Ybyray Altynsarin mektepting basty maqsaty – balanyng dúrys tәrbie men bilim alyp shyghuy boluy kerek degen prinsipti ústandy. Búl aghartushynyng gubernatorlargha, oqu inspektorlaryna jazghan hattary men tapsyrghan esepterinen aiqyn angharylady. Sol kezendegi orys biyligining qazaq jerinen mektep ashudaghy basty maqsaty – qazaq balalaryna bilim beruden góri qazaq qoghamyn orystandyru jәne orys jazuyn engizu arqyly otarlau sayasaty bolghany mәlim.

Y.Altynsarinning pedagogikalyq iydeyalary men aghartushylyq qyzmetine tereng zertteu jýrgizgen Á.Sydyqov Ybyray Iliminskiyding sistemasy boyynsha qazaqtargha qúrylghan mektepterden mýlde basqa tiptegi mektepter qúrmaqshy bolghanyn atap kórsetedi. Osy maqsatpen Y.Altynsarin qazaq balalary oqityn mekteptegi bilim beru jýiesining jobasyn jasap shyghady. Sebebi búratana halyqtardyng balalary oqityn mektepterde oqushylardyng orys tili men әdebiyetin jetik mengerip shyghuyna ghana nazar audarylyp, jan-jaqty tereng bilim aluyna mәn berilmeydi. Al aghartushy qazaq balalary oqityn mektepterde de taza orys mektepteri siyaqty barlyq pәnderding ótuin, qazaq balasynyng da tolyqqandy bilim alyp shyghuyn jan-tәnimen qalaydy. Sonymen qatar, Y.Altynsarin qazaq balalaryna arnalghan mektepterdegi:

1. Oqu júmysynyng jalpy jayyn
2. Mektepterdegi oqu jayyn
3. Oqu qúraldarynyng jayyn
4. Oqu jәne tәrbie júmystaryn
5. Mektepterding sharuashylyq jaghyn ýnemi ózi baqylap, qazaq balarynyng sapaly bilim aluyn, dúrys, jayly jerde túruyn qadaghalap otyrghan.

Y.Altynsarin qazaq halqynyng keleshegin mekteppen baylanystyra otyryp, qazaqtar oqityn mektepting modeli qanday bolu kerektigin aiqyndaydy jәne mektepterding belgili bir maqsat boyynsha júmys isteuin qolgha alady. Aghartushynyng búl tújyrymdary halyq aghartu mәseleleri jayyndaghy oi-pikirleri men tapsyrghan esepterinde aiqyn jazylghan. Sonymen Y.Altynsarinning tújyrymdaryn jinaqtaghanda, qazaq balalaryna arnalghan mektepting modeli mynaday:

Qazirgi zaman mektepterinde qalyptasqan bilim beru jýiesining úly aghartushy salyp ketken osy jýie boyynsha kele jatqanyn joqqa shyghara almaymyz. Y.Altynsarinning sol kezdegi qazaq balalary ýshin ashylghan mektepterding aldynghy qatardaghy orys mektepterining teoriyasy men praktikasyndaghy tandauly әdisterdi paydalanuy kerek degen ústanymyn, býgingi tandaghy әlemning ozyq elderining bilim jýiesindegi әdis-tәsilderdi elimizdegi mektepterde praktikagha engizu ýrdisimen salystyrugha bolady. Mәselen,  qazirgi jahandanu zamanynda bizge bilim berudin  әlemdik ozyq tәjiriybesimen tanysugha, últtyq  jәne jergilikti kontekske beyimdep qoldanugha mýmkindik mol. Mәselen, ekinshi tildi oqytu boyynsha Kanada elining «tilge boylau әdisi» orys tildi mektepterdegi qazaq tilin oqytu jýiesinde qoldanylyp otyr. Pedagogika ghylymdarynyng doktory M.J.Jadrina mektepke deyingi jәne bastauysh bilim beru buynyna arnap «Qazaq tiline boylau modelin» úsyndy. Sonymen qatar SLIL (Content and Language Integrated Learning) – kiriktirilgen baghdarlama arqyly ekinshi tildi mengeru tehnologiyasy elimizding bilim beru salasynda keninen qoldanysqa enip keledi. Búl әdisti 1994 jyly eng alghash ret Devid Marsh (David Marsh) úsynghan bolatyn.

