Qazaq degen ejelden-aq ata tegin qughysh, shejireshi, ataly sózge toqtaghan abzal halyq delinedi. Búl әriyne jaqsy qasiyet. Tarihynyng kóptegen tústary qaghaz betine týsip ýlgermegen kóshpendilerding jadyna saqtau qabiletin A.Pozdneev, B.Ya.Vladimirsov, V.L.Kotvich, P.Pelliottar «Dala sauattylyghy» (Stepnaya gramota) dep joghary baghalaghan.

HH ghasyrda qazaq jappay sauattandy. Biraq óz tarihyn ózi jazugha qol baylau kóp boldy. Elimiz  egemendikke qol jetkizip, «eki tizgin, bir shylbyr» óz qolymyzgha tiii múng eken, әrbir eki qazaqtyng biri tarihshy-shejireshi bolyp shygha keldi. Osylaysha jadaghay tarihilyqqa jol ashyldy. Býgin qazaqtyng dalasynda da, dastarhanynda da aitylatyny kókirek shejire, әkimi de, jazushy, aqyny da, matematiyk, injenerleri de, zeynetker qariyalary da bәri-bәri tarihshy. Biri estigenin jazady, biri týsinde kórgenin jazady, endi biri tek ózine beymәlim bir derekti kózi shalyp qalsa «jerden jeti qoyan tapqanday» әlemge jar salady. Jazsyn-au, biraq barlyghy derlik óz jazghanyn «jihandaghy jalghyz janalyq» dep tanyp, onysyn «janalyq» retinde qabyldatu, týrli oqulyq, oqu baghdarlamalaryna engizu, qala berse qanday da bir syilyqqa úsynyluyn ótinip preziydentting apparatyna deyin irkes-tirkes hattar joldaydy. Ashqan «janalyghyn» senimdi boldyru ýshin bir top adamnyng qolyn qoyghyzady nemese «jogharydaghy pәlenbay azamattyng batasyn alyp edik» dep sendirgisi keledi. Osydan bolar songhy jyldary shyn tariyh, tipten shyn anyz degennen góri oidan shygharylghan qisynsyz anyzdar tym kóbeytip ketti. Jogharydan kelgen týrli tapsyrmalarmen talayyna resmy jauap qaytaryp kórdik. Biraq oghan qúlaq asyp jatqan eshkim kórinbeydi. Búryn qazaqtyng tarihy tegin joqqa shygharu basym edi. Endi, mine, qazaq emesten «qazaq» jasaushylyq etek alyp barady. Sol bayaghy gu-gu, azan-qazan tirlik, tarih taqyryptary qazaqy dau-damaydyng kórigin qyzdyryp-aq túr. Árbir atalyq óz shejiresin, әrbir auyl óz tarihyn jazyp әlek. Handy qaradan tudyryp, nayman, kereydi – monghol, mongholdardy – qazaq dep, kazaktardy – qazaqtan taratyp, úlysyn – ru, handaryn – «knyazi» boldyryp, Shynghysty – «shyghys», Batudy «batys» dep audaryp, jer-su attaryn «jekpe-jekte óldi» delinetin belgisiz «batyrlargha» telip, tarihtyng ónin ainaldyryp barady. Árbir avtor tarihshylardan óz jazghandary turaly janyna jaghymdyraq dayyn jauap alghysy keledi, eger jaghymdy jauap ala almasa tarihshylardy jatyp kep kinalaydy. Meninshe múnda tarihshylardyng «kinәsi» jalghan tariyh, qisynsyz dau–damaygha aralaspay otyrghandyghynda.

Sóitip songhy kezde otandyq tarihymyzgha baylanysty kóptegen mәseleler shyndyqtyng sheginen shyghyp, eyforiyalyq dengeyge jetip, synarjaq (tendensioznyi) baghyt alyp bara jatqanday. Osynday mәselelerding biri Shynghys han taqyryby. Endi osy mәselelerge toqtalyp kórelik.

