2011 jyldyng qantarynda Tәjikstan Qytay aldyndaghy qaryzyn óz memleketining jalpy aumaghynyng 0,8 payyzymen nemese 1 158 000 sharshy shaqyrym territoriyasymen tólegen edi. Eng soraqysy qytaylyqtar «bizding territoriya», dep úzaq uaqyt boyy daulasyp kelgen aimaq Tәjikstan memleketining jalpy territoriyasynyng 45 payyzyn qúraydy eken.

Búl Qytay tarapynyng óte ynghaysyz iydeyasy. Ol iydeya bastalyp ketti, endi ony toqtatu qiyn bolar!..

«2020 jyldan bastap Qytay Halyq Respublikasynyng әskerleri Tәjikstan territoriyasyna ene bastaghan. Býginde Gornyi-Badahshan avtonomiyalyq oblysynyng edәuir bóligin óz baqylauyna aldy», - dep habarlady «News-Asia».

Áriyne, búl habar resmy emes, biraq әrkez mәsele osylay bastalady! Ótken jyly Qytaydyng tanymal tarihshysy Tәjikstanmen shekaralas Pamir taularynyng bәri ejelgi Qytay jeri ekenin aityp: «1911 jyly Sin patshalyghynyng kýiregenine 128 jyl boldy, endi búl daudy sheshetin uaqyt boldy», - dep ortalyq resmy basylymyna maqala jazyp, birshama shu kóterdi. Búl maqala Resey, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ýndistan, Pәkistan jәne Aughanstan elderining de nazaryn audardy.

Jalpy Tәjikstannyng Tauly Badahshan avtonomiyalyq oblysy ortalyq ýkimetting sayasatyna qarsy túruymen tanymal jәne onyng túrghyndary Dushanbe sheshimderin oryndaudan jii bas tartady. Birneshe jyldyng aldynda aimaqta qaqtyghystar bastalyp, beybit túrghyndar qaza tapty. Tauly Badahshan provinsiyasynyng halqy qughyn-sýrginge úshyraghan dala komandiyrin qorghaugha túrghan bolatyn.

Baqylaushylar «Qytaylar әskery kýshin arttyra berse, aimaqta taghy bir kóterilis pen qaqtyghys bolady», dep senedi.

On jyl búryn belsendiler «Dushanbe biyligi óz territoriyasynyng bir bóligin Qytaygha beruge dayyndalyp jatyr», dep eskertti. Biraq ol kezde eshkim búl eskertuge  bayypty qaramady jәne onsha mәn bermedi, qanshalyqty manyzdy ekenin týsinbedi.

Býginde sol kezdegi aitylghan sózder shyndyqqa ainaldy jәne Qytay Tәjikstan aumaghyna ene bastady. Bayyrghy halyqtardy qudalau, shekteu bastaluda. Alayda baqylaushylar men tәuelsiz sarapshylar «Tәjikstan ýkimeti naqty aqparatty jasyryp otyr», dep esepteydi.

Qytay ótken tarihynda óz territoriyasyn keneytude «synyq sýiem ghana» degen sayasatyn ústanyp kelgen bolsa, býginde damyp kýsheygen sayyn ol ólshemi ondaghan nemese jýzdegen shaqyrymgha deyin óse bastady.

Qalay bolghanda da, Qytaydyng «ózimizdiki» dep sanaghan jerining biraz bóligin iyemdenui Tәjikstannyng qalghan territoriyasynyng 45 payyzyn alatyn «tarihy aumaqqa» degen talaby ashyq jәne janama týrde moyyndaldy dep kóruge bolady.

Basqa elding territoriyasyn iyelenude әskeriy-soghys qúraldaryn paydalanudan góri strategiyalyq, ekonomikalyq, qarjylyq maqsatta jýzege asyru, mәselen iri-iri nesiyeler, jerdi úzaq merzimde jalgha alu, satyp alu, sauda porttaryn jalgha alyp paydalanu jәne paydaly qazbalar ken oryndaryn úzaq merzimde menshiktenu qatarly ózine tiyimdi sayasatty ústanu arqyly qytay osynday «nәtiyjege» jetip otyr.

2018 jyly Tәjikstan «Jogharghy Kumarg» dep atalatyn altyn ken ornyn «Dushanbe II elektr stansiyasynyn» qúrylysyna aiyrbastap, Qytaygha berdi.

Tәjikstan ýkimeti qazirgi uaqytta Qytaygha 1,5 milliard dollar qaryz. Búl Tәjikstannyng syrtqy qaryzynyng 45 payyzyn qúraydy. Elde 300-den astam qytaylyq kompaniyalar júmys isteydi. Olardyng jalpy investisiyalary 7 mlrd. Ókinishke oray, Tәjikstannyng qazirgi ekonomikalyq jәne sayasy sayasatyna qarasaq, Badahshan taulary manyndaghy jer aumaghyna qatysty óz pozisiyalarynan aiyrylyp qalghan. Aldaghy uaqytta taghy ne bolatyny belgisiz...

Shyndyghynda, Qytaymen shekaralas, aumaqtyq daulary men ýlken qaryzdary bar elderding jerinen az-azdap aiyrylyp bara jatqanyn әlem ghana emes, osy elderding halqy da keyde bilmey qalady eken. Mysaly, Qazaqstan 1994 jyly Qytaygha 946 km2, 1997 jyly 530 km2 jerdi bergenin qazaq halqy bilgen de joq. Alayda, 2009 jyly Qazaqstan ýkimeti sheteldik investisiyalardy tartu maqsatynda «bir million gektar jerdi Qytaygha  soya ósiruge jalgha beru» degen auylsharuashylyq jobasy qoghamnyng qatty qarsylyghyna jolyghyp, búl iydeyadan bas tartqanyn bilemiz.

Tarihy qatelikterden sabaq alghan qazaq halqy biylikting әr qadamyn baqylau arqyly el territoriyasynyng Qytaygha beriluine jol bermey keledi. Óitkeni býgingi kýni qazaq últy óz biyligine senbeydi.

Kezinde Qyrghyzstan preziydenti Asqar Aqaevtyng Qyrghyzstannyng Qytaymen jәne Qazaqstanmen shekaralaryn ishkeri qaray jyljytyp, auystyru turaly sheshimi Qyrghyz elining birshama jer aumaghyn (tek Qazaqstanda 600 km2) Qytay men Qazaqstannyng anneksiyasyna alyp keldi dep kóredi. Búl mәselening ashyluy qyrghyz halqynyng Aqaevty yghystyruynyng bir sebebi bolghan edi...

Osy taqyryp boyynsha taghy da kóptegen mysaldardy ketire beruge bolady! Qazaqstan biyligi tym bolmasa osy Tәjikstan mysalynan sabaq alsa eken deymiz de!

Amantay Toyshybayúly

Abai.kz