Auyldarda úl balalardy toqtatyp alyp, qyzyq ýshin «әy qyz, toqta, mahabatyng joqpa? men saghan tispeymin, mandayynnan iyiskeyin» degen sózderdi aitqyzghanda, tili endi shygha bastaghan bala «әy qyj, toqta, maqabatyng joqpa? men shaghan tishpeymin, mandayynnan iyishkeyin» dep qaytalaytyn. Balalar «h»nyng ornyna «q»ny, «s»nyng ornyna «sh»ny qoldanyp túratyn.

****          ****          ****

Til ghalymdary bir tildi zerttegende basqa tildi bilmeytin adamdy arnayy tauyp alyp, sol adamnyng til qoldanysyn negiz etip zertteydi, óz ana tilimen qosa basqada tildi mengergen adamnyng dybys pernesi ózgeriske úshyraytyndyqtan, jaramsyz bolyp shyghady. Tilimizge әlipby týzgende erterektegi, ózge tilderding yqpalyna úshyray qoymaghan kezderdegi sóileu daghdymyzdy negiz etuimiz kerek. Auyldaghy agha buyndarymyz «uran»dy «úran», «uniyversiytet»ti «ýniueristet», «harikov»ty «qarkóp», «rahmet»ti «raqymet», «dastarhan»dy «dastarqan» deytin, egerde «qalay jazylsa solay oqyluy kerek» qaghidasyna tym qatyp -semip almaghan bolsaq, Qazekeng «uniyversiytet» bolyp jazylyp túrghandy «óner-istet» dep te aita alar edi, beyne Orys tilinde «molokom» dep jazyp «malakom» dep aita beretini syyaqty. «bir dybysqa bir әrip» ústanymy beyne ósip – ónip túrghan aghashty suretke alyp alghanmen úqsas, bútaqtary shayqalsa da, jana bútaq ósip shyqsada shektep túrghysy keledi. Al, A.Baytúrsynúly búnday shekteudi búzyp tastaghan, A.Baytúrsynúly qaghyidasynda «óte» sózi «ote» bolyp jazylghan, qúramyndaghy «e» dybysynyng yqpalymen «óte» bolyp oqyla bergen, «kól» sózi de sonday, «kol» bolyp jazylyp «kól» bolyp oqyla beretin edi. «u»dy «u», «q»ny «x» әribimen berer bolsaq, osy qaghidagha salghanda «uran» «universitet» «xarkov» «raxmet» «dastarxan»dep jazyp «úran» «ýniueristet» «qarkóp» «raqymet» «dastarqan» dep Qazaq tilining әsilgi tәbighatyn saqtay otyryp oqugha jol ashylar edi.  

****          ****          ****

Qazaqytoi.kz sayytynda mynaday sóz berilipti: Mahabbat — Allanyng adamdargha tartqan ýlken syiy. «Mahabbatsyz dýnie bos» (Abay). Mah —kóne latyn tilinde de, kóne parsy tilinde de ýlken degen sóz eken. Al abbat — qúdayshyl degen maghyna beredi. Ótken dәuirlerde monastyrlarda qyzmet etken qúdayshyldardy abbattar dep ataghan. Osy sózde shyndyq bar siyaqty.

Búnda «Mah» sózi «ýlken» degen maghanada ekendigin aitypty, «H» dybysynyng Qazaq tilinde «Q» bolatyny jogharyda aityldy, endeshe tilimizdegi «maqtan, maqtau» sózderining «maq» týbiri osy «ýlken» degendi bildiretin «Mah» sózi dep aita alamyz, sonda «maqtau» degenimiz «ýlkendetu, zoraytu, iri etu» bolyp shyghady, bireuding kónilin marqaytu, ósiru ýshin «maqtau» kerek, ózin kesek, erek etip kórsetkisi kelgen adam maqtanady. «Maqsat» sózi de osynday, yaghny «kónilge týigen ýlken nysana, oigha alghan iri joba» degendi bildirip túr, adam esimi «Maxim» (Oryssha Maksiym) bizshe «Maqsat, Asqar» degen adam attaryna sәikes keledi. Jalghasty izdener bolsaq maghanasy әli de ashyla qoymaghan «Myqtyng ýii» esimizge oralady, biraqta «Myq»pen «maq»tyng baylanystyratyn derekke qauqarymyz jetpedi.

Matematika, Fizika tәrizdi týrli - týrli ghylym salalarynda qoldanylatyn «eng ýlken shama» degendi bildiretin «max» termiyni de osy «maq» pen birdey tilimizde búrynnan beri bar bolyp shyghay, sonymen «h» tanbasynyng bolmys – bitimin quarlay kele, tilimizdegi «q» dybysyna eng layyqtysy osy «x» әribi dep tanydyq, al, «q»nyng bosaghan orynyn «gh» dybysyna berse deymiz, sonda «g» bolyp oqylyp ketuge shaq túrghan «ǵ» tanbasynyng qajeti qalmaydy. 

****          ****          ****

Qazaq tilinde eki dauysty dybys qatar kelgende, biri qysqaryp aitylady, mysaly, qara aghash ---- qaraghash, búl til tәbighaty. Tәbighy zandylyqty jasandy teoriamen ózgertuge úrynugha bolmaydy, «juuǵa, quuǵa» degender «jugha, qugha» bolyp oqylyp jatsa, jobanyng әu bastan jibergen jetersizdigi bolyp sanalady. Jazuymyzdy A.Baytúrsynúly qaghidasyna qayta oralttyp, sózderdi etimongha sәikes jazyp, buyngha dúrys bólsek útarymyz kóp bolatynyn búdan búrynghy maqalalarymyzda ýzip - júlyp aitqan bolatynbyz. Ázirge deyin tilimizding tabighaty búrmalanyp kelgen edi, osy jolghy reforma arqyly jónge kelse eken dep armandaghan edik, sol ýshin bir shette qarap túrmay, oiymyzdy ortagha salghan bolyp jatyrmyz, «júmyla kótergen jýk jenil» degen bar ghoy.

Uәlihan Ghabiydenúly

Abai.kz