Shynghys qaghan jәne onyng aruaq danqy arqasynda keshendi týrde jazylghan monghol tarihy әlemdik dengeyde zerttelip, әbden ii qanyp pisken taqyryp. Álemning belgili tarihshylarynyng ishinde búl taqyrypta qalam tartpaghany kemde-kem. Shynghys han turaly jazylghan materialdardyng tarihnamalyq tizimi 800-ge jetip jyghylady. Tek «Mongholdyng qúpiya tarihy» turaly 160-tan asa dissertasiyalar qorghalghan, tarihy shejire әlemining 40 tiline audarylghan. Áygili «yanishiydin» 210 dәpterining 86-sy tek Shynghys han, onyng úrpaqtarynyng ómirbayanyna arnalghan. XVII ghasyrdyng basynda jazylghan barshamyzgha mәlim «Altan tovchqa» deyingi uaqytta jazylghan monghol tarih kózderining sany 40-qa juyq. Tek «Altan tovchynyn» ózining eki varianty bar. Shynghys han tónireginde derek kózderin eng kóp saqtaghan jәne eng kóp zerttegen elderding qataryna QHR, Japoniya, RF, Mongholiyanyng ózi jәne AQSh jatady. Osylardy saraptaghanda tarih ghylymy zertteuining kýn tәrtibine «Shynghys han monghol ma, әlde emes pe?» degen mәsele bolyp kórgen emes, qazirde joq. Ol monghol bolyp tuylyp, Monghol memleketine qyzmet etip, monghol kýiinde ómirden ótken adam. Ólerinde qasynda bolghan úldary Ógódey men Tuluydy jeke qaldyryp aitqan aqtyq amanatynda «Mening óler shaghym boldy, tәnirim qoldap monghol júrtymnyng basyn biriktirdim. Bir shetinen bir shetine deyin bir jyldyq jol jýretin úlygh úlys (derjava) qúrdym. Eger kóz júma galsam, óz halqymnan bólmey mening tabytymdy Ih ótógke jetkizinder» degen.

Eger bizding «Shynghystanushylar» qaghannyng ómirbayany tónireginde jazylghan tarihnamalar tizimining eng bolmaghanda 5 payyzymen tanysqan bolsa, býgin «Shynghys han qazaq, ol qúrghan memleket qazaq memleketi» delinetin qәueset tumaghan bolar edi.

Biz búl joly Shynghys han turaly qalam tartyp jýrgen aqyn, jazushylardyng enbekterine toqtalmay-aq qoyayyq. Óitkeni Shynghys hannan әdeby qanday da kórkem obraz jasaugha olardyng qúqy bar. Kórkem әdebiyet jәne tarih ghylymy degen óz aldyna bólek salalar. Biraq bir ókinishtisi bizding keybir aqyn, jazushylarymyz jasaghan kórkem obrazyn tariyhqa tyqpalap, onysyn jihandaghy jalghyz aqiqat retinde tanytqysy keledi. Naghyz aqyn, jazushy múnday onay formula jasaudan aulaq jýrgeni abzal. Al «Shynghystanushymyz», «tarihshymyz» dep jýrgen bizding avtorlarymyzdyng enbekterin oqyghanda olardyng kópshiligi «Shynghystanu», «Mongholtanu» derektemelerimen tanys emestigi kózge úryp túrady. «Aspanmen dalanyng tórt úmytylghan tarihy» atty anyz kitaptyng avtory Hamza Kóktәndi Shynghys qaghan turaly materialdardy mengermegendigi sonshalyq, ol Shynghys handy bir de jyrau, bir de әulie birde baqsy, tipten bir de ony «Asan qayghy» eken-mys dep adasqan (343-b). Ózin «Qazaqtyng shyn tarihyn jazyp jýrmin» dep jýrgen avtorymyz qazaqtyng el bolghanynyng týp tamyryn sonau «mongholdardan, onyng biyleushisi Shynghys hannyng ata-teginen» izdeydi. Avtor oqushy qauymdy búl pikirine sendiremin dep aqyry túiyqqa tirelip Asanqayghydan – Shynghyshan, Qambardan – Bodonchar jasap «Qaghannyng sýiegin Týrkistannan, Bodonchardyng beytinen Qarataudan izdeu kerek» degen sәuegeylik aitudan aspaghan.

Shynghys han turaly kitaptar toptamasyn jazghan Q.Daniyarovtyng enbekterindegi qisynsyzdyqtar jayly biz «Otan tarihynyn» 2003 jylghy №1 sanynda jazghan edik. Ony da qaytalamay-aq qoyayyq. «Izvestiya» gazetine jazyp («Izvestiya». 2003 j. 4 qazan) «Shynghys hannyng mongholdarmen esh qaynasa sorpasy qosylmaydy» dep kesip piship aitqan Q.Daniyarovtyng izbasary professor Q.Zәkәriyanovtyng múnday qorytyndygha kelgendegi jalghyz sýiengeni Shynghys hannyng Qiyat-borjyghyn әuletinen taraghandyghy eken. Basqasy tek oidan shygharghan konstatatsiyalar.