Y.Altynsarinning mektep – jana ómir ýshin kýresetin jana adamdardy tәrbiyeleui kerek degen ústanymy qazirgi oqytu jýiesindegi janartylghan bilim beru mazmúnynda qamtylyp otyr. Al Y.Altynsarinning bilim beru naqty ghylymy faktilerge sýiene otyryp oqytyluy kerek degen ústanymy osydan bir ghasyrdan astam uaqyt búryn aitylsa da býgingi kýnning eng ózekti mәselesi retinde óz manyzyn joyghan joq. Jogharydaghy mektep modelinde kórsetilgen «zat jәne qúbylys, qorshaghan orta men tabighat turaly dәl de anyq bilim berui kerek» degen ústanym Y.Altynsarinning bilim berudegi eng basty prinsipterining biri boldy. Osy arqyly oqytu ədisterin jana baghytta qúryp, balanyng dýniyetanymyn, oqugha degen yntasy men qyzyghushylyghyn arttyrudyng týrli joldaryn úsyndy. Múny aghartushynyng múghalimderge ghylymy negizde jazylghan qosymsha әdebiyetterdi qoldana otyryp, balalargha ainaladaghy dýniyeni tanytugha, sol arqyly balalardyng dýniyetanymdaryn, bilimderin terendetuge bergen arnayy núsqauy dәlel. Mәselen, Torghay oblysy mektepterining inspektory bolyp túrghan kezinde, 1883 jyly 12 aqpanda shygharghan núsqau hatynda: «Oqushylar ýshin Sent-IYlerding zoologiyasy, Gerdting miynerologiyanyng qysqasha kursy, Oliyverding botanikasy, jaratylys tarihynyng oqu atlasy, Krugerding elementarlyq fizikasy, Puskovichting geografiyasy... Oqushylarmen keshke әngimelesu ýshin Zobovtyng tabighat jayyndaghy әngimelerin, Konstantinovichting himiya jónindegi әngimelerin jәne Figiening manyzdy janalyqtary men óner tabystaryn úsynamyn... Búlardan basqa oqytushylardyng oquyna jәne ónege alularyna paydaly dep úsynatyndarym: Bobrovskiyding pedagogikasy, ... Rekluding «Uaqyt, qúrlyq jәne múhiyt», Sovetovtyng «Eginshilik pen mal sharuashylyghy» jәne basqalary», - dep múghalimderge jol siltey otyryp: «Múnday әngimelerdi oqushylardyng qyzyghyp tyndaytynyn jәne jenil úghyp alatynyn men óz tәjiriybemnen kórgenmin», - deydi núsqau hatynda. Sonymen qatar, mektepting júmysy turaly bergen bir esebinde Y.Altynsariyn: «Ýzdik oqyghan balalargha Birimjanovqa, Janghojiyngha, Tәshenovke, Aqquovqa syilyq retinde tariyh, tabighat jәne onyng qúbylystary turaly kitaptar, mal sharuashylyghyn jaqsy kóretinderge arnalghan alibomdar, taghy andardyng tirshilik etui jayyndaghy suretter jәne kýn, ay júldyzdar turaly әngime kitaptar berildi», - dep jazghan. Býgingi janartylghan bilim beru baghdarlamasynyng basty qaghidasy – bastauysh bilim beru buynynda oqushynyng qorshaghan ortany tútas qabyldauy jәne qúbylystar men ýderisterding zandylyqtaryn, sebep-saldarlyq baylanysyn anyqtau arqyly tabighatty tanugha qyzyqtyru arqyly oqytu ekendigi mәlim. Búl iydeyany úly aghartushy negizgi prinsipting biri retinde ústanyp, qazaq balalarynyng qorshaghan orta turaly úghymdaryn ghylymy túrghydan tolyqtyrudy maqsat tútqany anyq angharylady.

