Bes ay boyyna Janaózen turaly jazyp kelemiz. Me­nin­she, alghashqy qorytyndylardy shygharatyn kez keldi. Olar nege kep sayady?

BIYLIK ADAM ÓLTIRUDEN TAYYNBAYDY

Alghashqysy - moralidyq, kerek deseniz, adamy sipatta. Dýniyeni dýr silkindirgen 16 jeltoqsandaghy myltyq dýmpuinen keyin el ishin emin-erkin kezip kelgen bir anyzdyng kýl-talqany shyqty! "IYә, biylikting kemshiligi shash etekten. IYә, ony ózgertu kerek shyghar. Biraq ol adamgershilikting ala jibin attamaydy: eshqashanda óz halqyna oq atpaydy!" - dep jýrgen Aqordanyng advokattarynyng auzyna Manghystau ónirining keyde aspangha kóterilip, ainalany әlemtapyraq etip jibe­retin qúmy qúiyldy! Biraq anyzdyng aqyry kep qaldy dep, beti qyzaryp, aqtalyp jatqan biylik joq!

Osy kýnderi sayasy daktiloskopiya ghylymy (әriyne, eger de onday ghylym bolsa) taghy bir aksiomamen tolyqty. Yaghni, atylghan myltyqtyng shýrippesinde qylmyskerding sausaghynyng izi qalatynday, sayasy atuda sol kezde óktemdik etken biylikting basynda otyrghandardyng sausaghynyng izi qalady! Janaózen alanynda dýmp etken әr qarudyng óz nysanasyndaghy qúrbandy kórgen kózi, onyng janayqayyn estigen qúlaghy bolady! Jәne de eshbir qolbala tergeushi ony joqqa shyghara almaydy!

Bes ay boyyna Janaózen turaly jazyp kelemiz. Me­nin­she, alghashqy qorytyndylardy shygharatyn kez keldi. Olar nege kep sayady?

BIYLIK ADAM ÓLTIRUDEN TAYYNBAYDY

Alghashqysy - moralidyq, kerek deseniz, adamy sipatta. Dýniyeni dýr silkindirgen 16 jeltoqsandaghy myltyq dýmpuinen keyin el ishin emin-erkin kezip kelgen bir anyzdyng kýl-talqany shyqty! "IYә, biylikting kemshiligi shash etekten. IYә, ony ózgertu kerek shyghar. Biraq ol adamgershilikting ala jibin attamaydy: eshqashanda óz halqyna oq atpaydy!" - dep jýrgen Aqordanyng advokattarynyng auzyna Manghystau ónirining keyde aspangha kóterilip, ainalany әlemtapyraq etip jibe­retin qúmy qúiyldy! Biraq anyzdyng aqyry kep qaldy dep, beti qyzaryp, aqtalyp jatqan biylik joq!

Osy kýnderi sayasy daktiloskopiya ghylymy (әriyne, eger de onday ghylym bolsa) taghy bir aksiomamen tolyqty. Yaghni, atylghan myltyqtyng shýrippesinde qylmyskerding sausaghynyng izi qalatynday, sayasy atuda sol kezde óktemdik etken biylikting basynda otyrghandardyng sausaghynyng izi qalady! Janaózen alanynda dýmp etken әr qarudyng óz nysanasyndaghy qúrbandy kórgen kózi, onyng janayqayyn estigen qúlaghy bolady! Jәne de eshbir qolbala tergeushi ony joqqa shyghara almaydy!

Osy kýnderi eki nәrse ashyldy. Biri - biylikting shynayy, antihalyqtyq bet-әlpeti: óz baylyghyn, qala berdi, biyligin saqtap qalu ýshin ol adam óltiru­den tayynbaydy! Osydan keyin qandyqol qatygezderding qolynan qaza tapqan Zamanbek pen Altynbektin, Batyrhan men Ashattyng ólimine kim kinәli degen súraqtyng jauabynyng shet jaghy kórinip qalmay, ne boldy deysiz endi?!