Osylaysha «Shynghys handy qazaq», «Monghol memleketin – qazaq memleketi» dep tanityn avtorlar Rashiyd-ad-Dinning «Jami-at-tauarihtyn» «Oghuz» bólimi, mysyr tarihshysy Ábubәkir ibn Abdollah ibn Aybek ed-Dәvadariyding «Dýrәr әt – tijap jәne Tauarih kýrar Áz-zaman» (Aty әigili bolghandardyng tarihy ómirbayanynan ýzindiler) atty enbegi, jәne osylardy negizge ala otyryp Ábilghazy Bahadur han jazghan «Týrik shejiresi», Qadyrghaly By Qosymúlynyng «Jylnamalar jinaghynda» qiyattardy týrikten taratatyn shejirelerge sýienedi. Atalghan enbekterde múnday boljam bary ras. Biraq ol alghashqy algebrada negizgi 7 formula bolatyny siyaqty tarihnamalarda mongholdardyng shyghu tegi turaly 9 varianttyq núsqa bar ekendigimen sanaspaydy, mýmkin tanys emes te shyghar. Avtorlardyng ekinshi bir sýieneri monghol tilining tarihy fonetikasyndaghy týrik tiline úqsas sózder. Biraq olar múnda Monghol ýstirtindegi týrik faktory Shynghys hannan bastalmaytyndyghyna mәn bermeydi.

Shynghys han Monghol ýstirtinde saltanat qúrghan týrik faktorynyng bastaushysy emes, kerisinshe ony ayaqtaushy. Tariyhqa jýginelik. B.z.d. әldeqayda búryn Monghol ýstirtinde ýsh týrli etnotoptan (týrik, monghol – shivey jәne tungus) qúralatyn júrt ómir sýrip, biylik olardyng arasynda alma-kezek auysyp otyrdy. B.z.d. V gh. – I gh. deyin týrik tekti húndar, b.z. VI-VIII ghasyrlarda kóktýrikter, VIII-IH ghasyrlarda úighyr jәne qyrghyz qatarly týrik memleketteri atalghan aimaqqa biylik jýrgizse, I-IV ghasyrlarda muiyn, tobalardan qúralatyn sәnbiyler, IV-VI ghasyrdyng bastapqy jartysyna deyin joujandar, al H-HI ghasyrda monghol tektes kidandar biylikke keldi. Ýstirtting shyghys bóliminde tungus jәne shiyveylerdin, ortanghy jәne batys bóliminde týrikterding til, mәdeniyetining yqpaly basym boldy. Týrikter Shynghys hannan әldeqayda búryn Monghol dalasyna Hún tanba jazuy, Armey-Soghda, ejelgi týrik jәne úighyr-týrik jazu mәdeniyetin әkeldi. H-HI ghasyrlar ondaghy týrikter ýshin tiyimsiz boldy. Tili men salty mongholgha jaqyn kidandar biylikke keluine baylanysty týrik toptary batysqa qaray jyljyp ýstirttegi ejelgi týrik faktory әlsirey bastady. Basymdylyq ról kidan-monghol tobyna ótti. HII ghasyrda Shynghyshan bastaghan mongholdar biylikke kelip monghol júrty shyghysqa bet búruyna baylanysty mongholdar ejelgi týrik til mәdeniyetinen qol ýzip qalghany belgili. G.IY.Ramsted, V.L.Kotvich, A.M.Pozdneevter HIV-HVI ghasyrlardy mongholdardyng «qaranghy ghasyry» (temnyi) dep atady. HVI ghasyrdan bastap mongholdardyng til mәdeniyeti Tiybet, Tungus, Qytaylardyng әserimen qayta qalyptasty. Degenmen qazirgi monghol tili qorynda ejelgi týrik tili men týbiri 3000-gha juyq sóz saqtalghan. Osyghan qarap bir kezderi ghalymdar nayman, kerey, jalayyr, merkit, qonyrat, uaqtardy «mongholdar» dep janylghany siyaqty, býgingi keybir avtorlar endi mongholdardy «qazaq» dep janylghysy keletin siyaqty. Nege ekeni belgisiz, bizding qazaq tarihshylary, jәne ózin «tarihshymyn» dep jýrgen avtorlar qarapayym etimologiyagha asa qúmar bolyp alghan. Eger basqa bir bóten tilden qazaq tiline úqsas 2-3 sóz tapsa bolghany sol júrttyng ón-kelbetin ainaldyryp qoldan «qazaq» jasay salugha dayyn turady. Múnday úrynshaqtar eki týrli jaghdaydy eskerui qajet. Birinshiden, Til degen adam zattyng shekarasy qazirgidey aiqyndalmaghan qauymdastyq dәuirde qalyptasqandyqtan bir-birine әserli, tipten júqpaly, qarasty týrde damyghan dinamikalyq, óskeleng qúbylys ekendigin, ekinshiden, Til degen últtar men etnostyng qalyptasuynyng bir ghana emes, kóp elementterining biri ekendigin esten shygharmaghan jón. Óitpey 2-3 auyz ataudan «últ» jasaymyz dep últymyzdy, qala berse onyng tarihyn karikaturagha ainaldyryp aluymyz mýmkin.