Aghartushynyng qazaq tilinde jazylghan enbekterding joqtyghyna oray, sol kezendegi derekkózderge arqa sýieui zandylyq jәne  Y.Altynsarinning bastauysh synyptaghy qazaq balasy bilse eken dep úsynyp otyrghan búl enbekterining barlyghy sol kezendegi myqty ghylymy zertteuler bolatyn. Qazirgi tandaghy «Jaratylystanu», «Dýniyetanu» oqu baghdarlamalary mazmúnynan onyng úly aghartushy Y.Altynsarinning jogharydaghy tújyrymyn jalghastyrushy pәn retinde ornyqqanyn angharamyz. «Dýniyetanu» pәni boyynsha ekinshi synyptaghy «Ózim turaly», «Mening otbasym jәne dostarym», «Mening mektebim», «Mening tughan elim», «Deni saudyng jany sau», «Salt-dәstýr jәne auyz әdebiyeti», «Qorshaghan orta», «Sayahat» degen ortaq taqyryptar ayasyndaghy oqu maqsattarynda kórsetilgen «elimning kórikti jerleri», «sharuashylyqtyng payda boluy», «aua rayy», «tabighat jәne sharuashylyq», «mening ólkem», «tabighattaghy qauip-qaterler» tәrizdi taghy da basqa taqyrypshalar Y.Altynsarinning bala ýshin qajetti bilimder dep tanyghan tújyrymymen tolyq sәikes keledi. Aghartushynyng әngime jәne týsindiru arqyly balagha zat pen qúbylysty surettetu, әrtýrli zattardyng úqsastyghy men aiyrmashylyghyn salystyrtu, óz tәjiriybesine sýiene otyryp qorytyndy jasatu tәrizdi әdisteri «Jaratylystanu», «Dýniyetanu» pәnderi tapsyrmalarynda jýieli beriledi. Búl Ybyray Altynsarinning bir ghasyrdan astam uaqyt búryn aityp ketken metodikalyq әdis-tәsilderi býgingi janartylghan bilim mazmúnyndaghy oqulyqtarda әli kýnge deyin saqtalyp kele jatqanynyng aighaghy. Y.Altynsarinning ghylym men tehnikanyng jetistigin balalargha úghyndyrghan, izdenuge, enbek etuge, zaman talabyna beyimdeluge shaqyrghan ólenderi, balany enbek pen adaldyqqa tәrbiyeleytin, úly janalyqtar men óner tabystaryn suretteytin әngimeleri kýni býginge deyin oqu-tәrbie júmystarynyng ózegi bolyp kele jatyr.

Balalardyng mektep bitirip shyqqanda belgili bir mamandyqqa qaray beyimdeluin qamtamasyz etu maqsatynda Y.Altynsarin sabaqqa qajetti qosymsha qúraldar, atap aitqanda, Gestermannyng tehnikalyq kolleksiyasyn (zyghyr, maqta, jýn, jibek, bylghary, qaghaz, әinek siyaqty zattardy óndiru jәne paydalanu ýlgileri, bal arasyn ústau jayy t.b.), úzyndyq, auyrlyq ólsheu kolleksiyasyn, tarazylar, barometrler, mikroskoptar, kompastar, elektr-magniyt, isteytin telegraf pen siqyrly fonarilardy arnayy qarjy júmsap mektepterge aldyryp otyrghan. Búlardyng ne ýshin qajettiligin Y.Altynsarin Torghay oblysyndaghy halyq mektepterining 1883 jylghy jayy turaly tapsyrghan esebinde bylaysha týsindiredi: «Mening búlardy kerek dep tapqan sebebim, birinshiden, mysaly, elektr siyaqty zattardy jalang kitaptan týsindiru oqushylargha olar jayynda tolyq týsinik bermeydi, al ekinshiden, qazaqtar mýmkin bolghanynsha ghylym men ónerding ýlgilerin de kórsin degen oy edi».