Ekinshi ashylghan nәrse - osynyng bәrin kórgen, tiyisti oy týigen halyqtyng kózi. Yaghni, Janaózen sayasy prosesting katalizatoryna ainaldy. Biz ailap-jyldap qalyng elge jetkize almay jýrgen biylik turaly shyndyqty bir kýnde laq etkizip, jahangha jayyp saldy. Elding týk­pir-týkpirine jetkizdi. Múnayshy­lar­gha jala japqan jasandy telebaghdarlamasyn "Habar" men "Qa­zaqstan" arqyly kórsetip, Aqorda "bәrin qatyrdym" dep, ózine-ózi aldap, riza bola bersin. Al internet pen әrbir qazaqtyng qolyndaghy úyaly telefon arqyly tarap ketken qandy qyrghynnyng eshbir boyamasyz derekti beyneklipteri (әsirese, jaralanyp, jerde jatqan jigitting basyn dәldep, poliyseyding "kontroli­nyi" oq atuy!) Aqtauda ótip jatqan sotqa material bola almasa da, tarih sotynyng búljytpas aighaghy bolary haq!

Kezinde Reseydi Gersenning "Qonyrauy" oyatsa, XXI ghasyrdaghy qazaqty Janaózendegi beybit halyqqa atylghan myltyqtyng dýmpui men bozdaghyn joqtaghan keyuananyng ashy dausy oyatty!

Osy kýnderi biylikting jershil, rushyl ekeni taghy da kórinip qaldy. Óz bayandauynda ol Janaózendegi qandy qyrghyndy "Qazaqstannyng alys týkpirindegi bir qalagha ghana" qatysy bar oqigha retinde kórsetip baqty. Biraq qazaqtyng oblysy men ruy bólek bolghanmen, qany bir. Al qany birding - jany bir! Quanyshy da, qayghysy da bir! Biylik osyny úmytty!

Anau Italiyada kýni keshe oqys jarylystan bir ghana student qyz qaza tauyp edi, býkil últ bop aza tútty, qaraly kýn jariyalady.

Bizde tapa-tal týste resmy derekting ózi boyynsha 16 adam oqtan sheyit boldy. Biylik ýn-týn­siz! Qaza boldy, aza bolmady! Aza bolmaghan son, layyqty jaza qaydan bolsyn! Meninshe, aza tútu ýshin, eng aldymen, biylik­ting ary taza boluy tiyis. Sol jaghy qiyndau bop túr ghoy bizde...

"Óli riza bolmay, tiri bayymaydy". Biylikting býgingi baylyghy bayandy bola qoymas osy moralidyq túrghydan alghanda...

Bilesiz be, men neden qorqamyn? Men osynyng bәrin kórip, óskeleng úrpaqtyng "ómirde bәri bolady eken, qazaqty qazaq qyra beredi eken ghoy", - dep osynday soraqylyqqa da boyy ýirenip kete me dep qorqamyn!

HAQ PEN QÚQYQTYNG QAQTYGhYSY

Janaózen oqighasynyng taza qúqyqtyq sipaty bar. Kóp adam qazir osy túrghyda tek qana tergeu men sot turaly aityp jatyr. Men bolsam, әngimeni әrirekten, 16 jeltoqsangha deyingi kezden qozghaghym keledi.

Ótken jyldyng qazan aiynda alanda túrghan múnayshylarmen kezdeskenimizde olardyng qolynda ýkimet qaulysynyng kóshirmesi boldy. Onda "múnay-gaz salasynda 1,8 koeffisiyent" engizu turaly jazylghan. Premier-ministr qol qoyghan.

"Biz artyq nәrse súramaymyz, ýkimet basshysy bekitken qújat oryndalsyn" deymiz!", - dep jat­ty olar.

Nege Janaózen oqighasynyng sebebin tabugha tiyis ýkimettik komissiya men tergeu organdary múnayshylardy alangha alyp shyqqan dәl osy jaytty múqiyat zerttep, anyq-qanyghyna jetpey­di? Ýkimet óz kózin shúqyghysy kel­meytin shyghar. Biraq preziydent osy qaulynyng qanday tragediyagha әkelip soqqanyn nege qolyna may sham alyp, izdestir­meydi?

Arandatudyng eki týri bolady. Ýlkeni - halyq baylyghyn at tóbelindey toptyng qolyna berip qoyyp, eldi milliarderler men qayyrshylar dep eki tapqa bólip tastau. Kishisi - osynday qauly qa­byldap, ony oryndamay, mú­nay­shylardyng alangha shyghuyna sebep bolu. Ýlken arandatugha et ýirenip qaldy ghoy, kishisine nege jol beremiz?!