Endi bir sәt qiyat-borjyghyn mәselesine toqtalyp kórelik. Shynghys hannyng ata-tegin qiyat-borjyghyndardan taratyp týrikke jatqyzatyn ýrdis «Oghúzname» varianttarynda keng oryn alghan. Búl mәseleni taldaghanda tómendegi eki týrli jaydy eskermeuge bolmaydy. 1) Rashiyd-ad-Dinning «Jami-at tauarihy» Shynghy shan jihannyng jartysyna biylik qúryp  dýniyeden ótkennen 83 jyldan son, Shynghys hannyng nemeresi, Monghol imperiyasynyng besinshi úly qaghany Mónkening úly Hýlegten taraghan El- handar әuletining altynshy hany Súltanmahmút Gazannyng tikeley tapsyrysy boyynsha jazylghan jәne «Oghúzname» varianttarynyng imperialdyq, iydeologiyalyq mәni men maqsaty bar ekendigin úmytpaghan jón. 2) Eger Bórte Chiynó týrik teginen desek, ol jogharyda aitqanymyzday Monghol ýstirtin meken etip kelgen týrikterding alghashqylary emes ekenin de esten shygharmaghan jón. Bórte Chiynó jәne Goa Maral bizding keybir avtorlardyng jazyp jýrgenindey anyzdyq túlghalar («Qasqyr», «Umay») emes, kәduilgi adamdar dep tanylady.

Mongholdyng әigili tarihy shejirelerining biri «Mergen Gegeeniy altan tovch» (qazaqshagha audarylghan Altan tovch emes) jazylymynda Bórtó Chiynóning túnghysh úly Batachu han әkesining 29 jasynda Burhan Haldunda (qazirgi Mongholiyanyng Kentauy) tuyldy degenine qaraghanda Bórte Chiynó 758 jyly tuylghan adam. Ol han bolmaghan. Al Qytaydyng Sun әuleti tarihynda jazyluy boyynsha Bórte Chinoning HII úrpaghy Borjyghyn әuletining atasy Bodonchar 970 jyly tuyldy delingen. Bórte Chiynó әuleti tipten basqa jaqtan auyp keldi, tegi týrik degenning ózinde onyng HH úrpaghy Habul han 1101 jyly «Hamag monghol úlysynyn» alghashqy hany bolghangha deyingi aralyqta 400-500-ge juyq jyl ótken. Búl kóshpendi taypalar jergilikti monghol-shiveylermen sinisip, olardyng biyleushi taypagha ainaluyna jetkilikti uaqyt. Hotol hannan song aragha 40 jyl salyp 1489 jyly Temujindi «Hamag mongholdyn» hany saylap «Shynghys han» dep lauazymdaghan rәsimi tek bel (nirun) monghol taypalarynyng aralasuymen sheshilgen, mongholdardyng ishki mәselesi túrghysynan qaralady. Búl jiyngha týrik taypalary qatystyrylmaghan, tek kórshi kereitting Uang hanyna «mongholdar Temujindi han saylaghany turaly» habar jetkizgen. Uang han olargha «Mongholdar qashangha deyin hansyz jýre bermek, Temujindi han saylaghandaryng dúrys bolghan eken» dep bata bergen. Múnda Kereit hany mongholdardyng kereitterden bótendigin algha tartyp otyr. Al Shynghys qaghan shyqqan qiyat-borjyghyndar barsha monghol júrtyna ókilettik ete almaydy, óitkeni olar mongholdardyng bir taypasy ghana. Etnos, últ teoriyasyna jýginsek ru, atalyq (familiya) etnos nemese últtyng anyqtaushysy bola almaydy. Óitkeni ru, sýiek, atalyq degen ol adamzattyng yqylym zamanynyng tuyndysy, ol turaly shejirelerding kópshiligi anyz, auyzsha әngimelerden qúralady. Al etnos degenimiz әleumettik (sosial) kategoriya.