Búdan Y.Altynsarinning mektepting materialdyq tehnikalyq bazamen qamtamasyz etu mәselesine asa kónil bóle otyryp, teoriyalyq materialdy praktikalyq әreket arqyly iygeruine jaghday jasaudy kózdegenin kóremiz. Qazirgi qoldanystaghy orta bilim beru mazmúnyn janartu ayasynda әzirlengen bastauysh bilim beru dengeyining 1-4 synyptaryna arnalghan «Jaratylystanu» pәninen ýlgilik oqu baghdarlamasy ayasyndaghy «Men zertteushimin», «Jandy tabighat», «Zattar jәne olardyng qasiyetteri», «Jer jәne gharysh», «Tabighat fizikasy» bólimderi úly aghartushynyng ústanymymen sabaqtasyp jatyr. Qazirgi tanda bastauysh synyp oqushylarynyng qorshaghan ortadaghy qúbylystar men zattardy tanyp biluine qajetti zertteu daghdylaryn jýieli damytu maqsatynda «Men zertteushimin» bólimi oqushynyng aqparat kózderimen júmys istep, óz betinshe eksperiyment pen baqylau jýrgizuin iygertuge baghyttalghan. «Jandy tabighat» bólimi ekologiyalyq tәrbie beruge baghyttalsa, «Zattar jәne olardyng qasiyetteri», «Jer jәne gharysh», «Tabighat fizikasy» bólimderi oqushygha tolyqqandy ghylymy túrghydan bilim beredi. Búdan Y.Altynsarinnin  «Mektep zat pen qúbylys jóninde, ainaladaghy ómir men tabighat turaly dәl de anyq úghym beruge tiyis. Ol ýshin oqulyqtarmen ghana shektelmey, әr taqyryp ereksheligine qaray aspaptar, kolleksiyalar arqyly t.b. kórneki qúraldar arqyly týsindirilgeni jón», - degen ústanymynyng kýni býginge deyin óz manyzyn joymaghanyn kóremiz.

Jalpy qazaq jerinde ashylatyn orys-qazaq mektepterindegi oqudy orys-tatar tilinde emes orys-qazaq tilinde jýrgizu jәne oqulyqtardy orys әlipbiyine negizdep shygharu mәselesi 1868 jyldan bastap kóterilgeni mәlim. Alayda Y.Altynsarin qazaqsha kitaptardy birden orys әlipbiyimen basyp shygharugha qarsylyq tanytyp, jat jazumen qazaq qoghamyn oqu-bilimge shaqyru qiyndyq tudyratynyn eskertken. Alayda orys әlipbii negizinde qazaqsha oqulyqtar shygharu mәselesi 1873 jyly biylik tarapynan resmy týrde bekitilip, avtor retinde Erjan Sholaqov pen Ybyray Altynsarin úsynylady. Biraq búl is ayaqsyz qalady. Onyng bir sebebi, Bekchurinnin, Iliminskiydin, Radlovtyng tatar tilinde jazylghan oqulyqtaryn qazaqshagha audara saludy Y.Altynsarin qúp kórmeydi. Qazaq balasynyng últtyq sanasyna, últtyq mәdeniyetine, túrmys-tirshiligine layyqtalghan oqulyq shygharu qajettiligin «joghary jaqqa» týsindiruge tyrysady. Búdan úly aghartushynyng oqulyq mәselesinde qazaq balalaryna arnalghan oqulyqtar olardyng dýniyetanymyna sәikes boluyn jәne qazaq balasyna audarma oqulyq emes jana oqulyq jazu qajet ekenin talap etkenin kóremiz.

Y.Altynsarin arnauly bilim beretin,  belgili bir mamandyqqa dayyndaytyn mektepting de negizin salushy bolghany mәlim. Aghartushynyng bastamasymen auylsharuashylyq jәne qolónerge baulityn uchiliysheler ashylyp, qanshama qazaq balasy oqyp shyqty. Aghartushy ónerli qazaq balasyn oqytyp shygharu, olardy belgili bir mamandyqqa baulu arqyly olardy jana zaman, jana ómir talabyna beyimdeudi kózdegen. Auylsharuashylyq uchiliyshesining oqushylary bylghary jasau, sabyn qaynatu, may, syr óndiru tәsilderin mengerip shyqqan. Al Orskidegi qazaqtargha arnayy ózi ashqan túnghysh múghalimder mektebinen 1886 jyly on eki múghalim bitirdi.

