Spiyker turaly: Bekqoja Jylqybekúly - aqyn, әdebiyettanushy, Filologiya ghylymdarynyng kandidaty, Euraziya Últtyq unversiytetining professory.

– Bekqoja Jylqybekúly, әdebiyet ghylymy – әdebiyet teoriyasy, әdebiyet tarihy jәne әdebiyet syny dep ýsh ýlken salagha bólinip, zerttelip, zerdelenip kele jatqan auqymdy ghylym ekenin óziniz jaqsy bilesiz. Siz joghary mektep oqytushysy retinde osynyng qay salasyna basa nazar audaryp jýrsiz?

– Ádebiyettanu ghylymy auqymdy sala ekendigin óziniz filologiya mamandyghynyng týlegi retinde óte jaqsy bilesiz. Kenes Odaghy kezinde qazaq әdebiyetining jogharyda atalghan salalary tyng serpinmen kózge týsti desek, qatelespeymiz. Alayda, әdebiyet tarihy qatang senzuralyq shenber ishinde ómir sýrdi. Últtyq mәsele men qazaqtyng dýnie tanymyna, senim-nanymyna qatysty shygharmalar men ol jóninde qalam terbegen qalamgerler qudalandy, tipti, jazushylar odaghynan shettetildi. Tek sosialistik realizmshildikti qaru etken qalamgerlerding joly boldy. Maghjan shygharmalarynyng qol-ayaghy túsalyp-matalyp, Sәken, Sәbiyt, Jambyl sekildi aqyn-jazushylar jaqsy dәripteldi. Al, elimiz tәuelsizdik alghannan keyin qazaq handyghy dәuirinen bergi Dulat Babatayúly sekildi shygharmasy shektelgen aqyn-jyraular men alash arystarynyng shygharmalary qayta qolgha alynyp, keng kólemde zerttelip, zerdelene bastady. Alayda, qazirgi tanda olardyng shygharmalarynyng Alash iydeologiyasynyng túghyry ekendigin moyyndau men dәripteu jaghy joghary dengeyde qolgha alynbay keledi. Sonymen birge Abaydyng shyghystyq tanym-týsinigi negizindegi «Tolyq adam» tújyrymdamasy keng kólemde nәsiqattalmay jatyr. Osy mәseleler jýieli týrde qolgha alynatyn bolsa, Qazaq elining iydeologiyalyq baghyty aiqyndala týser edi.

Al, әdeby syn mәselesi, Kenes Odaghy kezinde sayasattyng shylauynan shygha almady. Óitkeni, әdebiyet teoriyasy sosiyalistik realistik teoriyadan yaghny orys әdebiyettanushylarynyng syzghan syzyghynan, shenberinen ary attap baspady. Belinskiy, Chernyshevskiy qatarly orys synshylarynyng sitat sózinsiz shygharmalar taldanbaytyn boldy. Ahmet Baytúrsynúlynyng «Ádebiyet tanytqyshynyn» teoriyalyq negizderi tasada qaldy. Sóitip, syn janry maqtaytyndy shang júqtyrmay kóke kótere maqtap, madaqtap, al  dattaytyndy úrda-jyq halge týsirip, tabangha salyp taptap, shygharmalarynan «taptyq sana», «últshyldyq» izdedi. Eng ókinishtisi, elimiz tәuelsizdik alghannan keyin de osy ýrdis kýni býginge deyin jalghasyn tauyp kele jatqandyqtan, syn janry ózining damu ýderisining tyng jolyn taba almay keledi. Qazir syn janry toqyrau kezeninde túr nemese tóseginde talyqsyp úiyqtap jatyr deuge bolady.                 

Ádebiyet teoriyasynan sóz qozghasaq, әdebiyetting búl salasy da kóne shekpenin ýstinen tastamay, ógiz ayanmen kele jatqan, keyisti salanyng biri. Olay deytin sebebimiz, Zәky Ahmetting «Óleng sózding teoriyasy» men Zeynello Ghabdolovtyng «Sóz ónerinen» asyp týsetindey әdebiyet teoriyasyn janasha túrghyda payymdap kórsetken ghylymy enbekting tóbesi qazirshe kórinbey túr. Sol bayaghy ólenning qúrylymyna ghana erekshe mәn berip, óleng ónerin zerdeleumen birge tiptik obraz jaratu men sujettik qúrylym dengeyinen asa almaytyn, kóne sýrdektegi teoriyalyq negizder әdebiyettanushylargha abstrakttik úghym men naturalistik týsinik qalyptastyryp kele jatqandyghy jasyryn emes. Onyng ýstine kórkem shygharmadan әli kýnge deyin «ózekti oi» izdep, onyng poetikalyq syrynyng astaryna jasyrynghan sezimdik tәjiriybe sabaqqa ýnilmeytin zerttermender legi aramyzda әli jýrgendigi ókinishti. Ol, ol ma, kórkem әdebiyetten aqyl-oy izdeytinderge tanym bar?! Mine, osynday olqylyqtardyng ortasynda ómir sýrip kele jatqan әdebiyet teoriyasy, onyng ishindegi bayybyna baru óte qiyn bolghan ólentanu nazariyasy (teoriyasy) mening qazirgi zerttep-zerdelep jýrgen basty taqyrybym desem artyq aitqan bolmaymyn. Jalpy alghanda, әdebiyettanudyng teoriyalyq ghylymy negizi janarmay, әdebiyet tarihy da, syny da kemeline kelmeydi. Sondyqtan әdebiyettanu salasyndaghy oqu-oqytu jýiesinde janashyldyq negizdegi oqulyqtar men oqu qúraldaryn keshendi týrde ghylymy ainalymgha týsirudi qolgha alu kerek. Sonda ghana naghyz әdebiyettanushylar qosyny qazaq ruhaniyaty әlemining mәiegi bolghan búl salanyng qozghaushy kýshi bola alady әri әdebiyettanu ghylymy da últtyq sana negizinde bir jýiege týsedi dep oilaymyn.

Kenestik iydeologiya qalamgerlerdi «tapsyrma oryndaushy qolbala» retinde paydalandy

– Kenestik iydeologiya men sosialistik realistik әdebiyetting negizderi qanshama talatty qazaq qalamgerlerining oiyna oralghy, qalamyna túsau bolghany belgili. Qalay desek te, olar ózi jasaghan qoghamnyng búralang jolyn basyp ótip, әr dәuirding kýngeyi men teriskeyin beynelegen, sosialistik týs, taptyq sipat alghan shygharmalardy molynan jazyp ketti. Búl, sol bir zaman qalyptastyrghan qazaq әdebiyetining aiqyn kórinisi. Sondyqtan búdan kinәrat izdey bergennen góri, tarihy túrghydan әr shygharma layyqty baghasyn alghany dúrys bolar dep oilaymyn. Sizding oiynyzsha qalay?

