Abaydyng úly aqyn retinde zor iydeyasyn bastaghan óleng «Jasymda ghylym bar dep eskermedim» óleni  bolsa, osyghan jalghas 1886 jyly tughan tolyp jatqan tyng ólenderi Abaydyng aqyndyq, oishyldyq enbekterining eng jemisi mol, ónimdi jyldary bolady.

1886 jyly Abay on segiz óleng jazghan. Taqyryp jaghynan qaraghanda búl ólenderdi birneshe jikke bóluge bolady. Eng әueli aiqyn kópshiligi, qazaqtyng sol kýngi qoghamdyq tirshiligindegi minderine arnalghan kertartpa qayshylyqtardy tanbalaytyn qatty syn jәne ósiyet ólenderi. Búl kóbinshe synshyldyqpen, oishyldyqpen aitylghan, әleumettik tartystyng qúraly esepti bolghan ólender. Ekinshi top - at syny, jaz óleni siyaqty tabighat, jaratylys taqyrybyna arnalady. Ýshinshi jigi -  jas buyngha arnalghan. «Internatta  oqyp jýr», «Ghylym tappay maqtanba», «Jigitter, oiyn arzan», «Bir dәuren kemdi kýnge» degen siyaqty ólender. Tórtinshi jiktegi ólender -  kónil-kýiining lirikasy. «Kónilim qaytty», «Patsha qúday», «Kókbaygha» degender siyaqty aqynnyng әleumet tirshiliginen, el nadandyghynan tughan, múndy shygharmalary bolady.

Barlyq on segiz ólenning toby Abaydyng aqyndyqqa mol kýshin sarp etip, boyyndaghy óner qanatyn keng jayyp, tabandy enbekke týgel berilgenin tanytady. Osy jyldyng ólenderinen keyin Abay keng diapozonyn klassikalyq túrghyda kórsetedi, ózindegi aqyndyq enbekting kóp sipattaryn jan-jaqty týrde tanyta bastaydy. Búl jyldary aqyn zamany men ortasynyng kemshilik pen qayshylyq minderin zor dauyspen әshkerleytin ústaz aqyn tәrbiyeshilik tartysqa belsene kirisedi.

Osy jylda Abaydyng jaratylys kelisin, kórkin kórkem surettegen sheber jyrynyng biri-tabighat jayyna arnalghan «Jaz» óleni. Jalpy  alghanda, Abay jyldyng tórt mezgilin bir jylda emes, birneshe jyl boyynda jazady. Sol ólenderining alghashqysy osy – «Jaz».

Basqa taqyryptar siyaqty tabighat kórki men adam әreketin aralastyryp jazghan shygharmalarda da Abaydyng әrtýrli damyp ósken aqyndyq evalusiyasyn bayqaymyz. «Jaz» óleni men keyinirek jazylatyn «Qarasha, jeltoqsan men sol bir-eki ai» degen eki ólenning arasynda, ózgesinen búryn, salt-sanalyq, qoghamdyq jaqtan aiqyn túrghan aiyrmasyn kórsetedi. «Jaz» óleninde saharadaghy auyl tirshiligin, kóship-qonyp jatqan kórinisin sipattauda sol auyldaghy әr aluan toptar arasyndaghy qayshylyq, qarsylyqtar kórinbeydi.

Al, janaghy atalghan kýz kórinisin sipattaghan ólende, bir auyldyng eki shetindegi bay ýii men kedey ýiining barlyq tirliginde bitimsiz qayshylyqtar ýlken shynshyldyqpen tereng ashylghan bolady.

