Elimizde kólikting baghasy uday qymbat. Kólik baghasy aspandap barady. Saldarynan halyq eski kólik minip, jolda apatqa úshyrap, qyrylyp jatyr. Eskini almasqa amal joq. Janany alugha qalta kótermeydi, qarjy jetpeydi. Kólik nege qymbat? Qazaq qashan sapaly, jana temir túlpardy tizgindeydi?

2019 jyldyng kýzinde Ontýstik Koreyagha is-saparmen bardym. Birneshe kýnde sharuamdy bitirgen son, aqyry kelip túrmyn ghoy, elge kólik jibere salayyn dep sheshtim. Ondaghy osymen ainalysatyn jigitter bizding eldegi kólikti zandy rәsimdeu - óte qymbatqa týsetinin eskertti. Sodan, ne kerek, әri oilap, beri oilap qozghaltqysh kólemi eng kishkentay (sebebi, kedendik rәsimdeu, taghy basqa alymdar qozghaltqysh kólemi kishkentay bolsa arzandau týsedi degendi estip algham) kólik jibermekke bekidim. Ondaghy oiym, «әueli bir ret kóreyin, bәri sәtti bolyp jatsa, artynan taghy aldyrtarmyn», boldy.

Álqissa, sodan Inchonnan bir Kia Morning atty 2018 jylghy, bar-joghy 11000 shaqyrym «shapqan» shaghyn kólik taptyq. Qozghaltqysh kólemi 1 litrden aspaytyn, biraq GDi tektes, turbo ornatylghan, komplektasiyasy óte jaqsy kólik boldy. Sodan ol kólikti 4800$ (sol kezdegi baghammen 1 872 000 tg), jóneltu qúny 1700$ (663 000 tenge), jiyny Almatygha 6500$ (2 535 000 tg) kelip toqtady.

Qyzyqtyng bәri elge kelgen song bastaldy. Mayda-shýide shyghyndary este qalmapty, bastylaryna toqtalayyn. Kelgen boyda 710 000 tg kedendik alym ýshin brokerge berdim, ol kólikti rәsimdep berdi. Endi bolghan shyghar desem, kelgen kóliginning bizding Kedendik Odaq atty qamytty moyyngha kiygende mindettengen janylyspasam, Euro 5 standartyna sәikes keletindigin dәleldeytin Sәikestik sertifikatyn alu qajet eken (janar-jaghar maylarymyzdyng sapasy keremet artyp ketipti-mis). Búl mәseleni 2016 jyldan songhy jyldary monopolist «avtoóndirushilerdin» qúzyryna berip tastapty. Búrynghy sәikestik sertifikatyn bere alatyn tәuelsiz mekemelerding bәrin japqan. Yaghni, kәristing «Hundayyn» әkelsen, Núrlan Smaghúlovtyng «Astana motorsynyn», «Kiasyn» әkelsen, Nikolay Balushkinning «Aziya Avtosynyn» «batasyn» aluyng kerek. Olay bolmaghan jaghdayda, kóliging esepke qoyylmaydy. Qysqasy, oghan da janylyspasam 200 000 tg shyghyndadyq. Endi, avtosongha baryp, nómir alatyn shygharmyz desem, «utilisbor» tóleu kerek eken.

Sodan, salyp úryp, Rayymbek pen Rozybakiyev kóshelerining qiylysyndaghy «Operator ROP» JShS-na keldim. Mening tandanysymda shek bolmady. Sebebi, bizding qúdiretti memleket bizge - týbi kýmәndi jeke kompaniyagha bir jyl da jýrilmegen, qozghaltqysh kólemi 1 litrden aspaytyn jap-jana kóligim ýshin 380 000 tg «utilizasiyalyq alym» tóleuge mәjbýr etti.

Osymen bolghan shygharmyz degenmin. Sóitsem, kórer «qyzyghymyz» әli tausylmapty. Kólik tirkeuge kelsem, «alghashqy tirkeu» (pervichnaya registrasiya) degen alym aldymnan shyqty. Sonyng ózine mening «pochti» jana kóligime qosymsha 71000 tenge tólep, nómir men tehpasportqa memlekettik alym (12000 tg) taghy tólep, әreng bitirdim ghoy.

Sonda Koreyadan 2 535 000 tengege kelgen mening kishkentay ghana, jyly jana kóligimdi Qazaqstanda rәsimdeu ýshin taghy qosymsha 1 373 000 tg tóledim. Onyng 797 000 tengesi keden, qarjy ministrligi sekildi memlekettik organdargha tólengen qarajat bolsa, qalghan 580 000 tengesi memleket qoldan lobby jasap otyrghan jeke kompaniyalardyng esebine ketken qarajat. Taghy eske sala keteyin, búl osy kishkentay ghana kólikti sol kezdegi AEK (MRP) kólemi 2525 tg bolghanda ketken qarajat. Al, qazir AEK 2917 tg yaghni, qazir búl alymdargha odan da kóp soma ketedi.