– Kenes Odaghy kezeninde qalamgerlerge, әsirese, Jazushylar Odaghynyng mýshesi bolghan aqyn-jazushylargha óte tiyimdi jaghday jasalghany shyndyq. Qalamgerlerding «Qalamgerler ýii» boldy, kónili qalasa da, qalamasa da osy ýige baryp jayghasyp, jatyp jazatyn. Sosialistik enbek adamyn jazu ýshin bolatyn saparlarda abroyly, kónil kýii kóterinki bolumen birge qalamaqylary óte joghary bolyp, sol arqyly әl-auqatyn jaqsartyp alghan qalamgerler shoghyry kóp bolghany jasyryn emes. Alayda, olardy Joghary Kenestik iydeologiya basqarmasy qalamgerlerdi «tapsyrma oryndaushy qolbala» retinde paydalanghany da ótirik emes. Olardyng aitqanyna kónbey, aidaghanyna jýrmey, syzghan syzyq, shenberinen shyghyp ketken, moynyna qúryq saldyrmaghan Múqaghaly Maqatev syndy aqyn-jazushylar Jazushylar Odaghynyng mýsheliginen «qualandy» bolghany da aqiqat. Búl neni bildiredi? Áriyne, Kenes Odaghy kezenindegi әdebiyette óte súmdyq senzura bolghandyghyn dәleldeydi. Sondyqtan Kenes Odaghy kezenindegi qazaq әdebiyetin shektemeli shenber ishinde sheksiz damugha úmtylghan, jankeshti әdebiyet deuge bolady. Óitkeni, Leniyn, Stalin syndy kýn kósemderdi madaqtaudan jәne kompartiyany jyrlaudan qoly bir tiymegen qalamgerlerden tys, betin iydeologiya boyauymen jyltyratyp, astarynda alapat últtyq tendikti, tәuelsizdikti ansaytyn, ata-babamyzdyng ótken tarihyn týgendep, ruhanyy bolmysyn joqtaytyn Múqtar Áuezov pen Iliyas Esenberlin qatarlylardyng tarihy romandarymen qosa Berdibek Soqpaqbaev, Oralhan Bókey shygharmashylyghy ainalasyndaghy sayasatqa onay-ospaq noqta-jýgen saldyrmaytyn, kórkemdik kókjiyegi ken, shúrayly shygharmalar legi jaryqqa shyqqandyghyn da moyyndamaugha bolmaydy.

Al, tәuelsizdik qolymyzgha tiygen búl kýnde sol solaqay zamana tudyrghan «Madaq әdebiyetinin» maytalmandarynyng shygharmalary qoqyr-qoqsyq ýiindisine ketti de, al últyq oi-sanalyq týisigi bar, syrly estetikalyq iyrimge bay, ózindik kórkemdik óresimen oqyrmandaryn tәnti etken shygharmalar Qazaq Kenes әdebiyeti tarihynan myqtap oryn aldy. Olar әdebiyettanushylar jaghynan ózindik baghasyn alyp, ghylymy ainalymgha qosyldy. Óitkeni, onday kórkem әdebiyetke tәn poetikalyq mәni bar әdeby shygharmalar qashan da jerde qalmaytyndyghy anyq. Ádebiyettanushy Serik Qirabaevtyng sózimen aitqanda: «Kenestik iydeologiya qúlady dep, ol dәuirde tughan jaramdy әdebiyet tuyndylaryn jappay jamandaudan saq boluymyz kerek». Alayda, kórkemdik óresi óte tómen, jaramdy emes shygharmalardy qazaq әdebiyeti tarihyna kirgizuimiz kerek dep, ony tyqpalaudan da aulaq bolugha tiyispiz. Óitkeni, biz qazir tәuelsiz elmiz. Dýniyetanymdyq, últtyq sanalyq, estetikalyq kózqarasymyzda erekshe búrylys bolghandyghyn esten shygharmamaghanymyz jón.

Al, sizding «búdan kinәrat izdey bergennen góri, tarihy túrghydan әr shygharma layyqty baghasyn alghany dúrys bolar» degeniniz, kezinde әdeby shygharmashylyqtyng sayasy ólshemderimen «óreli shygharma atanghan» әsire qyzyl shygharmalardy menzese kerek. Onday shygharmalar әdebiyet teoriyasynyng shygharmashylyq shyndyq tarazysynan, kórkemdik ólshemderinen jәne dara stilidik túghyrynan auyly óte alys jatqandyqtan, olardy maymónkelep, jalpaq shesheylikpen kórkem shygharmalar qataryna qosu ar-namystyng ainasy bolghan әdeby jasampazdyqqa jasalghan auyr qiyanat deuge bolady. Sondyqtan tom-tom kitaby bar Kenes Odaghy kezenindegi qalamgerlerding shygharmalaryn qatang sýzgiden ótkizbey túryp, onyng sol kezdegi ataq-danqynyng buymen qayta-qayta jyltyndatyp, baspadan shyghara bermey, súryptalghan, ózindik kórkem izdenisi bar shygharmalaryn tandap alyp, pyshaqtyng qyrynday bolsa da tandamaly shygharmalar jinaghyn oily oqyrmandargha úsynudy qolgha alghan jón bolar edi. Eger olardyng birde-bir shygharmasy qazaq últynyng kórkemdik talghamy men kórkem әdebiyetting qabyldau estetikasynyng ólshemderine say kelmeytin bolsa, «óz obaly ózine» degen ústanymmen, bolashaq oqyrmandardy aljastyryp, olardy «aqyn-jazushy edi» dep, jar saludyng qajeti joq. Búl arada men shygharmashylyq enbekke degen jauapkershilik qalamger jaghynan mәngilik kepildendirilse ghana, onyng shygharmasy ómirsheng bolady degen ústanymdy qolyna qalam alyp jýrgen jas talapkerlerding esine salyp ketkim keledi. Osy orayda bir kýndik ataqqúmarlyq myng kýndi shataq qylarlyq әurege ainalatyndyghyn úmytpau kerek.

Abay eng aldymen «Tolyq adam» túlghasyn qalyptastyrushy filosof

– Jalpy qazaqtyng jazba әdebiyetining qalyptasu men damuyna klassikalyq orys әdebiyetining de yqpaly zor bolghany ras. Kenes dәuirindegi әdebiyettanushylardyng pikirine ýnilsek: «Qazaqtyng HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy demokrattyq әdebiyeti de negizinen orys әdebiyetining ozyq dәstýrinen ýirenip, qazaq halqy ómirining shyndyghyn suretteu arqyly últtyq óner men óz iydeyalaryn bayytty. Y.Altynsarinnyn, Sh.Uәlihanovtyn, A.Qúnanbaevtyng әdebiy-qoghamdyq kózqarasy tikeley orystyng revolusiyashyl-demokrttyq oi-pikirining әserimen qalyptasty. Ásirese, Abay tvorchestvosynda әdebiyetting halyqtyq mәselesi janasha qoyyldy, aqyn kórkem sózding halyq ómiri men qoghamdaghy ornyn dúrys baghalady. Abaydyng shygharmalaryndaghy azattyq oilary, realistik beyneleu ýlgileri, gumanizmi, orystyng progresshil әdebiyeti dәstýrining jemisi. Abay dәstýrin HH ghasyrdyng basyndaghy demokrattyq әdebiyet ókilderi ary qaray damytty. Olar halyqtyng әleumettik tensizdikke qarsylyghyn terenirek jyrlap, jana zaman keyipkerlerining tyng obrazdaryn jasady. Eski kózqarasty synap, qazaq qoghamyndaghy qayshylyqtardy jan-jaqty beyneleuge tyrysty» («Qazaq sovet әdebiyeti», 10-synyp oqulyghy, 8-9-bet) deydi. Búghan sizding alyp-qosarynyz bar ma?

– Búl arada biz Abay eng aldymen aqyn ba, әlde filosof pa? – degen súraudyng basyn ashyp alugha tura keledi. Abay ólenderi men qara sózderin oqyp otyrsaq, biz onyng poetikalyq shyndyq pen estetikalyq oi-qiyal tújyrymynan góri, pәlsapalyq oy úshqyrlyghyna basa nazar audarghanyn bayqaymyz. Onyng ólenderinde obrazdy suretkerlikten kóri, aqyl aitu, arnau, joqtau jәne ózining pәlsapalyq oi-tolghamyn bildiru sekildi ólender kórkemdik amaldarsyz, tek ýiqas pen yrghaqtyng ynghayy negizinde beynelengendigin anghara alamyz. Sondyqtan Abay eng aldymen «Tolyq adam» túlghasyn qalyptastyrushy filosof bolyp kózge týsedi. Odan song baryp ol aqyn. Óitkeni, Abay ózining aitpaqshy bolghan oi-tolghamdarynyng basym bóligin oidy taqpaqtap jetkizu tәsili arqyly oqyrmandaryna tókpey-shashpay jetkizgen. Sol sebepti Abaydyng «daryndy ólenderine» qaraghanda «saryndy ólenderi» mol. Al «Qys», «Jaz» sekildi kórkem obrazdylyghy men estetikalyq talghamy joghary «daryndy ólender» men keybir «saryndy ólenderinin» ishinde «daryndy ólenge» tәn shúrayly shumaqtar sausaqpen sanarlyq qana. Mine, osynday naqtyly faktining ózinen biz Abaydyng shygharmashylyq túlghasyn onyng pәlsapalyq oi-tolghamy men poetikalyq kórkem obrazdy talghamy negizinde jeke-jeke zerttep-zerdeleudi qolgha aluymyz kerek sekildi. Olardy bir-birimen arlastyryp jiberetin bolsaq, onda kýngirtikke boy aldyramyz da, әlem aldynda aqyny men oishylynyng ara-jigin ajyrata almaytyn últqa ainalyp qalamyz.