Aqynnyng «Jaz» ólenining shyghu tarihynyng da óz ereksheligi bar.  Abay ómir sýrgen kezde dәm aidap Semey jerine «sayasy tútqyndar» retinde jer audarylyp kelgen zertteushi-oqymystylardyng ishinde osy aimaqtyng halqyn, túrmysyn, saltyn zertteushilerding biri – Nifont Ivanovich Dolgopolov ta bolady. Osy ólendi jazu barysynda Doktor Dolgopolov Nifont Ivanovich Qúnanbay eline baryp, Abaymen birge Baqanas ózenining boyynda jatyp kuә bolghan. Ólenning jazylu tarihyn jәne ólenderin óz atyna audaryp jazyp jýrgen aqynnyng shәkirti Kókbay Janataev ózining esteliginde bylaysha bayandaydy. «... 1880-1886 jylgha deyin Abay әrbir ólendi jazyp jýrdi. Biraq, búl uaqyttaghy sózderining barlyghyn Kókbay sózderi dep jýrgizdi. Keyin Ombyda shyghatyn «Dala ualayaty» men «Serke» gazeti shyqqanda birer ólenin taghy mening atymnan jiberdi. 1886 jyldyng jazynda el jaylaugha shyqty. Abay auylynyng eng óristep baryp ornyqpaq bolghan jaylauy – Baqanas ózenining boyy edi. Kósh jýrip ketti. Biz Abaymen birge birneshe kisi bolyp artynan keldik. Osy jyly Abay auylynda doktor Dolgopolov ta qonaq edi. Auyl Baqanas boyyndaghy Kókbeyit degen jerde qonyp jatyr eken. Abay qonyp jatqan auyldy kórip, «osy suretti óleng qyl» dedi. Men biraz óleng qylyp edim, jaqtyrmady da, ózi jazbaqshy boldy. Sonymen ýy tigilip bolyp, bәrimiz jaylanghan son, Abaygha kelip edim, «Óleng Kókshening boyynan asayyn dedi ghoy», - dedi. Men «assa qayta alarsyz», - dep qaljyndadym. Sóitsem, sol kýni «Jazdy kýn shilde bolghanda» ólenin jazghan eken, oqyp berdi. Ózi jazghan sózine eng alghash ret az da bolsa qanaghat qylghanyn kórgenim sol. Mening qaljynyma oray qylyp, «Sen soghymyna bir tu bie al, men endi ólenimdi ózim alayyn», - dedi..».

Aqynnyng aldyn kórgen, ózimen 25 jylday janynda jýrip, joldas bolghan shәkirti Kókbay Janatayúly Abay ainalasyndaghy bar aqynnyng ishindegi suyrypsalma, impravizasiyagha asa jýirik bolghan eken. Ózge aqyn shәkirtterinen ereksheligi de osynda bolsa kerek.  Kókbay osy jayyndaghy esteliginde «Jaz» ólenin taghy da tolyqtyra týsedi. «...Abaydyng ólende aityp otyrghan auyly – óz auyly. Abaydyng astyndaghy ayanshyly – Ábdirahmetten alghan ayanshyl kýreng tóbel aty. Ayqayshy shaly – sol jyly óz auylymen kórshi bolyp otyrghan Ánet Barmaq degen shal. Qús salyp jýrgen jas jigitter ózining balalary – Aqylbay, Ábdirahman bolatyn...», dep týsindiredi.