Jәne de Qylmystyq kodeks­te jazylghan "әleumettik arazdyqty qozdyru" babyndaghy qylmysty kim jasap otyr?" degen pro­kurorlar qoyyp jatqan sú­raq­qa basqa da jauaptar (jәne jauapty adamdar!) tabylyp qa­lar!

Sottar ótip jatyr. Alghashqy sheshimder shyghyp jatyr.

Biraq әzirshe, eng manyzdy ýsh saualgha jauap joq. Al olarsyz sot әdiletti ótti dep aita al­may­myz. Yaghni, nege әleumettik qaqtyghys osynday tragediyagha әkep soqtyrdy, kim onyng aldyn aluy tiyis edi? Nege qolynda qa­ruy joq beybit múnayshylar­gha, qala túrghyndaryna qarsy basqa, adamdy óltirmeytin qúraldar qoldanylmady? Jәne saualdyng kókesi: oq atugha búiryqty kim berdi?

Aqtaudaghy sottar bizding qú­qyq qorghau organdarynyng kәsiby dengeyining qanday ekenin de kórsetip qaldy. Qúday keshirsin, biraq jogharydan "mynaday bir qylmystyq isti úiymdastyryndar" dep pasyq pәr­men beril­gen­ning ózinde, dәl osynday tó­men dengeyde oryndaghany nesi?! Osy kýnderi býkil el sot zalynan týsken reportajdardy jiti baqylap otyrdy da bir nәrseni úqty: bizding poliyseyler men prokurorlardyng qolynan týk kelmeydi eken! Al eger de el basyna shynymen de kýn tuyp, bizdi qylmystyq elementterden te­geu­rindi týrde qorghau kerek bolsa, osy organdar ne istemek sonda? Sengen polisiyamyz osy ma sonda?!

Janaózen koghamdaghy taghy da bir óreskel jaghdaydyng bar ekenin kórsetti. Onyng aty - eki ayaghynan aqsap túrghan Enbek turaly zannama. Naryqqa apyl-ghúpyl kóshu kezinde reformalan­ghan ol zandarda materialdyq qúndylyqtardy tikeley óz qolymen óndirushining emes, onyng ýs­tinde túrghan bastyqtardyng mýd­desi qorghalady! Mine, qatardaghy әleumettik mәsele kótergen múnayshylardyng bastamasy sol sebepti ghalamat qasiretke әkep soqty. Eger de sol zannyng ishin­de osynday mýdde qarama-qayshylyqtaryn sheshu mehanizmi qarastyrylghanda, qandy qyrghyn bolmas ta edi!

Enbek qaqtyghysy jalghyz Janaózende boldy dep kim aitty? Mine, qaranyz, ýndis Lakshmy Miyt­talgha tiyesili keshegi "Karmette" de júmysshylar ereuilge shyghyp jatyr. Basqa da aimaqtar bas kóterude. Janaózen janghyryghyna biylik qúlaq asa ma, aspay ma, oghan el ishindegi tynyshtyq tikeley baylanysty!

SASQAN BIYLIK KEZ KELGEN NÁRSENI SAYaSILANDYRYP JIBEREDI

Ýshinshi sipat - taza sayasiy.

Qoghamdyq ómirding búljymas zany mynau: der kezinde layyqty sheshimin tappaghan әleumettik ne ekonomikalyq mәsele kýnning kýninde sayasy sipatqa ie bolady. Búl jerde men tek qana jeti ay boyyna alanda túryp, jalaqyny kóbeytudi talap etken mú­nayshylardyng ereuilin aityp túrghan joqpyn. Ol - múztaudyng ber jaghy ghana.

Arghy jaghyna keleyin, yaghny terenirek qazayyn (taqyrypty da, jer qoynauyn da). Narazylyq tanytqandar shaghyn ne orta biyz­neste júmys istegender emes, olar - múnay sekildi strategiyalyq manyzy alabóten salada ter tógip jatqandar. Al qara altyn tolghan sandyqtyng kilti kimde ekenin bәri biledi.