Al, Abay shygharmashylyghynyng qaynar kózi qazaq auyz әdebiyeti men jyraulyq dәstýr, sonday-aq shyghys әdebiyetining ýlgileri jәne orys әdebiyetining ozyq shygharmalary bolghany jasyryn emes. Alayda, onyng sәby kezinen bastap tәlim-tәrbie alghany, ústazy qazaq halyq auyz әdebiyeti bolghany shyndyq. Onyng shygharmashylyqta eseyip, erjetuining túghyry nemese irgetasy auyl arasyndaghy aqyndyq mektep pen jyraulardyng órshil jyrlary bolghany da bizge belgili. Odan song baryp hat tanyp, jazu jaza bastaghan son, medresede shyghys әdebiyetinen shyndap suysyndap, óz shygharmashylyghynyng qanqa qabyrghasyn qalaghandyghy da anyq. Al, orys әdebiyetining klassikterimen tanysuy әbden eseyip, erjetip, aqyl toqtatqan song ghana boldy. Sondyqtan «Abaydyng shygharmalaryndaghy azattyq oilary, realistik beyneleu ýlgileri, gumanizmi, orystyng progresshil әdebiyeti dәstýrining jemisi» deu óte artyq aitylghan pikir. Óitkeni, Abay syndy oishyl, kemenger túlgha Qazaq handyghy sekildi derbes handyqty armandamady, qara óleng ýlgisining beyneleu tәsilderin óz ólenderinde qoldanbady, qazaq halqynyng nemese adamzat balasynyng azattyq, tendigin ansamady degenge kim senedi?! Búl arada Kenes Odaghynyng sayasy iydeologiyalyq pighylynyng iyisi mýnkip túrghandyghy belgili. Kenes Odaghy kezinde «Últtyq» jәne «Shyghys» degen ataulardyng qatang shektemege úshyraghandyghy jasyryn emes. Sol sebepti Abay shygharmashylyghyndaghy onyng oi-qiyal әlemin orys mәdeniyeti jәne әdebiyetimen baylanystyra zerttep-zerdelemeu – barsa kelmeske barghanmen birdey bolatyn jaghday ekendigin ótkelden ótip alghan biz dúrys týsinuimiz kerek.

Abaydyng islamshyl da, orysshyl da emes, tap-taza Alashtyq ruhy «Tolyq adamda» anyq kórinis tabady

– Abay jasampazdyghyna ýnilip otyrsanyz diny týs alghan ólenderi men qarasózderi kezdesedi. Búl aqynnyng bala kezinde auyl moldasynan, keyin Semeydegi medresseden ýsh jyl diny bilim alghanynan bolsa kerek. Keyin orys tilin ýirenip, orys әdebiyetin oqyp, orystyng bilim, ghylymymen tanysa bastaghannan keyin, ol:

«Jasymda ghylym bar dep eskermedim,

Paydasyn kóre túra teksermedim,

Erjetken song týspedi uysyma,

Qolymdy mezgilinen kesh sermedim.

Búl mahrúm qalmaghyma kim jazaly,

Qolymdy dóp sermesem, óster me edim?!» – dep ózining bala kezinde naghyz  bilim men ghylymnan nәr ala almaghanyna qatty ókingen sekildi. Siz qalay oilaysyz?

– Abay qazaq halqynyng salt-sanasy men diny nanym-senimining qaymaghy búzylmaghan qoghamdyq, әleumettik ortada eseyip-erjetkendigi bәrimizge mәlim. Qazaq halqynyng salt-sanasynyng ózi úshan-teniz bilim men qaghida, jol-josynnyng qatpar-qatparynynan qúram tabatyndyghyn qazirgi jastar úmytyp barady. Áne sol ortada ósip-óngen Abaydyng oi-qiyaly qazaq mәdeniyeti ortasynan orys mәdeniyeti shenberine auysa bastaghanda eki mәdeniyetting artyqshylyq-kemshilikterin ózara salystyra otyryp, bizding tek gumanitarlyq ghylymdargha ghana nazar audaryp, jaratylystanu ghylymyna, әsirese, tehnikalyq ghylymdargha nemqúrayly qaraghandyghymyzdy bayqaghan. Búl salalardyng adamzat túrmys-tirshiligining auyrtpashylyghyn jenildetude orasan zor ról oinaytyndyghyn angharghan. Sol jaratylystanu ghylymy men tehnikalyq ghylymdardyng manyzdylyghyn jas kezinde angharmay, oghan den qoymaghanyna nalyghan Abaydyng búl oiy qazaq dalasynda mal ónimderi men aghash ónimderin óndeude jәne aua rayyn aldyn ala boljay alatyn jaqtardaghy salystyrmaly týrde ozyq qazaq halqynyng ghylymy men tehnologiyasyn joqqa shygharghanday bolady. Búl qazaq dalasynda ghylym-bilim joq degendik emes. Ár últtyng qorshaghan ortasy men túrmys-tirshiligine qaray ghylym-bilimi, ilimi boldy degen sózding Abay oi-qiyalynda damy týsip, óz el-júrtynyng bir saryndy túrmys-tirshiligine kónili tolmay, soghan oray el-júrtyna arnap aitqan jarlyghy sekildi. Abaydyng búl oiyna qarap, naqtylap aitqanda, «ghylym-bilimning bәri orysta» degen pikirin negiz ete otyryp, ony orysshyl deuge bolmaydy. Qayta óz halqyn ghylym-bilim ýirenuge qayraghan qayratkerlik ruhyn tereng týsinuimiz kerek. Kenes Odaghy Abaydyng osy bir oi-pikirin paydalanyp, qazaq halqyn qúldanudyng tyng jolyn ashty. Sol arqyly olar qazaq dalasyn jabayylar dalasy, al ózderin órkeniyetting besigi sanady. Qazaq halqy osy bir oi-pikir negizinde orys iydeologiyasynyng iyriminde 70 jyl boyy túnshyghyp, men-zeng kýy keshti. Al býgin jol basqa, jora basqa.

Taghy bir aita ketetin mәsele, tatar moldalary da islam dinining kólenkesinde arab mәdeniyetin dәripteumen bala Abaydyng tili men diline edәuir әser etkeni belgili. Onyng kórinisteri retinde Abay qara sózderi men ólenderindegi arab, parsy sózderi men islamdyq týs alghan oi-pikirlerin kóldeneng tartugha bolady. Tipti, keybireuler onyng shygharmashylyghy men ómirbayanyn osy bir bolymsyz faktiler arqyly islam dinimen qatystyrghysy keledi. Abay islam dinin qazaqtyng salt-sanasy negizinde kóshpendiler órkeniyetine beyimdep qabyldaghandyqtan, onyng tatar moldalarynyng tyghyryghynan shyghu barysyndaghy dýniyettanymdyq jandýniyesining ishki qayshylyq-qaqtyghystaryna negizdelip, ony islam dinining mýriyti retinde qarastyru jansaq úghym. Abaydyng islamshyl da, orysshyl da emes, tap-taza Alashtyq ruhy onyng «Tolyq adam» syndy pәlsәpalyq oy jýlgesinde anyq kórinis tabady. Búl tәuelsiz elimizding últtyq iydeologiyalyq baghyt-baghdar túghyryn qalyptastyruda óte manyzdy ról oinaytyn týiin. Qalay degen kýnning ózinde de, Abay mәdeniyetaralyq qarym-qatynastar toghysynda eseyip-erjetken kýrdeli túlgha. Sondyqtan onyng arab mәdeniyetine boy úsynyp, orystyng janashyldyqqa bet alghan ghylym-bilimine tamsana qaraytyndyghy sózsiz. Onyng arghy jaghynda bastys órkeniyeti jatqandyghyn Abay sezse de, sezbese de, oghan bala kezinen bastap tereng boylay almaghandyghyna qatty ókinetindigi tәbighy qúbylys. Óitkeni onyng balalyq jәne bozbalalyq shaghy tatar imamdarynyng yqpalynda qanaghatshyldyqpen, tәubeshildikpen ótip ketken edi. Búl, әriyne, Abay ýshin orny tolmas ókinish bolatyndyghy sózsiz.