«Mongholdyng qúpiya tarihynda» 40-tan asa taypanyng aty atalady. Olardyng 30-dan astamy monghol taypalary. Qazir monghol júrtynda olardan 456 ata taraghan, solardyng biri qiyat-borjyghyndar. Mine osylardy kórip bile otyryp mongholdyng 30 ruynyng biriqiyat-borjyghyndardan bizding qazaq tarapty-mys degen anyzgha aqyl esi týzu qay qazaqty sendire alasyz. Al qazirde qazaq, ózbek, qyrghyz, qyrym, noghay, bashqúrt arasynda kezdesetin qiyat familiyalary Shynghys hannyng әskeriylerining qatarynda kelip jergilikti júrtqa sinisip qalyp qoyghandar.

Mongholdar 1189 jyly óz ishinen han saylap sayasy sahnagha shygha bastauy kimning kim ekendigin aiqyndap berdi. Osy kezden bastap ýstirttegi monghol jәne týrik bólimderining ara jigi aiqyn bola bastady. Sózimiz nanymdy bolu ýshin eki derek keltirelik. 1179-1206 jyldar aralyghynda Shynghys hannyng basshylyghynda jýrgizilgen 30 shayqastyng kópshiligi monghol jәne týrik taypa birlikterining arasynda boldy. Shynghys han osynau 25 jyl ishinde tatarlarmen 3, merkittermen 5 dýrkin, naymandarmen 4, kereittermen 2 mәrte shayqasty. Shynghys hannyng inisi Hasar qonyrattardy shapty. Mongholdyng han taghynan ýmitker Jamuha týrik bólimderin Shynghys hangha qarsy aidap salyp otyrdy. Monghol jәne týrik toptarynyng arasynda bolghan Alaqay búlaq, Jijger Óndór, Úlan hus, Nahu-hon shayqasy osylay arandatushylyqtan tuyndady. Mongholdar tatar, nayman, merkitterdi eshqashan bauyryna tartqan emes, olardy jat-jalanyng jauy sanady. Múny aiqyndaytyn jetkilikti derekter bar. Tipten basqasyn aitpaghanda Jijger Óndór shayqasy aldynda ózining «ókil әkesi» sanap kelgen kereitting Uang hanyna Shynghys hannyng aitqan tómendegi sózin keltirsek te jetkilikti. Onda Shynghys han Uang han Toghorylgha: «Mongholgha qolgha týsip kelgen qúldyng úrpaghy sen kimning elin biylemek ýshin kimderge jaghynyp jýrsin! Mening elimdi men emes-au, qazir sening ózine odaqtas bolyp jýrgen Altan, Huchardyng ózi saghan bere qoymas» - dep, onyng jat júrttyghyn betine basyp aityp salghany bar. Tarihshylardyng esepterine jýginsek, monghol-týrik aralyq qaqtyghystar bastalar aldynda (1179 j) ýstirtti mekendegen jan sany 1.475.000 bolghan. Al mongholdarmen bolghan   taytalastarda jeniliske úshyraghan týrik toptary (tatar, merkit, nayman, kereit qatarly) batysty betke alyp týrik kindigine qaray auyp ketuine baylanysty ýstirtte qalghan adam sany eki ese azayyp 1206 jyly Monghol memleketi qúrylghan kezde monghol biyliginde 695 myng adam qalghan. Búlardyng deni mongholdar boldy.

1206 jyly Onon boyynda dýiim Monghol memleketining shanyraghyn kóterip Shynghys handy qaghan saylaghan rәsimge qatysqan 31 taypanyng 23, Monghol memleketin qúrugha eleuli enbek sinirgeni ýshin aty atalyp, ataq-abyroygha ie bolghan 88 túlghanyng 72-si nirun mongholdardyng ókili boldy. Qúryltay mongholdardyng basymdylyghynda ótti. Osy rәsim kezinde qaghan ordasynyng әkimshilik basshysy Tatatunga appaq granit tasqa oiylyp jazylghan qaghannyng tanba jarlyghyn jinalghan júrttqa jariya etip, has tanbany úly qaghannyng qolyna tabys etken. Onda bylay dep jazylghan: «Mónh tengeriyn hýchin dor Ike Monghol ulsyn dalayn hahany zarligiyg il bolgon irgen dor hýrgebesu bishirtýgey, aitughay!» Tanba-jarlyq mәtinin qazaqshalasaq: «Mәngi tәnirining quatymen Úly Monghol memleketining dalay (Tengiys) qaghanynyng jarlyghy barsha halyqqa jariya etilsin, tabynyndar, bas iyinder!» delingen. Mine kórip otyrghanymyzday jana qúrylghan memleketke jas sәbiyding qúlaghyna azan shaqyrghanday ghyp jar salyp qoyghan aty «Ike Monghol úlys» (Úly Monghol memleketi). Shyn tariyh, mine osy, ony býgin qalay ózgertesin!