Sayasat emey ne búl endi? Óitkeni Qúday bere salghan qazbaly baylyqqa kim (16 million halyq pa, әlde "Forbs" jurnalynyng tórin bermey jýrgen qa­zaq tólqújaty bar basqa últ ókil­deri me) iye? Mine, býgingi Qazaqstannyng kýn tәrtibindegi eng bas­ty sayasy súraq osy! Ja­na­ózen - osy zaman saualynyng bir úshy ghana.

Adamzat tarihyndaghy barlyq soghystar men qaqtyghystardyng bas sebebi osy múnay bop túr­ghanda, qazaqtyng býgingisi men bolashaghyn anyqtap jatqan osy baylyq demey, onyng baghy da, so­ry da osy demey, ne deysiz endi?!

Janaózen eldegi sayasy jýie­ning qúbyjyqtyghyn taghy bir kór­setti. Yaghni, qarapayym adam men biylik arasyndaghy qarym-qatynas qanday ekenin jariya etti. Ádil de ashyq saylau arqyly týziletin, ertengi kýni әrbir mú­nayshynyng dauysy ýshin kýrese­tin biylik osynday qatygez qa­dam­gha barar ma edi?! Joq! Qaranyzshy, Europa men Amerikada da narazylyq bildirgen azamattar kóshege myndap shyghuda. Gre­kiyada, Angliyada, Fransiyada tipti soraqy әreketter jasap jatyr, biraq olargha qarsy esh­kim de oq atyp jatqan joq! Ne­ge? Gumanizm prinsiyp­terin bylay qoyghanda, erteng onday qylmysker ýshin eshbir adam dauys bermeydi! Mine, taza saya­sy mýd­dening morali men adam­ger­shilik­ke tikeley qatysy degen osy!

Oppozisiyanyng keybir ókilde­rin osy oqighagha telip qoi da - taza sayasat. Dәlirek aitsam, antisayasat. Al antisayasattyng qúi­ryghy, ótirik sekildi, bir ghana tútam. Basqasyn aitpaghanda, ereuil bastalghaly beri eki jaqty mәmilege shaqyryp, shyryldap kelgen Estay Qarashaev sekildi jas jigitti auyr bappen jauapqa tartuy tipti aqylgha qonbaytyn nәrse!

IYә, Aqorda Múhtar Áblyazov­ti jek kóretin shyghar. Onysy týsinikti de: kezinde DVK sekildi biregey úiymnyng basy-qasynda bolghan ol azamattyng oppozisiya ýshin sinirgen enbegi zor. Biraq oghan qarsy biylik jariyalaghan nau­qan barysynda qarapayym múnayshylardy amanat etip ús­tau qanshalyqty oryndy? Olardyng auzynan ne preziydent, ne basqa lauazym ókiline qarsy úrandar shyqqan joq qoy! Álde, eki týie sýikense, shybyn ólerding keri me búl? Týieler týie bolghysy keletin shyghar, biraq halyq shybyn emes!

Osy ómirde men týsingen bir jayt bar: birjaqtylyq eshqashan da jaqsylyqqa jetkizbeydi! Son­dyqtan men de býgin birjaq­ty, tek qana biylikti aiyptaudan aulaqpyn. Múnayshylar da, biz, oppozisiya da, ózimizge syn kóz­ben qarauymyz qajet sekildi.

Ashy bolsa da aitayyn: 16 jeltoqsanda qúy biylik, qúy "ýshinshi kýshter" úiymdastyrghan arandatulargha jol bermeuge qauqarly júmysshylardyng óz tarapynan úiymdastyrylghan myqty kýsh qajet edi. Ol degeniniz - shyn mәninde tәuelsiz kәsipodaq. Biz de, oppozisiya, Janaózen­degi oqighagha tym atýsti qaraghan siyaqtymyz. IYә, birneshe dýrkin baryp qayttyq, iyә, onda bizding belsendiler boldy, t.t. IYә, eki jaqty mәmilege shaqyryp, tipti bir ýstelding basyna otyrghyza aldyq. Biraq, qalay desek te, oqighanyng osylaysha qantógiske úlasuyna jol berip qoydyq. Múnda bizding de kinәmiz bar! Ony biz ashyq moyyndauymyz kerek!