Qazaq degen últ dýniyede bireu ghana bolghandyqtan, onyng әdebiyeti de – bireu

– Qazaq әdebiyeti qazaqtyng qúraq kórpesi sekildi elesteydi maghan. Múny men nege bylay aityp otyrmyn, sebebi, qazaq әli dýniyejýzinde taryday shashyrap jýr. Basqasyn aitpaghanda, Qytay qazaq әdebiyeti, Mongholiya qazaq әdebiyeti jәne TMD elderindegi qazaq әdebiyeti bar. Jalpy, qazaq әdebiyetin osylay jik-jikke, әr elge bólgenimiz dúrys emes sekildi. Osylardyng bәrin bir arnagha qúiyp, tarihy kezenge bólip zerttey alsaq, «Qazaq әbeyeti» aidyny keng tenizge ainalmasa da, ýlken ózenge ainalghan bolar edi. Búl bir, ekinshi bir mәsele – әdebiyet tarihy búryn Kenestik qazaq әdebiyeti bolsa, qazir Tәuelsiz qazaq әdebiyeti dýniyege keleui kerek qoy. Múnyng bәrin zerttep, zerdeleu, ghylymy ainalymgha týsiru jaghy qalay bolyp jatyr?

– Qazaq degen últ dýniyede bireu ghana bolghandyqtan, onyng әdebiyeti de – bireu әri biregey boluy kerek. Ókinishke oray, qazirgi tanda qazaq últyn jәne onyng ruhany әlemin bólshektep kórsetu imperiyalyq pighaldaghy elderge әli qajet bolyp túrghandyghy belgili. Sol qatarda Kenes Odaghy kezinde qalyptasyp ýlgirgen qazaq әdebiyetindegi «bólshektenu» kýni býginge deyin jalghasyn tauyp keledi. Óitkeni, kórkem әdebiyetting ol kezdegi birden-bir ólshemi – sayasi-iydeologiyalyq ólshem bolghan. Sayasi-iydeologiyalyq baghyttan auytqyghan kórkem shygharmalar men qalamgerler qatang shektemege úshyraghan әri qudalanghan. Búl birinshden, qalamgerlerding erkin shygharmashylyq qimylyna túsau salatyn bolsa, ekinshiden, jersharynda taryday shashylyp jýrgen qazaqtar men qazaq әdebiyetining birtúlghalanuyna kedergi keltirdi. Naqtylap aitqanda, qarashanyraqtyng otaudy mensinbeui, otaudyng qarashanyraqqa tәueldi boluyn qalyptastyrdy deuge bolady. Sóitip, joghary oqu oryndarynyng filologiya fakulitetterinde «Shetel qazaq әdebiyeti» nemese «Qytay qazaqtarynyng әdebiyeti», «Mongholiya qazaqtarynyng әdebiyeti» qatarly arnauly dәrister tәuelsizdik jyldary oqytylatyn bolghan. Búl ýrdis kýni býginge deyin jalghasyp tauyp kele jatqandyghy belgili.

Eger bizding qazaq bólinip-bólshektenbeytin birtútas últ bolatyn bolsa, onda birtútas qazaq әdebiyetin qalyptastyruymyz kerek. Óitkeni, sheteldegi әdebiyetshi, qalamgerlerding ishinde naghyz aqyn-jazushy retinde moyyndalatyn shygharmashylyq top kóp emes. Mysaly, Qytay jerinde tuyp ósken kórnekti jazushylar Qajyqúmar Shabdanúly, Qausylqan Qozybayúly, Orazhan Ahmetúly, Júmabay Bilәlúly, Omarghazy Aytanúly, Maghaz Razdanúly, Jәnethan Tútqabekúly, Zadahan Mynbayúly, Jaqsylyq Sәmiytúly, Serik Qapshyqbayúly, Túrsynәli Ryskeldiúly, Qajybek Tótekin jәne Mongholiya jerinde tuyp ósken Kәkey Janjúnúly, Zýlkәpil Mәulitúly, Kәp Qúmarúly, daryndy aqyn Súraghan Rahmetúlynyng shygharmalary qazaqstanda tuyp ósken qaysy bir jazushy aqyndardyng shygharmasynan kem dep oilaysyz? Bayyrghy ata-babamyzdyng qonysy bolghan, qazir shetel atanyp jýrgen jerde eseyip-erjetui ghana olardy ýiirinen bólip túrghanymen, shygharmashylyq shyrayy, oilau jýiesi men til qoldanu sheberligi jәne túrmys-tirshiligi qazaq elindegi qalamgerlerden bólip qarastyratynday ózgeshe emes. Sondyqtan, ózing aitqanday qazaq әdebiyetin qúraq kórpe sekildi alalap, jalalap otyrghan ózimiz. Múndaghy bir mәsele, qazaq әdebiyeti dýniyening qay búryshynda dýniyege kelse de, onyng kórkemdik óresi shynayy shygharmashylyq shyrayymen óz oqyrmandaryn moyyndatyp jatsa, oghan «at qoyyp, aidar taghyp» alalap, bólip-jaryp jatpay, jalpy qazaq әdebiyeti tarihynyng qúramyna kóp oilanbay, engizu kerek. Óitkeni, shetelde túratyn nemese sonda tuyp eseygen qalamgerlerding de iyleytini sol bayaghy bir qazaq ruhaniaty bolghan qazaq әdebiyetining púshpaghy, ony bólip-jarugha kelmeydi. Tildik túrghydan alsaq ta olar ózge tilde emes, tek qazaq tilining sózdik qoryn molaytugha ýles qosyp keledi. Búl tәjiriybe Qytaydyng «Osy zamanghy әdebiyet tarihynda» qoldanylyp jýr. Olar Tayuan, kezindegi Gankonk taghy basqa alys shetelde túryp, qytay tilinde jәne basqa tilderde jazatyn jazushy aqyndaryn qytay әdebiyeti tarihynan mýlde shettetpeydi. Bólingendi bóri emes, týlkining ózi jep qoyatyn búl zamanda. Qazaq ruhany әlemining birtýtastyghy bizge auaday qajet.

Últtyq әdebiyetimizding óresi Kenes Odaghy túsyndaghy әdeby shygharmashylyqtyng dengeyine әli jete almay otyr

– Bizde bir jaman әdet bar, qit etse boldy suayaghy qúrdymgha ketken Kenes Odaghyna bar kinәni ýiip-tógip shygha kelemiz. Qazaq eli tәuelsizdik alghan 30 jyldan beri etek-jenimizdi jiyp, óz qotyrymyzdy ózimiz qasyp kele jatqan joqpyz ba?