Monghol memleketin qúrghan Shynghys hannyng arghy tegi әiteuir bir qiyat eken dep bir ru, bir atalyq (familiya)-tan «el jasau» mýmkin emes. Ol ýshin әrbir júrttyng ornalasu jaghrafiyasy men tarihi-etnologiyalyq ósu dinamikasyn tereng zertteu qajet. Úly tarihshylardyng «qolynda jaghrafiyasy bolmaghan tarihshy kibirtikteu keledi» degen úly sózi bar. Qazaq jәne mongholdardyng әrqaysysy óz dalasynyng jeke tuyndysy. Qazaqtyng últ jýzinde qalyptasu prosesi Altay men Atyrau, Batys Sibirden Jetisu aralyghynda, al mongholdar «Monghol ýstirtting ýsh ózen (Herlen, Onon, Tula) boyynda jeke-jeke halyq, úlys,el retinde qalyptasty, әrqaysysynyng óz tarihy jәne tarihy túlghalary bar. Shynghys hannyng HI atasy, Borjyghyn әuleti órbip taraghan Bodonchar «Onon boyynda sudan shabaq sýzip, ang qúsqa túzaq qúryp» kýneltip jýrgen zamanda, Qazaq dalasynda Qarahandar әuleti saltanat qúryp, Balasaghún, Qashqardy ortalyq etip, Búqara, Mauerennahrdy alyp, ziyalylary «Diuan Lúghat – at týrik», «Qúdatgu biyliktey» zayyrly dýniyelerdi ómirge әkelip jatty. Temujin dýniyege kelmey jatyp-aq euroaziyanyng sayasy tórinde «Qypshaq handyghy» atymen bizding ata-babalarymyzdyng aruaq danqy asyp túrdy.

Mongholdar monghol dalasynda saltanat qúrghan júrttardyng ýzigi desek, bizding qazaq halqy, onyng memleketi qazaq saharasynda ot jaghyp, oshaq kótergen әuletterding zandy jalghasy, osy el men jer, onyng tarihy men mәdeniyetining izgi múrageri bolyp tabylady. Qazaqtyng tegin tek qazaq topyraghynan izdegen de ghana biz shyndyqqa bir taban jaqyndaymyz.

Men tarihshy retinde «Shynghys hannan qazaq, onyng qúrghan Monghol memlketinen Qazaq memleketin jasaugha» әrekettenip jýrgen avtorlardy últyn jany sýimeytin azamattar dep eseptemeymin. Olar tek «Qazaq memleketin qúrghandar Shynghys hannyng tikeley úrpaqtary bola túra Shynghys han nege monghol?» degen saualgha ózinen-ózi jauap taba almay túiyqqa tirelgendikten jogharydaghy әreketke baratyn siyaqty. Óitkeni olardyng kópshiligi tarihy metodologiyany iygermegen, nysanalaghan taqyrybyna baylanysty derektermen jete tanys emes adamdar. Bir ókinishtisi, tarih ghylymynyng ystyghyna kýimegen, tarih zertteu ghylymy metodologiyany tolyq iygermegen múnday adamdar ózining dittegeninen ózge esh nәrsege senbeydi, ózining tittey de bolsa shalys basqanyn moyynday almaydy. Menimshe, múnday jaghday qazaqtyng gumanitarlyq ghylymynyng býgingi jaghdayynda oryn alyp otyrghan negizgi problemalardyng biri.

Kóp mәselening týiini Shynghys qaghan bastaghan mongholdar týrikterding óz kýshimen 1219-1225 jyldary qazaq dalasyn basyp alyp Joshy-Qypshaq úlysy, onyng Aq Ordalyq sol qanatynyng qúryluynda jatyr. Monghol imperiyasynyng qúramdy bóligine ainalghan Qazaqstan territorriyasy, onyng kóshpendi halqy imperiyanyng euroaziyalyq bólimining kóshpendilik ýrdis saltynyng bas jalghastyrushysyna (retranslyator) ainaldy. Derjavanyng shanyraghy qazaq dalasynda kóterildi, ortalyghy Saray qalasy qazaq dalasynda ornyqty. Áriyne shapqynshylyqtyng aty shapqynshylyq, odan qazaq halqy qiyamet tartty, sóite jýrip monghol biyligi dәuirinde qazaq memleket retinde qabyrghasy qatayyp qayta týlep, euroaziya derjavasynyng territoriyalyq qana emes, sayasy jәne etno-mәdeny túghyryna ainaldy.