Sondyqtan qogham ókilderi, bedeldi túlghalar engen Tәuelsiz qo­ghamdyq komissiyamyzdyng jú­my­syn odan sayyn jandandyryp, Janaózen qasiretining se­bepteri men saldary turaly tolyqqandy esebimizdi týzip, barshagha jariya etkizuimiz qajet.

Sayasy sipattyng taghy bir astary bar: endigi jerde el aldyna shyqqysy kelgen kez kelgen túlghagha bir basty súraq qoyylady: sen Janaózen oqighasynan keyin kimning jaghynda boldyng - biylikting be, halyqtyng ba? Me­ninshe, osy saualgha berilgen jauap bolashaqta әrbir sayasat­kerding bolashaghyn anyqtaydy!

EShTEN KESh... KEShIRIM JAQSY

Kez kelgen tarih býgin jasalady. Mine, bizde Janaózen fe­no­meni payda boldy. Ol eldegi jýiening ejelden kele jatqan kemshilikterining betin ashty. En­digi jerde ol eldi jana kezenge bastay ala ma? Tarihy túrghydan alghanda eshkim de, eshtene de bos qúrban bolmauy kerek qoy.

Meninshe, ol ýshin birneshe qadam jasaluy tiyis.

Biylik, birinshi kezekte, preziydent endigi jerde beybit júrtqa qarsy eshqashan qaru júmsalmaytynyn kepildi týrde mәlim­deui kerek!

Aqtaudaghy sot Qazaqstanda­ghy eng masqara sot boldy. Sondyqtan preziydent óz ókilet­tigin paydalanyp, sotta belgili bol­ghan barlyq kelensiz jayttardy (adamdardy azaptau, jalghan kuәlik beru) qayta zertteuge jiberui tiyis.

Eshten kesh... keshirim jaqsy. Meninshe, bizge eki týrli keshirim kerek. Bir jaghynan, ózining qol astyndaghylardyng Janaózendegi qylmysy ýshin biylik keshirim súrauy tiyis. Ekinshi jaghynan, tittey bolsa da, kinәsi bar barlyq múnayshylardy preziydent keshirip, kendigin kórsetui tiyis (beybit te jazyqsyz júmysshylardyng arasyna lang salghan onbaghandar tabylyp, jazasyn tartuy kerek!).

Mәselen, býkil el, ishin tarta, 37 múnayshygha qatysty sot ýki­min kýtip otyr. Keshe Shetpe sotynda 12-ning 8-in bas bostandyghynan aiyrmauy biylikting bir jaghynan júmsaruy, ekinshi jaghynan qiytúrqysy boluy mýmkin. Júm­saruy - qatty ketuden qor­quy. Qiytúrqysy - birin aqtap, birin jazalap, sottalushylardyng arasyna syna qaghu.

Eger de preziydent sottyng sapasyz әri úyatty týrde ótkenin eskerip, múnayshylargha shartty týrde júmsaq jaza taghayyndatsa, qogham ony týsinushilikpen qabyldar edi. Áytpese, Aqtaudaghy sot ekinshi Janaózenge úlasyp ketpesine eshkim kepil bola almaydy!

Kýntizbemizdi týzeuimiz qa­jet. Eki ret qangha boyalghan 16 jeltoqsanda endi toy toylaghanymyz tipti jaraspaydy! Sondyqtan osy kýndi Jeltoqsan men Janaózendi eske alu kýni dep belgilep, Tәuelsizdik kýnin bú­ryn­ghy data - 25 qazangha auystyrugha bolar edi.

Enbek zannamasyn qayta qa­rap, qarapayym enbek adamynyng haqy men mәrtebesin biyikte­tetin uaqyt jetti. Biraq jartykesh par­tiyalyq parlament onday qa­damgha barmaytyny belgili. Ol ýshin Aqordanyng sayasy erki kerek-aq.

Bir nәrse aiqyn: ótken jyldyng 16 jeltoqsanyna keyin Qa­zaqstan basqasha sayasy formasiyagha kóshti. Janaózen mýldem jana kezenge jol ashty.

Janaózende jabylghan jaladan qalay qútylamyz? Jýrekke týsken jarany qalay jazamyz? Ol - býkil el bop oilanatyn jayt...

«Abay-aqparat»