– IYә, búl dert býgin payda bolghan dert emes, sol suayaghy qúrdymgha ketken Kenestik jýieden bizge múra bolyp qalghan dert. Bizden auru ketse de, әdet ketpey, artymyzdan qalmay, salpaqtap erip keledi. Qazaq eli tәuelsizdik alghannan keyin, qalamgerlerding qol-ayaghy kenip, iydeologiyalyq shektemeli shenberden shyqqandyqtan, «Parasat maydany» sekildi tyng tuyndylar dýniyege kelgendigin joqqa shyghara almaymyz. Alayda, sherik ghasyrdan astam jalghasqan ótpeli dәuirde Kenes Odaghynyng әdeby shygharmashylyghynan múra bolyp qalghan prozadaghy «Ertekshildik» pen ólendegi «Birsaryndylyq» auyruynan aiygha almay kele jatqandyghymyz, әriyne, ókinishti. Onyng basty sebebi, bizding qalamgerlerimizding izdenu arqyly jana shygharmashylyq ýrdiske tyng teoriyalyq negizben kire almay jýrgendiginde. Odan qala berdi «jeng ishinen jalghasqan әdeby shygharmashylyqtaghy jemqorlyq», naqtylap aitqanda, qalamgerlerding shygharmashylyq aghym boyynsha emes, jershildik, rushyldyq jәne biylik negizindegi topshyldyqtyng asqynuy men shygharmagha shynayy syn-pikir beruding ornyna, qalamgerlerimizding jogharydaghy topshyldyq jýiesi boyynsha bir-birining tanys-bilistik, dos-jarandyq baylanysyn shygharmashylyqqa sýirep әkelip, ótirik maqtau nemese kek alu sipatyndaghy «Súlatyp týsiru» amaldaryna berilip ketip, shynayy shygharmashylyqtyng kórkemdik ólsheminen alystauyn atap ótuge bolady. Men búl oiymdy ne ýshin aityp otyrmyn? Áriyne, Tәuelsizdik jyldaryndaghy әdebiyet Kenes Odaghy kezindegi әdebiyetten ózgeshe, últtyq sipattaghy janghyrghan, janarghan beynede bolu kerek edi. Eng ókinishtisi, últyq әdebiyetimizding óresi sol Kenes Odaghy túsyndaghy әdeby shygharmashylyqtyng dengeyine әli jete almay otyr. Jalpy әdeby shygharmalardyng aq-qarasy, asyly men jasyghynyng arajigi әli tolyq ajyratylmay keledi. Kenes Odaghyn jyrlap, onyng soyylyn soqqan jazushy-aqyndar «Ádebiyet tarihy» pәnining oqulyghynan әli alshaqtaghan joq. Tәulsizdik dәuirdegi әdebiyet te dәl Kenes Odaghy dәuirining әdebiyeti sekildi kórkemdik kókjiyegining kendigimen emes, mazmúnynyng jalandyghymen jan baghyp, kýn kórip jýr desek, asyra aiqan bolmaymyz. Áriyne, oqyrmandaryn tәnti etetin, naghyz әdeby shygharmashylyqtan tughan tuyndylar joq dep aitudan aulaqpyz. Ony zettep-zerdeleytin janasha teoriyalyq kózqaras-ústanymdaghy mamandardyng óte tapshylyghy men ghylymy ortalyqtardyng qoldap-quattamauynyng kesirinen, Kenes Odaghy kezindegi әdebiyet pen Tәuelsizdik dәuirindegi shygharmashylyq jýieli týrde tolyghymen ghylymy ainalymgha týsti dep aita almaymyn. Ghylymy ainalymgha týsti degen kýnning ózinde de, jeke zettermender men mamandardyng bir túlghaly emes, jalghaghan jiptey ýzik-ýzik oqulyqtary men oqu qúraldaryn ghana atap ótuge bolady.

Kenes zamanyndaghyday gazetke jazylatyn oqyrman qazir joq

– Qazaq әdebiyetinde «jershildik», «topshyldyq», «rushyldyq» jәne «biylikshildik» degen sekildi «shildikter» ónerding әr salasyn dendep alghany ras. Onyng ýstine kóptegen qalamgerler sol taptauyryn bolghan Kenestik sosialistik realistik әdebiyetting jolynan bir janylmay kele jatyr. Qazaq әdebiyetin әlemdik әdebiyetting bet alysyna qaray iykemdeuge bolmas pa edi? 

– Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin siz aitqanday әdebiyet-kórkemónerde kóp ózgerister, janashylyqtar boluy kerek edi. Ókinishke oray, olay bolmay túr. Óitkeni, әdebiyetshilerdi Kenes Odaghyndaghy sekildi qazir ýstemdik orynda otyrghan biylik ózining iydeyalogiyasyn dәripteuge paydalanudy jalghastyryp keledi. Ózining qolayyna jaqqan qalamgerler men zertteushilerding shygharmashylyghyn demep, olardyng kitaptary men shygharmalaryn ýzbey jariyalap, al óz aldyna әleumettik dert-derbezder men halyqtyng múnyn múndap, joghyn joqtaghan, «Últsyzdanu úrany» sekildi tyng taqyryptargha barghan qalamgerlerdi qudalaugha deyin barghany, olardy marapattar men shygharmashylyq stependiyalardyng manayyna da jolatpay kele jatqany ókinishti. Búl pighyl, әriyne, әdeby shygharmashylyqqa әser etpey qoymaytyndyghy shyndyq. Osylay shygharmashylyq topty bólip-jaryp, alalau endi ghana qolyna qalam alyp, shygharmashylyqpen ainalysa bastaghan talapkerler legining baghyt-baghdaryna әser etpeydi deuge bolmaydy. Bolashaghy joq taza kórkem shygharmashylyqtan kóri, keleshegi jarqyrap túrghan auqymdyq taqyryptargha baru jolyn tandaghan talapker qalamgerlerding joly bolatyndyghy da sodan. Sol sebepti, jastardyng janashyldyqqa bet búru jaghy óte әlsiz. Jas buyndar elikteytin agha buyn qalamgerlerding Kenes Odaghy әdebiyetining kóne sýrdeginen әli shygha almay jýrgendigi men tyng nazariyalyq negizi bar shygharmashylyq týsinik qalyptastyra almauy talapker qalamgerlerding izdenu jaghyna әser etetindigi sózsiz. Bylay qaraghanda búl eki kemshilikting tórkini bir. Óitkeni, búl arada biz qolyna endi ghana qalam alghan qalamgerlerding bet týzep otyrghan ainasy bolghan agha buyn qalamgerlerimizding janasha shygharmashylyq jolyn taba almauy nemese óse almauy deuge bolady.

Naqtylap aitqanda, biz býgingi kýni әdeby shygharmashylyqta Maghjan Júmabaev ýlgisi men Sәbit Múqanov ýlgisining qayshylyghyna tap bolyp otyrmyz. Búl mәseleni sheshude, әriyne, shygharmashylyqty syrtqy әleumettik bedeldi kýshterding әserimen baylanystyra týsinbey, adamnyng ishki jan-dýniyesi men oi-sanasynyng derbes qimyly negizinde úghynu arqyly jýzege asatyndyghyna sýienuimiz kerek. Sodyqtan, qazirshe bizding tól әdebiyetimizding dýniyejýzilik órege kóterilip ketui naghaybyl. Óitkeni, qazir bizding kórkem әdebiyet jónindegi týsinigimiz ertek aitudan, úran shaqyrudan, aqyl-ósiyet qaldyrudan, tipti, filosof boludan, qysqasy, aqparat әdebiyeti men internet әdebiyetinen ary asa almay jýr. Búghan jaqynda ghana shetel tiline audarylyp basylghan qazaq aqyndarynyng antologiyasynyng ishinde «kórkem әdebiyetke ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn» dýniyeler jýr degen sózdi bir sheteldik әdebiyettanushynyng auzynan estigenimde, úyalghanymnan jerge kirip kete jazdaghanymnyng ózi-aq aighaq. Mine, osy bir naqtyly dәlelding ózinen-aq bizding kórkem әdebiyet jónindegi týsinigimizding qanday dәrejede ekendigin aiqyn angharugha bolady.