Basyp alu nәtiyjesinde memleket biyligine Shynghys qaghannyng úrpaqtary kelgenimen halqy týrik–qaysaqtar (qazaqtar, – avt.), memleket týrik–qaysaqtardiki boldy. Sondyghynan bolar biylikting әserinen jergilikti týrik-qaysaqtar «mongholgha ainalghan» joq, kerisinshe biyleushi Shynghys qaghan úrpaqtary qazaqqa ainaldy.

HIII ghasyrdyng sony XIV ghasyrdyng basynda әldeqashan qazaqqa, qazaqy faktorgha ainalyp ketken Joshy úrpaqtary, әsirese onyng túnghysh úly Orda Ejennen taraghan qazaq handary qazaqtyng derbes memlekettigi ýshin qajyrly kýres jýrgizdi. Qazaqtyng qazirgi etnoterritoriyasy, qazaq halqy, qazaq últynyng qalyptasu prosessi Joshy úlysy, onyng sol qanaty Aq Orda dәuirinde qalyptasty. Jetisudyng batys-ontýstik bólimi, Ertisten Úlytau, Qarataugha deyingi sahara Aq Orda biyliginde boldy. Aq Ordanyng territoriyasy jyldan-jylgha úlghaya týsti, Orda Ejenning shóberesi Qonyshtyng túsynda Aq orda iyeligi Jend, Uzkent, Syrdariyanyng ortanghy aghysyna deyin jetti. Osyghan baylanysty keyinnen Aq Ordanyng ortalyghy Syghanaqqa audarylyp, Syghanaq qayta boy kóterdi. Aq Orda basynda Saraydaghy ortalyq biylikke qarasty boldy. Al XIV ghasyrdyng orta kezinen, Orys hannyng túsynda Aq Orda handarynyng qajyrly kýresining arqasynda barsha Altyn Ordagha biyligin ornatty. Búl túrghysynan Qazaq memleketi Altyn Orda derjavasynyng múrageri deuge tolyq mýmkindik bar.

Shynghys han Monghol memleketin qúrghannan bastap ózi dýniyeden ótkenge deyingi (1206-1227) 21 jyl ishinde 70 ret syrtqa soghystar jýrgizip qazirgi Koreyanyng Tumanghan ózeninen Dneprge deyin, Qytaydyng Veyhe dariyasynan Irannyng Deriyacheyk-Nemeyge deyingi 7,700.000 sharshy kilometr aumaqty basyp aldy. Onyng basyp alghan jeri Makedondyq Aleksandrdyng basyp alghan jer kóleminen  2 ese, Korsikandyq Napoleonnan 7 ese kóp. Monghol derekterine jýginsek, olardyng ishinde әlemning tórt qúbylasynan qúralghan bes úly derjava, 12 kishi handyq bar. Múnday biylik Shynghys qaghangha onaylyqpen kelgen joq, kýshpen, qantógispen alyndy. Ózimizding jaqsy biletin Otyrar shayqasymen parapar 10-gha juyq iri shayqastar boldy. Áriyne búl túrghysynan Shynghys han bastaghan mongholdardy  bógdening jerin jaulap alushy, basqynshy retinde qaraghan jón. Múnday qorytyndy búryn da talay enbekterge berilgen. Biraq múnda eki týrli jaghdaydy eskergen jón. Birinshi, Shynghys hannyng tarihy rólin onyng zamanynan bólip qaraugha bolmaydy. Shynghys qaghan  ortaghasyrlyq qan jútqan qatygez zamannyng tuyndysy. Ol zamandy Temujin tudyrghan joq, kerisinshe qatygez zamany Shynghys qaghandy tudyrdy. Shynghys qaghan zaman talabyna say qimyldady. Jútylyp ketuding az aldynda túrghan at tóbelindey mongholdaryn tamúqtan alyp shyqty. Áriyne, óz әuleti jәne óz júrtynyng mýddesi ýshin qarsylasyna esh ayaushylyq jasamady. Shynghys qaghan adamzat qarym – qatynastarynyng býgingi izgilikteri qalyptaspaghan alasapyran zamanda ómir sýrip, aq pen qarasy aralas is atqarghan, kóp qyrly túlgha. Ótkende Shynghys qaghangha bagha bergenderding ishinde ony pir tútqandary da, qarghys atsyn aitqandary da  bar. Onyng bәrin jipke tizip jatpay-aq aitar bolsaq biz, qazaqtar ýshin Shynghys qaghandy «ata-babamyz edi, qazaq edi» degenge deyin baryp әsire maqtaudyng da, onyng tartysqa toly atqarghan isine bir jaqty qara kýie jaghudyng da qajeti joq. Shynghys han әlem tarihyna aituly iz qaldyrghan asa iri tarihy túlghalardyng biri. Sondyqtan onyng atqarghan isine bir jaqty bagha bere salu bir adamnyng nemese bir toptyng arqalay alatyn jýgi emes.

Shynghys hangha bagha bergende onyng sayasy ómirining ekinshi bir jaghyna toqtalmay ótu mýmkin emes. Múnda aitpaghymyz Shynghys hannyng jaulap alushy róli turaly sóz bolghanda, onyng songhy úrpaqtarynyng zamana alasapyrandaryna tosqauyl qoyghan qúrastyrushy (lat. restauration) rólin eskermeske bolmaydy. Shynghys hannyng jaulap alushy alghashqy róli onyng úrpaqtary tusynda Euroaziya dalasyndaghy sayasy ómirdi túraqtandyrushy faktorgha ainaldy. Qytayda mongholdar qúrghan Yuani әuleti 8  han almasyp 133 jyl (1235-1368) saltanat qúrghan kezende, búl elding aimaqtyq ishki qaqtyghystary túraqtanyp, Qytaydyng keleshek úly memleketke ainaluynyng bastamasy bolghan Min әuletining irgetasy qalandy. Iranda Hýleg әuleti 9 han almasyp 100 jylgha juyq uaqyt (1256-1344) biylik qúryp, Irannyng memlekettik ýrdisin monghol, týriktik elementtermen shyndap ketti.

Orystar «Altyn Orda» atandyrghan Joshy-Qypshaq derjavasy ishki qayshylyqtargha toly 235 jyl saltanat qúrdy. Derjava shanyraghy astynda segiz memleket (Aq Orda – Qazaq handyghy, Shaybaniylik Ózbek memleketi, Noghay ordasy, Astarhan, Qyrym, Qasym, Qazan handyghy, Moskvalyq Rusi memleketi) qanatyn jaydy. G.Vernadskiyding sózimen aitsaq, mysaly «Shyghys Rusi Altyn Orda biyliginen basy bosaghanda sonau monghol shabuyly kezenindegisinen әldeqayda quatty, qabyrghasy qatqan memleket bolyp shyqty».

Qazaq atyna ie bolghan bizding memleketimizding basty nyshandary Shynghys han – Joshy han úrpaqtary dәuirinde qalyptasty. Al Altyn Orda jәne Aq Ordanyng hany Orys hannyng shóbeleri (Orys han-Quyyrshyq-Baraq-Jәnibek; Orys han-Quyyrshyq-Ánike Bolat-Kerey) Kerey, Jәnibekten bastap qazaqtyng songhy hany Kenesary Qasymúlyna deyingi barlyq handar Joshynyng túnghysh úly Orda Ejenning tikeley úrpaqtary. Olar atasy Shynghys hansyz-aq ózderin qazaq sanaytyn, mongholdyghy әldeqashan úmytylghan buynnyng ókilderi. Qazaq elining tәuelsizdigi ýshin ghasyrlar boyy jýrgizgen qajyrly kýresi arqyly olar ata-babalarynyng qazaq dalasynda jasaghan qiyametin isimen aqtaghan túlghalar. Kezinde Euroaziyanyng qaqpasy sanalghan XIV ghasyrdyng sonynda Aqsaq Temir oiran salghan Sarayshyq, Saray-Berkeni solar saldyryp, Sauran, Syghanaqty solar qayta týletken edi. Qazaq halqyn sonynan ertip, qazaqty óz aldyna derbes etnos, últ dengeyine kóterip, memleketting derbestigin saqtap qaldy.

Sondyqtan ata-babalarynyng qazaq dalasynda jasaghan ótkendegi qiyameti ýshin qazaq halqyna qaltqysyz enbek etken qazaqtyng han úrpaqtaryn qaralaugha eshkimning moralidyq qaqysy joq. Ótkenning kegi býgingi qorytyndynyng ólshemi bola almaydy. Shynghys han jәne mongholdardyng atymen baylanysty qazaq tarihynyng mәseleleri de әlem tarihyndaghy eleuli  oqighalardyng qataryna jatady. Sondyqtan olargha bagha beru ýshin auylaralyq emes, jer jahandyq kózqaras, bilim, parasat qajet.

Derekkózi:

«Jas Alash» gazeti, 2004 j, 7 aqpan,

Zardyhan Qinayatúly. Tariyhqa kózqaras .1 tom «Merey baspasy», 2017. 456 bet.

Atamysh kitaptyng (134-145 betteri) «Shynghys qaghan taqyryby qiyal, hikayalarmen alynatyn biyik emes».

Zardyhan Qinayatúly

Abai.kz