderinmen kórmegen alashtyng balalary, bir minut kózderindi júmyp, qiyalgha salyp qarandar, sonda kórgendey bolasyndar: bireu tәltirektep ayaghyn basa almay jyghylyp jatqan, bireu ashtyqtan isinip: qanday kýnә, súmdyghymyzdan múnday kýige úshyrattyng qúday! - degendey qimyldaugha shamasy kelmey kólge qarap jatqan, joldyng bir shetinde ólip, ólgenine raqattanghanday, mәngilik úiqygha ketken shaldy kóresin. Jas balasyn bauyryna qysyp, qúshaqtaghan kýiinde ólgen qatyndy kóresin. Búlardyng múnday haline qayghyrar eshkim joq, tek quanyshpen as pen toygha jiylghanday top-top qargha-qúzghyn, iyt-qús ólgenderding kózin shoqyp, etin jep, sýiegin kemirip jatqanyn kóresin. Búl ólikter qúdaydyng keng dalasyn sasytqan. Yq jaghynan jan jýrerlik emes, múnyng iyisin ózing iyiskegendey bolarsyn...
Múnyng bәri ertegi emes, bolghan is! Keudede shybyn jany qalghandary eline jetti. Búlar ne kórdi? Qora-qopsy oiran bolghan, qoymalary talanghan, maldan adal qara qalmaghan, jerine egin shyqpaghan, egin salar jan qalmaghan. Ayaq jeter jerde azyq joq, azyqty jerge jeter kólik joq, kólik bolsa - azyq joq, qalyng alash alysta, qany basqadan qayyr joq.
Taghy daghdarys, asharshylyq, taghy ólim...
Bostandyq tudy, jadyrap jaz shyqty, kýrkirep kýn shyqty, biraq ol bisharalardyng basynan qara túman serpilmedi, әzireyil qylyshyn qynabyna salmady. Basy aman, maly týgel aghayyn jetkilikti jәrdem bere almady. Ári-berden song júrt olardyng halin úmytugha ainaldy.
Qazaq-qyrghyz qyrylyp jatyr eken dep tabighat ózgermedi, taghy da qys tudy. Bisharalardyng hali búrynghydan myng ese jamangha ainaldy. Bir jyldyng ishinde ólgeni jýz mynnan asty. Endi búl qys talayyn óltirgen shyghar. Qansha ólgenin aq kebindey qar jasyryp jatqan shyghar. Mine, qar ketip, jaz shyghugha ainaldy. Qúzghyn, qargha toy qylar, aua sasyr... Biraq adam balasy jan sebil eken: әli ólip bitken joq kórinedi, tirilerine tamaq ta tabylyp qaldy degendi estip otyrmyz, tirileri ólgenderining etin jep jatyr deydi. Búghan alash, iә quanarsyn, iә jylarsyn, ózing bil. Jylasang - aghayyndyghyn. Biraq sening kóz jasyng ashqa - tamaq, jalanashqa - kiyim bolmaydy. Kóz jasy kómekke jaraytyn bolsa, ózgeden kende bolsa da, olar kózding jasynan, kónilding qayghysynan kende emes edi. Aghayyngha, alash, shyn janyng ashysa, shyn jylasang - kómegindi kórset, jyluyndy ber. Jayshylyqtaghy qayyrshygha beretin tiynyndy berme, ruly eling ólimnen qalghanday jyluyndy ber.
Jogharyda aitylghan oqighany Jetisudyng qazaq, qyrghyzy basynan keship otyr. Endi búl kýnde Jetisugha kórshi Syrdariya oblysynyng qazaghy asharshylyqqa, qyrghyngha úshyray bastady. Búl elde jaz egin, shóp shyqpay, qysqa qarsy maldary jútap, shetten astyq kelmey, keltiruge shamasy kelmey, Jetisuday bolmasa da bastaryna qaranghy kýn tudy. Shet jaghasy bóten elderge auyp, búlardyng da adamdary satylyp, berekesi, eldigi ketuge ainaldy.
Osy eki oblystaghy ash, jalanash qazaq-qyrghyz bauyrlargha júrttan jetkilikti jylu jinap, ruly elimizdi ólimnen aman saqtap qalu maqsatymen Semey oblysynyng "Alash" qalasynda qazaq komiyteti hәm jastardyng "Janar" atty úiymy basshylyq etip qauym jasady. 5 martta qauym ortasynan is basqaratyn 5 kisilik komiytet saylap shyghardy. Qauymnyng bastyghy Álihan Bókeyhanov, jәy bastyghy Múqash Poshtayúly boldy.
Komiytet predsedateli - Mirjaqyp Dulatúly, orynbasary - Jýsipbek Aymauytúly, hatshysy - Múhtar Áuezúly, qazynashy - Abdolla Esirkepúly, taghy bir mýshesi Abdolla Qoskeyúly. Mәjiliste 7 myng somday jylu jiyldy. Komiytet qazir iske kiristi.
Sanaly alash!
Myna eki oblystaghy bauyrlarymyzdyng jayy jogharyda aityldy, biz júrt bolamyz, óz tizginimizdi ózimiz alamyz dep otyrmyz: júrtymyzdyng bir jaghy mynaday joghalghaly túrghanda kimmen júrt bolamyz?! Keshe bir oblysymyz oiran bolsa, býgin ekinshi oblysymyz mynaday apatqa úshyrap túrsa, erteng ýshinshi, arghy kýni tórtinshi oblysymyzdyng basyna, sýite-sýite bәrimizding basymyzgha múnday halding kelmesine qanday kózimiz jetedi?!
Tútanghan órtti mezgilinde sóndirmesek, ol órtke erteng bәrimiz de shalynbaymyz ba? Sharpylmaymyz ba? Sonda bizdi kim júrt qylady! Onda biz júrt bolmaymyz, joghalamyz.
Meyirlen alash!
Ruly eling qan jútyp túrghanda sen may jútpa!
Ata-analar! Sender balalaryndy erkeletip mandayynan sipap, kýnge, jelge qaqtyrmay otyrghanda: ózderindey adamdardyng balalary satylyp, kózderine shybyn ýimelep, jetimdikte jýrgenin, bir týiir tamaqqa, bir jútym susyngha zar bolyp, jylap otyrghanyn oilandar! Senderding qatyn-qyzdaryng altyn-kýmiske malynyp, boylaryn týzep jyly ýi, jayly tósekte otyrghanda, olardyng qatyn, qyzdary kýndikte, ash-jalanash abúiyryn jaba almay otyrghanyn oilandar!
Atqa mingen azamat! Senderge el kerek, júrt kerek bolsa basshylyq qylyp, alashty aman saqtau qamyna kirisinder!
- Namystan, alash!
- Jigerlen, alash!
- Tas bauyr bolma, alash!
Madiyar".
(jalghasy bar)
«Abay-aqparat»