Shyny kerek, basqasyn aitpaghanda seni men biz qazirgi kezde memleket esebinen bir kitap shygharu bylay túrsyn, jazghan bir-eki óleng men qazaq әdebiyetine qatysty syny maqala men súhbatty «Qazaq әdebiyeti» gazeti men «Júldyz» jurnalyna bastyrudyng ózi qiyn, onyng nesin jasyramyz. Sol jazghan shygharmang ýshin redaksiyanyng esigin eng keminde eki-ýsh ret qaghasyn, baspaymyz dep aitpaydy, «matrialynyzdy oqy almay jatyrmyz, bir reti kelip qalar...» degen sekildi kónil jyqpas sózdermen seni shygharyp salady. Ol degen «sizding búl shygharmanyzdy bizding gazet nemese jurnal kótere almaydy, bere almaymyz» degen sózden de auyr ghoy. Qazaq әdebiyetine qatysty tolghaqty oilardy, salmaqty pikirlerdi basudan jaltarghan basylymdardan qanday ýmit kýtesin?! Keyde memleket esebinen kýn kórip, jaryqqa shyghyp jatqan basylymda qyzmet istep jatqandardy ayap ketesin. Óitkeni, biylik olardy memleket qarjysyna tәueldi etip qoyghan, tәueldi bolmay qaytsin, Kenes zamanyndaghyday gazetke jazylatyn oqyrman qazir joq. Eger qarjy auzyna tambay qalsa, qayrandap qalghan balyq sekildi auzyn ashyp, baqaday shúrqyrap qalatyny anyq...

Ádeby shygharmashylyqpen shúghyldanatyn adamdardy jas-kәrige bólu qisyngha kelmeydi

– Al, jas qalamgerlerding ayaq alysy qalay dep oilaysyz? Maqtanyp aitarlyqtay, oqyrmannyng tandayyn qaqtyratyn, әdebiyettanushylar men synshylardyng nazaryn audaryp jýrgen jas aqyn-jazushylar bar ma?

– Sizding búl súraghynyzgha men: «Bar dep aitugha da bolady, joq dep aitugha da bolady» dep jauap berer edim. Bar deytin sebebim – janashyl ýlgide jazatyn aqyn-jazushylardyng shygharmalary baspa betterinde ýzdiksiz jariyalanyp jatyr. Al, joq deytin sebebim – sol janashyl ýlgide jazatyn aqyn-jazushylardyng shygharmalarynan ózekti oy izdep ýirenip qalghan qu basymyz estetikalyq túrghyda qabylday almay, onyng keudesinen iyterip jýrgendigimiz. Búl qasiret pe? Áriyne, qasiret. Búl jayit bizding әdebiyettanushylarymyz ben oqyrmandarymyzdyng әli de әlgi bir shou әdebiyetting әueninen shygha almay jýrgendigin kórsetedi.

Búl arada biz qalamgerlerdi jas jәne jasamys dep bólip jaryp, olardyng arasyna tas qamal ornatyp tastaudan aulaqpyz. Mening oiymsha, shygharmashylyq jaspen ólshenbeydi, ol shygharmanyng kórkemdik óresimen ólshenedi. Múhtar Maghauiyn, Asqar Sýleymenov, Rahymjan Otarbaev, Júmatay Jaqypbaev, Tynyshtyqbek Ábdikәkimov, Bauyrjan Jaqyp, Gýlnar Salyqbaeva, Svetqaly Núrjan, Aqberen Elgezek qatarlylardyng alghashqy kitaptary jaryqqa shyghyp, oqyrmandardyng nazaryn ózine audarghanda olar qansha jasta edi? Olar sol biyiginen әli týspey keledi. Al jasy 70-80 ge kelse de, sol bayaghy jas kezindegi zar jelisinen әli tanbay, shygharmashylyghy sol bir sarynnan ary asa almay, ózindik óreli jorghagha basa almay kele jatqan «Qalamgerler» qanshama?! Osy túrghydan alyp qaraghanda olar әli jas. Onyng esesine, dýniyege tanylyp ýlgergen Dimash Qúdaybergenning jasy endi ghana jyiyrmanyng ishin aralasa da, onyng shygharmashylyghy әldeqashan kekse tartyp ketti deuge bolady.  Sol sebepti, jas aqyn-jazushylar degen úghymdy shygharmasy әli kemeline kelmegen jalpy qalamgerlerge qoldanugha bolady. Kitaptaryn qabattap qoyghanda ózining boyymen birdey kitap shygharghan aqyn-jazushylardyng әdebiyet tarihyna kire almay qaluy da, onyng shygharmashylyghy sol bayaghy mәngilik bala beyne qalpynda qalyp qoyghandyghynan derek beredi. Sondyqtan, Áleke, әdeby shygharmashylyqpen shúghyldanatyn adamdardy jas-kәrige bólu qisyngha kelmeydi. Sol ýshin búdan keyin ol jaghynan sóz qozghaudy mýlde dogharu kerek.

Sayasat pen kórkem әdeby shygharmashylyq bir-birimen ýsh qaynasa da sorpasy qosylmaydy

– Sizding «әdeby jasampazdyqtaghy túlghalardy «qart qalamger», «jas qalamger» dep bóluge bolmaydy, әdebiyet jasampazdyqta «jas tuyndy», «qart tuyndy» degen úghym joq» degen pikirinizben tolyq kelisemin. Súltanmahmút Torayghyrov 15 jasynda otty, rialistik ólenderimen elge tanylyp ýlgirgen aqyn. Tólegen Aybergen bolsa shoqtyghy biyik poeziyasymen júldyzday jarqyryp kórinip, mezgilinen búryn aghyp ketken jasyn. Al, Múqaghali: «...Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin, Shekpen jauyp, ózine qaytaramyn...» dep qazaq poeziyasyna jana lep, jana ekpin, ózgeshe boyau alyp kelgeni belgili. Qazir Múqaghalidy bilmeytin qazaq kem de, kem. Onyng poziyasy eskirgen joq, kerisinshe jasanghyrap, kókjiyegi odan ary kenip, qúlpyryp barady. Siz janaghy bir sózinizde: «Ádeby shygharmanyng astaryna jasyrynghan sezimdik tәjiriybe sabaqqa ýnilmeytin zerttermender legi aramyzda әli jýrgendigi ókinishti. Ol ol ma, kórkem әdebiyetten aqyl-oy izdeytinderge tanym bar. Osynday olqylyqtardyng ortasynda ómir sýrip kele jatqan әdebiyet teoriyasy, onyng ishinde, bayybyna baru óte qiyn bolghan óleng tanu nazariyasy mening qazirgi zerttep jýrgen basty taqyrybym desem artyq aitqan bolmaymyn» dep qaldynyz. Búl qazirgi әdebiyet teoriyasynyng órisi tar degeniniz be, әlde әdebiyet zertteushilerining qarym-qabileti әlsiz degeniniz be? Osy jaghyn tarqatyp aita ketseniz?

– Biz «әdebiyet ardyng isi» dep jýrmiz. Búl ekiúshty pikir. Búl aradaghy ardy biz aqyldyq túrghydan emes, sezimdik túrghydan týsinuimiz kerek sekildi. Óitkeni, әdebiyet adamnyng jan-dýniyesine eng jaqyn jýrekting isi. Naqtylyp aitqanda, ol – sezimdik tanymnyng kórkemdik talghamy. Sezimdik tanym joq jerde, kórkem әdebiyet te bolmaydy. Qazirgi kezde bizding basym kóp sandy әdebiyettanushylarymyz ben qalamgerlerimiz әdebiyetti aqyldyq tanymnyng jemisi dep qaraydy da, shygharmashylyq pen oghan bagha berude onbay shatasady. Tipti, keybir qalamgerler sayasy iydeologiyalyq mәseleler men әdeby shygharmashylyqty bólip-jaryp qarastyrghysy kelmey, sosialistik realizmning kýni ótken «sayasy lirika» degen úghymyn kýni býginge deyin әdeby jasampazdyqta qoldanyp keledi. Shynayy әdeby shygharmashylyqta sayasat pen kórkem әdeby shygharmashylyq bir-birimen ýsh qaynasa da sorpasy qosylmaydy. Óitkeni, sayasat – aqyldyq tanym basqyshyndaghy belgili bir ýstemdik ýshin qyzymet atqaratyn qimyl da, al әdebiyet-kórkemóner –  sezimdik tanymdaghy obrazdy da, suretkerlik sheberlikting erkin qimyly negizindegi býkil adamzat balasyna ortaq jasampazdyq. Sondyqtan, sayasattan lirika izdeu, shyng basynan balyq aulaumen birdey kýlkili jaghday. Oiyn taqpaqtap beynelegen filosoftardy aqyn dep, shatasyp jýrgendigimiz de dәl sonday soraqylyqtyng biri. Sol sebepti biz kýni býginge deyin aqyn men filosoftyng ara jigin ajyrata almay kele jatyrmyz. Búl jaghday qazaq óleng óneri shygharmashylyghynda óte aiqyn kórinis tauyp keledi. Búnyng basty sebebi, qazaq ólentanu nazariyalyq ishki qúrylymdyq jýiesi әli kýnge deyin ghylymy týrde bir arnagha týspegendiginen deuge bolady. Onyng naqtyly kórinisi retinde ólennen ózekti oy izdeu men ólenderdi beynelegen taqyryp-mazmúndaryna ghana qarap, bólekterge bólip, ózi qazaq tilinde jazylyp túrghan shumaqtardy qazaq tiline qotaryp, týsindirip berip jýrgenimizdi aitsaq ta jetkilikti. Búl arada biz әrqanday bir jaqsy óleng oqyrmannyng sezim týisigi arqyly onyng jýrek qylyn terbetip, shygharmashylyq qiyalynda ózining ómirbayandyq keshirmesi arqyly qaytadan jasampazdyq jaratuyna týrtki bolatyndyghyn basa aitqymyz keledi. Eger aqparat qúraly sekildi bir ret oqylghanda ghana ózining ómirshendigin joghaltyp tynatyn, ólender shou sipatyndaghy әulekiligimen qazaq óleng ónerinining bedelin tógip bolghandyghyn erekshe eskermeytin bolsaq, onda bizding ólentanu nazariyamyzdyng qúldyraghany qúldyraghan. Sol sebepti, bizding qazirgi jalpy әdebiyettanu teoriyasy, onyng ishinde, ólentanu teoriyasynyng janasha izdenu betalysy óte әlsiz deuge bolady. Óitkeni, bizding әdebiyetshilerimiz, birinshiden, sosialistik realizmning kóne sýrdek teoriyasynan әli kýnge deyin qútyla almay kele jatsa, ekinshiden, әdeby shygharmadan sezimdik tәjiriybe izdeuding ornyna ózekti oy nemese taqyryp izdeu auqymy jalghasyn tauyp keledi. Búl elimiz tәuesizdik alghan otyz jyldyng ishinde qazaq «әdebiyettanu ghylymynda» tyng serpilis bola qoymaghandyghynyng aighaghy. Áleke, búl jerde poeziya turaly oi-pikirimizdi kelesi bir súhbatymyzgha qaltyrghanymyz jón bolar. Óitkeni, ólentanu mәselesi tónireginde aitatyn oi-pikirim óte kóp...

Internet әdebiyeti mazmúndyq jaqtan erekshe erkindikke iye 

– Siz búl jerde ólentanudyng janasha teoriyalyq negizin aityp otyrsyz, búl taqyrypqa keyin arnauly oralatyn shygharmyz. Jalpy adamzat qoghamy HHI ghasyrdyng elektrondy, internet dәuirinde ómir sýrip keledi. Kitap oqityndar azayyp, әleumettik jelidegi jazbalardy oqityndardyng qatary kóbeymese, azayghan emes. Ádeby shygharmany oqityndardyng deni әdebiyetshiler men sol salanyng manyn jaghalap jýrgen jurnalistter jәne ónerge jaqyn adamdar ekeni ras. Bolashaqta kórkem shygharmany oqityn oqyrmandar  bolmay qalmay ma, siz qalay oilaysyz?

– Bolashaqta kórkem shygharmalar oqyrmandar jaghynan oqylmay  qalady dep, alandaudyng esh ghylymy negizi joq. Teginnen beri adamzat balasynyng zattyq mәdeniyetke degen talpynysy jogharylaghan sayyn, onyng ruhany әlemining kókjiyegi de keneye týsui kerek ekendigi shyndyq. Osy túrghydan alyp qaraghanda, ghylym-tehnikanyng damuy oqyrman men kórkem shygharmanyng auylyn bir-birine jaqyndatty әri әleumettik jeliler arqyly tabanastynda oqyrmannyng óz qajetin tauyp oqityn “Abay portaly”, “Ádebiyet portaly” jәne “Mәdeniyet portaly” sekildi qoljetimdilik mýmkindigi payda boldy. Búghan qarap, kitap oqylmaydy, kórkem shygharmalardyng kýni ótti deu әli erte. Óitkeni, ózin-ózi dúrys tany bilgen, ózining ruhany dýniyesin kemeldendirgisi kelgen әri zattyq baylyqtan ruhany baylyqty әldeqayda joghary sanaytyn kisi qaydan bolsa da, ózine qajetti, ózi únatqan kórkem shygharmalardy izdep jýrip, tauyp oqidy. Ol meyli kitap bolyp basylyp shyqsyn nemese әleumettik jelide bolsyn oghan bәribir.

Osy orayda, әlemde “internet әdebiyetinin” de qalyptasyp ýlgergendigin basa aitu kerek sekildi. Internet әdebiyetining kitapqa qaraghanda mynaday ózindik erekshelikteri bar. Internet әdebiyeti eng aldymen kópshilikting jalpylyq sipattaghy shygharmashylyghynyng jemisi bolghandyqtan, ol qúrylymdyq jәne mazmúndyq jaqtan erekshe erkindikke ie bolady. Odan qala berdi, internet әdebiyetinde arnauly kәsiby qalamgerler kózde ústalmaytyndyqtan, shygharmashylyq shyndyqtyng quaty әlsiz bolady. Ýshinshi jaqtan, internet әdebiyetin kóbinshe әdeby shygharmashylyq jaqtaghy әuesqoylar dýniyege keltiretin bolghandyqtan, internet әdebiyetining kórkemdik órese tómen bolady. Tórtinshiden, internet әdebiyetinde shygharmashylyq qúqyq patenti saqtalmaytyndyqtan, әdeby shygharmashylyqta jauapkershilik quzastyrylmaydy. Besinshiden, internet әdebiyetinde belgili bir belsendi maqsat pen jýieli baghyt-baghdar bolmaghandyqtan, dәstýrli kórkem әdeby shygharmashylyqtan qol ýzetin, kýndelikti kýibeng tirshilik pen dәuirding qolayyna qaray jel yghyna jyghylatyn nysay erekshe kózge týsedi. Biz internet әdebiyetining osy bir erekshelikterin eskeretin bolsaq, onda kórkem әdebiyet pen internet әdebiyetining arasynda edәuir aiyrmashylyqtyng bar ekendigin anghara alamyz. Eng basty mәsele – oqyrmannyng kórkem әdebiyet pen әdettegi jay shygharmashylyqty aiyra biludegi talghampazdyq óresining joghary-tómen boluy. Oqyrman kórkem shygharmany kitaptan oqysyn nemese әleumettik jeliden oqysyn, odan alatyn estetikalyq lәzzat bәribir úqsas bolady. Al, kitaptan alghan oqyrmannyng estetikalyq lәzzaty úqsamaydy dep jýrgender, internet әdebiyetining jogharydaghyday ereksheligine tap bolghan, agha buyn aqsaqaldarymyz. Olar birinshiden, әleumettik jelidegi internet әdebiyetin tasymaldaushy qúraldardy paydalana almasa, ekinshiden, sol bayaghy kitapty qúshaqtap jatyp oqugha әdettenip qalghandar nemese internet әdebiyetining qalyptasyp ýlgergendiginen әli kýnge deyin habary joqtar.