Negizinen, Euraziyalyq Odaqtan (Resey, Belarusi, Armeniya, Qyrghyzstan) tys shet elderden (AQSh, Europa, OAE, Koreya, t.b) keletin kólikter markasynan góri mynaday parametrler boyynsha rәsimdeledi:

1. Shyqqan jyly. Yaghni, kólik neghúrlym jana bolsa, oghan tóler alym soghúrlym arzandau bolady. Osyny ashyp jazayyn. Yaghni, 2021 jyly shyqqan avtokólik, osy jyly kirse 1 jyldyq bolyp esepteledi. Yaghni, esepteu kelesi 2022 jyldan emes, shyqqan jylynan bastalady. Múny nege aityp otyrmyn. Bizdegi kólikti alghashqy tirkeu alymy «pervichnaya registrasiya» osyghan baylanysty.

2016 jyldan bastap, eldegi avtoóndiristi qoldau men ishki naryqtaghy avtoparkti janartamyz degen jeleumen bizde osynday zang qabyldanyp, sonyng «jemisin» jep kelemiz. Mynau men keltirgen keste boyynsha, biylghy kólikti әkelseniz 730 tg, 2019-2020 jylghy kólikti әkelseniz 145 850 tg, al 2018 jyldan bastalatyn «eski» kólik әkeletin bolsanyz, 1 458 500 tg qosymsha «pervichnaya registrasiya» ýshin tóleysiz.

Endi osy jerde taghy bir eskeretin jayt bar. Postkenestik elderden bólek kóptegen alpauyt avtoderjavalyq memleketterding kólikting jylyn esepteu tәrtibi bólek. Olarda kólik belgili bir jyldyng ekinshi jartysynda shyghatyn bolsa, kelesi jyldyq bolyp eseptele alady. Yaghni, siz Koreya nemese Amerikadan kólik izdeseniz, әlgi «pervichkagha» úrynyp qalmas ýshin jyl sonyna tayau shyqqan kólik izdeysiz.

Mysaly, siz «pervichka» ýshin 145 850 tenge tóleuge maqúl bolyp, dәl qazir Amerikadan kólik izdep jatyrsyz delik. Qazir mamyr aiy. Kólik, tabylyp, jiberilip, keluimen kemi 2 ay uaqyt ketedi deytin bolsaq, sonda siz birkasynda (esiktegi qanyltyr) 2019 jylghy tamyzdan keyin shygharylghan kólik izdeysiz. Búl kólik ol jaqtaghy qújaty boyynsha 2020 jylghy bolyp esepteledi. Osylaysha әlemning kólik ólsheu tәrtibi bir bólek, biz bólek bolyp «qyryq kisi bir jaq, qynyr kisi bir jaq» bolyp ómir sýrip jatyrmyz.

2. Syrttan kelgen kólik rәsimdelgende qaralatyn ekinshi parametr - onyng qozghaltqyshynyng kólemi (yaghny auyzeki tilde «obemy»). Bizding seriyalyq jazbalarymyzdyng «qaharmandary» QR Ekologiya ministrligi, bizding ýkimet halyqty tonaugha (basqasha sózim joq) «kartblansh» berip otyrghan «Operator ROP» JShS (iә dúrys oqyp otyrsyzdar, Jauapkershiligi shekteuli seriktestik) sekildi mekemelerding qos qoldaryn ysqylap shygha keletini osy tús. Solar qoyghan talap boyynsha, qozghaltqysh kólemi neghúrlym kishkentay, «kóterem» bolsa, soghúrlym azdau alym tóleysin.

2019 jyly ózimning Kia Morning sekildi «jabaghym» ýshin 380 000 tg tólegenim turaly jazghan bolatynmyn. Biyl onday kólik ýshin 438 000 tg, qozghaltqysh kólemi 1,0 litrden asatyn Toyota Corolla, Hyindai Accent, Hyundai Elantra, Kia Rio, Kia Cerato, Chevrolet Cruze sekildi kólikterge 1 021 000 tg, al, Toyota Camry, Hyundai Sonata, Kia K5 sekildi avtokólikterge 1 459 000 tg tóleysin. Al, Toyota Sienna, Kia Carnival, Toyota Highlander, Toyota LC Prado, Nissan Patrol sekildi miniyvender men jol talghamaytyn kólikter ýshin 3 355 000 tg kóleminde utilizasiyalyq alym tóleuge dayyn boluynyz kerek. Eng qyzyghy - memleket qazynasyna emes, jeke kompaniyanyng esebine!

Núraddin Sadyqov

Abai.kz