Y.Altynsarin mektep júmysynyng nәtiyjeli boluy eng birinshi múghalimge baylanysty ekenin ýnemi eskertip otyrdy, oqushynyng taqyrypty dúrys mengerip, ony este saqtauyna jәne dúrys sóileuge daghdylanuyna múghalimning basty ról atqaratynyn aitady. Y.Altynsarin mektepting qazaq arasynda ghylymmen qarulanghan, dúrys kózqarasy bar adamdardyng kóbengine yqpal etui kerektigin basty nazarda ústap, mektepke sauatty múghalimder tartugha talpynady. 1882 jyly Torghay oblysy mektepterindegi oqu júmysyna qatysty tapsyrghan esebinde: «Qazaqtargha bilim endi berile bastaghan kezde eng әueli qabiletti oqytushylar boluy kerek ekenin eske alyp, Torghay oblysynyng mektepterine pedagogikalyq qyzmet jóninde qabileti bar jәne tәjiriybesi mol adamdardy tartugha talay әreket jasaghan edim», - deydi. Aghartushynyng tújyrymdary men ústanymdaryn jinaqtaghanda Ybyray talap etken múghalim beynesi mynaday:

«Búlay etpegen kýnde oqytu men oqu júmysyn jýrgizude sistema bolmaydy. Sistema joq jerde nәtiyjeli is te bolmaydy», - deydi aghartushy. Y.Altynsarin әsirese múghalim biliktiligining oqytu men tәrbie júmystaryna zor yqpal etetinin ýnemi eskertip otyrghan. Torghay oblysy mektepterining inspektory bolyp túrghan kezindegi 1883 jyly 12 aqpanda shygharghan núsqau hatynda bilim beru men tәrbie júmystaryna qatysty múghalimderge birneshe úsynys aityp, jol siltegen bolatyn.

Jogharydaghy kesteden Y.Altynsarinning myna mәselelerge basty nazar audarghanyn angharugha bolady:

1) Múghalimderding oqulyqpen ghana shektelip, sol pәn ayasyna qatysty bilimderi men bilikterin jetildirip otyrmauy jәne oqu-tәrbie júmystaryn dúrys týsinbeui bilim berude keri әser etetinin;

2) Múghalimning oqytu әdisterin ózgerte berui de oqu sapasyna keri әser etetinin;

3) Múghalimning taqyrypty oqushygha dúrys mengertu sheberligining bilim berudegi asa manyzdy nәrse ekendigin;

4) Múghalimning balamen dúrys qarym-qatynas jasauy men ózin-ózi ústau etikasynyng oqytu ýrdisinde basty ról atqaratynyn;

5) Múghalimning oqytushylyq pen pedagogtik әdisti qatar mengeruining bilim sapasy ýshin manyzdylyghyn.

Qazirgi erejege sәikes bilikti múghalim pedagogikalyq zertteu jýrgize alatyn,  oqytudyng  jana innovasiyalyq әdis-tәsilderin tolyq mengergen jәne  oqushynyng intellektualdyq daghdysyn qalyptastyra alatyn teoriyalyq bilimi tereng maman boluy shart. Búny últ aghartushysy Y.Altynsarin sonau HIH ghasyrdyng ayaghynda-aq mektepterdegi basty pedagogikalyq talap retinde ornyqtyryp ketti jәne óz kezenindegi múghalimderden sol zamangha sәikes talap etip, oghan ózi jón siltep, qazaq múghalimderining kóshbasshysy bola bildi.

Qoryta aitqanda, býgingi tandaghy mektepter jýiesi Ybyray Altynsarin mektebining modeli negizinde damyp jetilgeni aiqyn. Bastauysh mektep pedagogikasy men әdistemesining túnghysh negizin qalaushy, kishi jastaghy balalar psihologiyasyna layyqtalghan bilim beru jýiesining túnghysh negizin salushy úly aghartushy, әdisker-ghalym, pedagog-maman Y.Altynsarinning «mektep – qabiletsizdik pen jalqaulyqtyng úyasyna ainalmauy tiyis», «pedagogikalyq júmystaghy sheshushi nәrse – eng jaqsy oqytu әdisterin taba bilu», «oqytu prosesinde qalay bolsa solay oqytpay, ghylymy bilim beru jýiesi saqtalu kerek» degen tújyrymdary dәl qazirgi kezende de ózekti.

Baytenova Qalamqas Qydyrbekqyzy

«Nazarbaev Ziyatkerlik mektepteri» DBBÚ-nyng filialy
«Bilim beru baghdarlamalary ortalyghy»
Mektepke deyingi jәne bastauysh bilim beru bólimi bastyghy

Mamyrbek Gýlfar Mәjiytqyzy

«Nazarbaev Ziyatkerlik mektepteri» DBBÚ-nyng filialy
«Bilim beru baghdarlamalary ortalyghynyn» agha menedjeri 

Abai.kz