Jazdykýni jaylaudaghy qazaq auylynyng ómir-túrmysyn surettegende Abay jazdyng keluimen birge malmen kýneltken elge qyzyq-quanysh qosa keletinin bayqatady. «Jaz» ólenining Abaydaghy ereksheligi aqyndyq mәdeniyeti irilep, sheberlengen kórkemdikti sheber kórsetedi. Aqyn naqtyly, anyq shyndyq halderdi kóp terip, shygharmasyn óte jandy, mol әreketterge toltyra jazady. Jәne eshbir kórinis-qimylda bolmystan tys kómeskilik, túmandy túspalshyldyq joq. Eng әueli jas shalghyndy, bәisheshegi tolyqsy ósip túrghan sony qonysty alady. Sol aragha jetken maldyng ishinde, әsirese, qalyng top jylqynyng en sugha, mol shalghyngha emin-erkin aralasqan kýili kezin kórsetedi. Áli ýiin tigip, jayghaspaghan auyldyng jandy-jansyz tabighat arasynda shúbartqan suretti óz qimyl-qozghalystarymen tolyqtyra týsedi. Sәnin molaytqan adam tobynyng әr aluany kórinedi. Ýy tigip jatqan qyz-kelinshek, at ýstinde mal ishin aralap jýrgen auyl iyesi ýlkender atalyp ótedi. Sodan júmys ýstinde jýrgen sheshelerdi jaghalaghan jas balalar, tynymsyz shabuylmen kýnúzyn salpyldap enbek etken jalshylar kórinedi. Ózen boyynda qús salyp jýrgen jas anshy bozbalalar da aqynnyng kózine týsedi. Bay auylyna jaghynyshty, jalynyshty tynymsyz kórshi malay, qartang aqsaqal da óz әreketimen atalyp ótedi. Osylaysha ýlken retpenen kóp ómir kórinisin az ólenning ishine tyghyzdap sighyza bilgen aqyn, negizinde realistik peyzaj berip otyr. Tabighattyng belgili kórinisine, mezgiline adamnyng әreketin mol aralastyra biledi. Az adam emes, auylda tirshilik etken kәri-jastyn, bay men malaydyn, qoly bos bozbalanyng bәrin de tizip ótedi.

Tabighatty aghyn suday, sympyldap úshqan ýirek, qazdy teneu retinde alyp, adamdy da tepe-teng tynysh otyrghan ýnsiz, qozghalyssyz kýide almaydy. Árkim әr aluan is pen minezde, qúbylysta kórinedi. Osynda buy aspangha shyqqan, kóship kelgen jәrmenkedey jandy ómirdi oqushygha asa qonymdy etip, bas shúlghytyp, ilandyra biledi. Ólenning ishinde jandy tirshilik, qaynar qyzu mol bolghandyqtan týri menen ólsheu úiqastarynda da asa jandy, qyzuly jýrdektik bar. Úiqastarda keletin «shybyndap», «shylpyldap», «búltyldap», «sympyldap», «synќyldap»,«jylpyldap»degen siyaqty aitugha auyrlau kelgenmen, túraqty tynyshtyq kýy emes, ýnemi ózgerip túrghan qozghalys әreketti kórsetetin sózder barlyq ólenge ózgeshe aghyndylyq (temp) beredi.

Tútas bitimdi, kelisti kelgen ólenning ayaghyna deyin oraylas úiqastar ainymay sozylyp otyrady. Jiynyn alghanda óleng tilinde ýlken baylyqpen qatar, tapqyrlyq, dәldik mol. Mal baqqan, kóshpeli tirlik etken elding jaylaudaghy jana qonysqa kóship, qonyp jatqan kezin, qimyl-әreketin, әbiger-qarbalasyn ólenning әr bólimi aiqyn anghartady.

Dalanyng osy bir әsem poeziyalyq suretining ózi-aq qazaq әdebiyetindegi aqyndyq sezimnin, әdemilikti týsinuding dәuir shyndyghymen qanshalyqty qabysyp, tamyrlasyp jatqanyna dәlel bola alady.

Búl shygharmanyng kórkemdik sapasyn óte joghary baghalaghan Iliyas Jansýgirov óleng turaly aita kelip, «Abaydyng jyry, yrghaq, muzyka, dybys qúrylysy jaghynan tógilip ketedi. Abaydyng búl ólendegi bir aqyndyq ózgesheligi – ol óleng úiqasyndaghy etistikterding saydyng tasynday iri, qimyldy, qozghalysty kórsetuge jandylyghy», - deydi.

Iliyas Jansýgirov Úly aqynnyng osy ólenining kórkemdik qasiyetin, әsirese til úiqasyndaghy ózgesheligin dәl tauyp, óte oryndy pikir aitady.

«Jaz» Abaydyng eng tandauly, iri shygharmalarynyng biri. Búl ólende halyq poeziyasyndaghy óleng órnegi, tabighy bolmystyq dәldik erekshe mol.

Biz әngimemizding basynda arqau etken doktor Dolgopolovtyng kuә bolghan óleni osy.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz