Qytay mәdeniyeti men órkeniyeti Batys ýshin de, Shyghys halyqtary ýshin de ghajayyp syrly әri júmbaq bolyp keledi. Dýniyege tanymal tórt órkeniyetting ishinde ghasyrlar qoynauynan kóktey ótip, ýzdiksiz janalanyp, janghyryp, jana qan qúiyp, biylik jýiesi qanshama ret janalansa da tegi men tamyryn joghaltpay, milliardtaghan halyqty airanday úiytyp, býginge jetip otyrghan birden-bir órkeniyet retinde este qalyp otyr.

Tarihta kórshi jatqan kóshpeliler osy topyraqta Lyao [kidandar], Tan, Yuani, Sini syndy alyp imperiyalar qúrdy. Sonynan Qytay órkeniyetining qúramyna ainalyp ketti. Halqymyz aitatyn «kóp qorqytady, tereng batyrady», degen osy shyghar.

Ár imperiya ydyrap, tarih sahnasynan shegingende búl ýderis zobalangha ainalyp, ziyanyn qarapayym halyq tartyp otyratyn búl qúbylys birtindep halyqtyng mentaliytetine ainalyp ketken siyaqty. 1946 jyly Japongha qarsy soghysta jeniske jetkennen keyin, sol kezdegi Qytay kompartiyasynyng ortalyghy - Yannanigha kelgen bir top Qytay intelliygentteri tóragha Maodan osy qauipti sindromnan qútyludyng jolyn súraghanda, Mao: «Onyng jolyn taptyq, ol – biylikting halyqtyng qolyna ótip, demokratiyanyng saltanat qúruy», dep jauap beredi. Búl jauap sol kezde býkil intelliygensiya men qarapayym halyqtyng jýregine jol tabady. Áriyne, keyingi jaghdaydyng basqasha bolghanyn júrttyng bәri biledi.

Dәstýrli mәdeniyet pen intelliygensiya jәne Qytay burjuaziyasyna arqa sýiegen Gomini ýkimeti ýlken-kishi militaristerdi, kóterilis jasaghan kompartiyany qatang jazalaghanymen, tútas Qytaydy birlikke keltire almady. Ayaghy ekinshi jihan soghysyna kiyligip, Japon militarizm shapqynshylyghyna úshyrady.

«Ýsh ýlken taudyng [imperializm, feodalizm, kapitalizm]ezgisine úshyraghan [Maodyng sózi]» Qytay halqy jana shyghar joldy jana «izm» – kommunizmnen izdedi. Áueli búl «izmdi» Qytaygha alyp kelgen, nasihattaghan - Pekin uniyversiytetining mýiizi qaraghayday professorlary Cheng DuXiu men Li DaZhao myrzalar bolsa, ary qaray ishki soghys kezinde jalghap ketkender - talaby tauday, últshyl, orayshyl jastar edi. Qytay kompartiyasy biylikke kelgennen keyin 1955 jyly Parijde shetel jurnalisteri sol kezdegi Qytaydyng premier ministiri Zhou Enlai myrzadan: «Siz әlemge Qytaydyng kózimen qaraysyz ba, әlde kommunistting kózimen qaraysyz ba?» dep súraghanda, Ol: «Men aldymen Qytaydyng ókilimin, odan keyin ghana kommunistpin», dep jauap beredi. Keyingi sayasy oqighalar men ýderister Qytay kommunisteri ýshin әrqanday «izm» biylikke jetu ýshin qoldanar tәsil ekeni olargha әste maqsat emes ekenin dәleldep berdi.

Býgingi jer sharynyng sayasi, әkimshilik kartasy ekinshi dýniyejýzi soghysyn ayaqtau aldynda, odaqtastar elining basshylary Ruzvelit, Cherchilli, Stalin syndy ýsh joyan Tegeran, Yalta qalalarynda kezdesip, ózara saudalasa, kenese otyryp qalyptastyrghanyn búl kýnde elding bәri biledi. Sonymen, Nemis, Korey, Vietnam ekige bólindi. Keskilesken soghys jýrgizip jatqan kommunister men Gomini ýkimetine odaqtastar tarapynan ChangJiang ózenin shekara etip, eki biylik qúru úsynysy ortagha qoyyldy. Biraq, kommunister búl úsynysty qabyldamady.

Qytay negizinen birlikke keldi. Óz halqynyng mentaliytetin jaqsy biletin, biylikke qanday tәsildermen kelgenin úmytpaghan kommunister ishki-syrtqy sayasatta tegeurindi baghyt ústandy. Ózgeshe oilaytyndar men biylikke iyegi qyshyp ortaqtasqysy keletinderding eshqaysysyn ayamady. Propogandany monopoliyalap aldy. Intelliygensiya búrynghy Gomini ýkimeti zamanymen jylap kórisetin boldy. Jeke basqa tabynu shegine jetti. Partiya men armiyanyng qatang baqylauy men úiymdastyruynda, «ýlken kóke» - sovet odaghynyng zor kómegimen alghashqy bes jyldyq josparlar iske asyp, ekonomikany qaytadan qúryp, sauyqtyru modernizasiyalau oryndaldy. Alghashqy yadrolyq qarugha ie elderding qataryna kirdi. Áriyne, búnyng bodauy az bolghan joq. Ashtyq, sayasy qughyndau, tausylmaytyn nauqandar, jazyqsyz jandardyng kóz jasy, tekke tógilgen qany, bәri de memleket degen alyp mashinanyng mýddesine qyzmet etti.

Biylikke Deni Syao Pini kelgennen keyin ishki sayasatta jalghasty tónkeris jasap, taptyq kýresti arqau etu toqtap, barlyq kýsh ekonomikalyq qúrylysqa audaryldy. Syrtqy sayasatty әlem elderine tónkeris tasymaldau, ishki isterine kiyligu toqtap, innovasiya tartyp, reforma jasap, esikti aiqara ashu basym baghytqa shyqty. Naryq dendep enip, jerge jekemenshik qalyptasyp, halyqtyng sanasynda, ómirinde ózgerister payda bola bastaghanda Qytay qoghamy jana qayshylyqtargha bet keldi. Zat qúnsyzdanyp, aqyl-oy enbekkerleri qiyndyq qyspaghynda qaldy. Aqshagha tabynu basym qúndylyqqa ainalyp, úry-qary men orayshyldardyng joly boldy. Dәrigerding qolynan satyrashtyng qoly, múghalimning auzynan alypsatardyng aiqayy mol tabys kózine ainaldy. Býkil Qytaydy senim daghdarysy jaylap jezókshelik, qúmarpazdyq qoghamnyng dertine ainaldy. Bireuler shyghar joldy Batys demokratiyasynan izdese, endi bireuler Konfusiy iydeyasyna jýgindi. Reformatorlar men konservatorlar ashyq maydangha shyghyp ólispey berispeuge qamdandy. Múnyng sony 1989 jyly Tyanianimeni oqighasyna jalghasyp, ishki soghystyng qauipi tóndi. Kәri tarlan Deni qaytadan sahnagha shyghyp: «Túraqtylyq – bәrinen de joghary», dep kesip aitty. Bas sekretari Djao sayasattan ketti, beyuaz studentterding qany tógildi, biraz batysshyldar immigrasiyagha ketti. Óz halqynyng mentaliytetin, tarihyn, halyqaralyq oiyndardy jaqsy biletin, talay tar jol - tayghaq keshuden ótken Deni aqsaqal partiya men armiyagha sýiene otyryp, ekonomikalyq reformany jalghasty týbegeyli jasady. Marksizm, leninizm iydeyalary birte-birte qoldanystan azayyp, qytaylyq erekshelikke ie sosializm teoriyasy qalyptasyp, praktikadan óte bastady.

Bas sekretari Djaonyng ainalasyna jinalghan erkin oily aqylshyldar men sayasattanushylar ortadan shettetildi. Qytaygha qúighan milliardtaghan investisiyasyn oilady ma, әlde basqaday ymyragha keldi me?.. Batys alghashqy arynynan qaytty. AQSh elshiligine qashyp baryp panalaghan demokrat ghalym Fan myrzany eks-memlekettik hatshy Kissindjer eline alyp ketti. Qytaygha qatang sanksiya salynbay, daghdarys bәsendedi.

Batys endigi strategiyalyq maqsaty «beybit jolmen ózgertu» baghytyna kóshti. 1995 jyly Qytaydyng qazirgi bas iydeology Uang Huning myrza Shanhay Fudan uniyversiytetindegi basshylyq qyzmetinen auysyp, QHR ortalyq partiya komiytetining janyndaghy ortalyq sayasat zertteu institutyna keldi. IYdeologiya salasynda talas tartys әbden shegine jetti. «Tegimiz sosializm be, әlde kapitalizm be» degen súraq tótesinen qoyyldy. Sayasy kýreste ýsh ret qúlap, ýsh ret túrghan pragmatik reformator Deni aqsaqal «eng jaqsy jauap - damu», dep ontýstik saparyn qorytyndylady әri «reforma jasamaghan adamgha biylikte oryn joq», dep partiyalastaryna eskertu jasady. Jeri ken, jan sany mol kóp últty, kóp dindi memleketke Batystyng jalpygha ortaq, biringhay qúndylyqtary say kelmeytinin, kompartiyanyng mýmkindigi tausylmaghandyghyn, ortalyqqa baghynghan tegeurindi biylik qana damu men reformanyng kepili bolatyndyghyn teoriyalyq jaqtan dәleldedi. Sonymen, jana avtoritarizm Qytaydyng ishki-syrtqy sayasattaghy baghytyn belgileytin basty iydeologiya bolyp qaldy. Qytaydyng ekonomikalyq tabystary әlemdi moyyndatty. Álemdegi eng ýlken óndiris oshaghyna, ekonomikalyq quaty AQSh-tan keyingi ekinshi iri el dep tanyldy. Infraqúrylym erekshe damydy, shaghyn qalalar men iri qalalardy tútastyrghan avtobandar órmekshining toryna úqsap ketse, iri qalalar arasyn joghary qarqyndy temirjol tútastyryp túr. Ásirese batys-ontýstik pen batys-soltýstikti tútastyryp túrghan eki iri qala - Chendu men Siyani arasyndaghy 1000 kilometr úzyndyqty jalghap túrghan jogharghy qarqyndy temirjoldyng 800 kilometri týgeldey taudy tesip, tunnelimen jalghasyp, tarihta «Sychuani joly – qiyamet joly» degen naqyldy úmyttyrdy. Al Gonkong, Makao, Guanidoni tútastyra tenizge salynghan kópir taghy bir keremet retinde ainalasyn tandaldyruda.

Búl kýnde ýsh buyn biylikting iydeology atanghan Uang Hunin myrza biylikting úshar basyndaghy jeti adamnyng qataryna kirdi. Deni aqsaqaldyng qolayyna jaqqan, saqa bolghan oqymysty eshqashan óz atymen súhbat bermeydi, kólbendep kógildir ekrangha jýgirmeydi. Sabyrly qalpynan jazbay, ishki oiyn býgip qalady. Szyani Szeminining «Ýshke uәkildik etu» iydeyasy, Hu Szini Taonyng «Ghylymy damu kózqarasy» Sy Szini Pinining «Jana dәuirdegi qytaylyq erekshelikke ie sosializm» iydeyasy,  «eki ghasyr» jobasy men «Jibek joly: bir beldeu-bir jol» jobasy osy kisining aqyl parasatymen ainalymgha shyqty. Kompartiyanyng biylikti saqtap, reformany terendetip, halyqtyng túrmysyn jaqsartudaghy basty baghdarlamalyq qújaty bolyp qaldy.

Internet damyp, әlem bir-birine jaqynday týsken, ekonomikalyq teketires, aqparattyq shabuyl ýdegen myna sayasilanghan dәuirde kimdiki dúrys, kimdiki búrys, kimdiki aqiqat, kimdiki sandyraq, dep talasyp, ekileuding keregi joq. Biylikti qoldan shygharmay, naqty júmystarmen ainalysyp, halyqtyng әleumettik jaghdayyn jaqsartu basty nysana boluy kerek. Ol ýshin damushy elderdi tegeurindi basshy ghana biylikti ortagha shoghyrlandyra otyryp, memleketti algha sýireydi. Áriyne, múnday tújyrymgha bas iydeolog oijota kele salghan joq. Qytaydyng búrynghy-songhy tarihyn jaqsy bilgen әri óz últynyng mentaliytetin, osal jerin tamyrshyday dәp basyp baryp kelgen bolu kerek. Eki jahandyq soghystan keyingi Aziya, Afrika, Latyn Amerikasy tarihyndaghy sayasy daghdarystar men ishki soghystardyng tәjiriybesinen ashy sabaq alghan bolu kerek. Qytaydyng kedeyshilikpen jýrgizgen kýresining 70%-y oryndalghanyn BÚÚ moyyndap otyr. Byltyrdan bergi pandemiyamen kýreste óz halqynyng shyp-shyrghasyn shygharmay, әkimshilik resurstardy qatang qoldana otyryp indetti tizgindegenin eske alsaq, avtoritarizm Batystyng synyna qanshama úshyrasa da zandyq tanymy tómen, mәdeniyet óresi shekti damushy elderge kerek ekenin moyyndamasqa shara joq.

Mao bastaghan birinshi buyn basshylar qaruly kýres arqyly biylikti tartyp alyp, Qytaydy biriktirdi әri ayaghynan túrghyzdy. Al Deni bastaghan basshylar Qytaydyng ekonomikasyn kórkeytip, damudyng danyl jolyna týsirip, kókjiyegin keneytti. Endi Sy bastaghan besinshi úrpaq jana tehnologiya men partiyalyq iydeologiyagha sýiene otyryp tildi, dindi, últty tútastandyryp, qúdiretti «qytay armanyn» iske asyrmaqshy. Búnyng bәri jogharydaghy «eki ghasyr jobasynda» aiqyndalyp, teoriyalyq jaqtan túraqtandyrylghan.

Osy jyly shilde aiynyng biri kýni Qytay kompartiyasynyng dýniyege kelgenine jýz jyl tolsa, alda  2049 jyly QHR-nyng jýz jyldyghy atalyp ótedi. Jospar boyynsha alghashqy jýz jylda Qytay býkil infraqúrylymdy janartyp, kedeylerdi sýiemeldeu josparyn 70%-gha oryndaghan. Marsty iygergen Qytay kelesi mereytoy qarsanynda ekologiyasy jaqsarghan, innovasiyasy kýsheygen, jogharghy tehnologiyagha arqa sýiegen qúdiretti elge ainalmaqshy. Sonymen birge «әlemdik qalyptasqan tәrtipte ózgertushi emes, kerisinshe tolyqtyrushy bolmaqshy». Qytaydyng eks-syrtqy sauda ministirining orynbasary bolghan, úzaq jyl Qytaydyng dýniyejýzi sauda úiymyna kiru ýshin qúrylghan komissiyanyng bas ókili bolghan, keyin Boau forumynyng bas hatshy әri negizgi úiymdastyrushysy bolghan, ashyq oily pikirimen Batys sarapshylary sanasatyn Long Yingtai myrzanyng pikirine jýginsek, «birinshiden, qay zamanda býkil әlemning sorpa betine shygharlary balalaryn Qytaygha jiberip oqytady, kerisinshe, býgingi zamandaghyday úrpaqtarymyzdy Amerika Evropagha jibermeymiz? Ekinshi, qay zamanda jer sharynyng jastary Qytaydyng kinosyn, mәdeniyetin, kitaptaryn sýiip oqityn bolady, kerisinshe, býgingidey Amerika men Evropanyng kino, kitaptaryn kórip muzykasyn tyndamaymyz? Ýshinshi, qay zamanda jer sharynyng tútynushylary Qytaydyng ataqty markalaryn aldymen tútynady?» Long myrzanyng otandastaryna qoyghan ýsh súraghy biraz nәrsening kýrmeuin sheship, jauabyn tauyp bergendey. «Qytay armany» iske asyp jatsa, ejelgi órkeniyetting otany, әlemdik innovasiyanyng kóshbasshysyna ainalyp, jer sharynyng tolyq qandy mýshesi retinde kóptegen jauapkershilik arqalauy sózsiz.

19 ghasyrda Napoleon Bonopart syrly Shyghys turaly: «Úiqydaghy arystandy oyatpandar», dep ósiyet qaldyrsa, 1949 jyly Mao Tyanianimeni alanynda «býginnen bastap Qytay ornynan túrdy», dep jariyalady. Biz qalayyq-qalamayyq, saqtanayyq-saqtanbayyq, Qytaydyng ornynan túrghany ras! Aynalasyna óktemsy qarap, әlemdik sayasy oiyndaryng ortasyna bel sheship kirisip ketti. Jan-jaqtan jaqtastar izdep, jana jobalarmen kórshilerin tartuda. Nemis filosofy Karl Smitting jana memleketshildik iydeologiyasyn ózine ýlgi etken, jana avtoritarizm jolymen jýrgen Soltýstik Koreya sindromy - múragerlik mehanizm qalyptaspaghan eki alyp derjava - Resey men Qytaydyng ortasynda qalghan, Ortalyq Aziya boyynsha birden-bir biylik tranziytin beybit jolmen auystyrghan Qazaqstangha qanshalyq taldau mýmkindigi bar? «Kórshing soqyr bolsa, bir kózindi qysyp al», degendey, eki alyptyng arasynan jol tauyp, әlemdik órkeniyetke, jalpy adamzattyq ortaq qúndylyqtargha qaray jol tartu onaylyqqa týspes, jana preziydent ýshin on oilanyp, bir kesetin nәzik te kýrdeli mәsele bolmaq. Talay tayghaqtan jol tauyp, býginge jetken Alash balasyn tәnirim ózi jeber.

Qorghan Túranúly

Abai.kz