Al, jas oqyrmandar qatary qazir әleumettik jelidegi internet әdebiyetin tasymaldaushy qúraldardyng qúlaghynda oinaydy әri internet әdebiyetining jogharyda biz aitqan erekshelikterin jaqsy biletindigi sebepti, kórkem әdebiyet oqyghysy kelse, talghampazdyqpen ózine kerekti tuyndylardy qinalmay әleumettik jelining ózinen-aq dereu qolgha keltire alady. Sondyqtan әleumettik jelidegi internet әdebiyetining payda boluy kórkem shygharmagha degen súranysty әlsiretedi degen jansaq týsinikten aulaq bolghanymyz jón.

–  Dese de, bir taudyng asqar qarly shynynan bastap, say-salasyn,  jyra-jyqpylyn tintip surettep, tom-tom kitap jazatyn  jazushylardy qazirgi oqyrmandar qalamaydy. Shyny kerek, ony oqyp otyratyn uaqyttary da joq. Osynday da әleumettik jelining ózindik manyzy bar sekildi.

– Qazirgi kezdegi kórkem shygharma men oqyrmannyng arasyndaghy basty mәsele – shygharmanyng kórkemdik sapasy men onyng kólemining yqsham boluy jәne janasha beynede kózge týsuine baryp tireledi. Kórkemdik óresi joghary, yqsham da jinaqy jazylghan shygharmalar men kóne sýrdekten aulaq, ózining janasha sipatymen, shynayylyghymen oqyrmandy baurap alatyn shygharmalar kitap kýiinde nemese әleumettik jelide bolsa da qashanda kóp kórilimge ie bolady. Múnda da shygharmanyng da, avtordyng da baghy janyp jatady.

Al, kórkem shygharmany oqityn oqyrmandardy kóbeytuding joly jalpy balabaqsha men bastauysh jәne orta mektepterdegi әdebiyet pәni sabaghyndaghy shygharmalardy tuyndynyng poetikalyq mәnine qarap iriktep-súryptaudan bastalady. Búlay deytin sebebimiz, mektepterdegi әdebiyet pәnining oqulyqtaryn paraqtap otyrsaq, oqulyqtargha engizilgen shygharmalardyng teng jarymynan astamy kórkem әdebiyetke qatysy joq mәtinder ekendigin bayqaymyz. Tipti, sóz-sóilemi óz ornynda qoldanylmaghan, qúrylymdyq quaty әlsiz jәne logikalyq qisyngha kelmeytin shygharmalar avtordyng bedeline negizdelip, oqulyqqa kirgizilgen jaghdaylar óte kóp kezdesedi. Tipti, key jyldyqtyng әdebiyet oqulyqtary etika pәni nemese filosofiya, tarih sabaghynyng oqulyqtaryna úqsap ketedi. Osynday әdebiyetten aulaq mәtinderdi әdebiyet dep oqyp, kórkem әdebiyet turaly sauatyn orta mektep pitirgenge deyin asha almaghan oqushy oqyrmannan ne kýtuge bolady?! Áriyne, búl jerde biz kórkem әdebiyet turaly týsinikte oqyrmannyng kórkem shygharma turaly poetikalyq talgham óresin qalyptastyru men odan estetikalyq lәzzat alu jәne kórkem shygharmanyng til suretkerligi yqpalymen oqyrman qiyalynda qayta shygharmashylyq jaratu jaghyna baylanysty ekendigine basa mәn beruimiz kerek. Bir auyz sózben qorytyndylaghanda, oqyrmannyng til qúdyreti arqyly súlulyqty sezinu әdetin qalyptastyrugha basa nazar audaruymyz tiyis ekendigi aidan anyq. Eger kórkem әdeby shygharmashylyqta osy týiinder eskeriletin bolsa, onda kórkem shygharmalardyng oqyrmany da mol bolady degen sóz. Onyng ýstine kórkem әdebetke qatysty shygharmalardy oqyrmangha jetkizip beretin kitap saudasynyng erkin bәsekelestik alany men әleumettik jelidegi ony tasymaldaushy qúraldar men tekshelerding ýgit-nәsihat júmysy jәne qolaylylyghy da kórkem әdebiyetke shóldep jýrgen oqyrmandardyng qajetin qanaghattandyrugha qyzmet etetindigi sózsiz. Men óz basym shynayy da shymyr әri kórkem, tyng talpynysy bar shygharmadan jalyqqan oqyrmandy kórgen emespin.

– Beke, qazaq әdebiyeti men ghylymynda saqtalyp kelgen keybir týitkil mәselelerding birazynyng basyn shalyp aitqan boldyq. Múnymen mәsele sheshiledi, bizding aitqanymyz jón degennen aulaqpyz, deytúrghanmen sanaly oqyrmangha, әdebiyetshi qauymgha taryday bolsa da oy salar degen oidamyz. Siz qalay oilaysyz?

– Jalpy әdebiyet turaly, naqtylap aitqanda, kórkem әdeby jasampazdyq turaly ishke jinalyp qalghan biraz oi-tolghamdarymdy oqyrmandardyng nazaryna úsynghanyma, men de biraz jenildep qaldym. Tәuelsiz elding әrqanday bir salada tәueldilikten qútyluy onyng halqy ýshin ghana emes, ruhany azattyghy ýshin de óte zor jetistik. Osy túrghydan alyp aitqanda, biz әli kýnge deyin qazaq elining ruhany jәne zattyq әleminde әldeqashan kelmeske ketken Kenes Odaghynyng qoqyr-qoqsyghyn arqalap jýrmiz. Bir tal týime óndire almay otyrghanymyzdy bylay qoyghanda, jetim baladay bosaghada bozaryp túrghan ana tilimizding qadir-qasiyetine jete almay kele jatqandyghymyzdyng ózi de qasiretti jaghday. Al til óneri bolghan kórkem shygharmashylyqtyn, әriyne, onyng qasynda sol bayaghy Kenes Odaghy kezindegi teoriyalyq negizderden shygha almay, batpaqtap jatuy da zandy qúbylys. Búl jerdegi basty týiin – bizding últtyq iydeologiyamyz ben últyq burjuaziamyzdyng 30 jyldyq tәuelsizdigimizde әli de tolyq qandy qalyptasyp ýlgermegendigi. Oghan kim kinәli? Áriyne, ózimiz kinәlimiz. Búl shenberden attap ótip, bireudi kinәli deuding qanshalyqty qorqynyshty ekendigin ishiniz sezip túrghan bolar?! Sondyqtan qúry aighaymen emes, shynayy týrde damyghan 30 eldi qoya túryp, 50 elding qatarynan oiyp oryn alamyz desen, eng aldymen úrpaghymyzdyng estetikalyq tәrbiyesining altyn besigi bolghan “kórkem әdebiyetke” erekshe kónil bólgenimiz jón bolar. Qúrghaq qasyqtyng auzymyzdy 30 jyl boyy jyrtqanyna mәz bolyp kele jatqan qalamgerlerimiz ben әdebiyettanushylarymyzdyng jana buynnyng tyng izdenisterine múqtaj ekendigin basa aitqym keledi. Men dәl qazir bәiterekting tóbesine shyghyp alyp, “salpaqtau men jalpaqtaudyng jalpaqsheshey kóshin dogharatyn kez keldi!” – dep bar dausymmen aighay salghym kelip túr. Maghan ýn qosatyn taghy kimder bar eken dep oilap qoyamyn. Ony uaqyt kórsete jatar. Saydyng tasynday salmaqty-salmaqty súraqtar tastaghanynyz ýshin sizge de kóp raqmet, Áleke! Artyq ketsem, kóregen kónildi oqyrmandar syn aita jatar!

– Ángimenizge raqmet!

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz