nemese Odaman aqyn kim?

Jazba jәne el auzyndaghy anyz derekterge qaraghanda, qyzaylar 1865-1871 jyldary Ilening búrynghy Qúlja, Sýidin jәne kóne Qorghas ónirlerine deyin qonystana bastaghan. «Shynjannyng qysqasha tarihy» degen enbekte: «1869 jyly qys basynda Resey әrmiyasy Qorghas ónirine basyp kirip, sol jerdegi qazaqtyng Qyzay ruynyng 25 myng túyaqtan astam malyn aidap әketti. Osyghan baylanysty Ilening jergilikti ýkimeti Verniyge (Almaty qalasy) adam jiberip, Resey jaghynyng tólem beruin talap etti» delinse, 1871 jyly mausym aiynda Resey әrmiyasy Sýidinnen ótip, Qúlja qalasyna basyp kirgende: «Qazaqtyng qyzay ruy qalagha basyp kirgen orys jasaqtarymen erlikpen úrys salyp, Kógershin tauynan asyp ótip, Búratalagha sheginip ketti», – dep kórsetiledi. Búl derekterding dúrystyghyn tarihshy-ghalym Jaqyp Myrzaghanúly: «Qyzay Ile, Búratala ónirine kelip qonystanghannan keyin 1767 jyldan bastap, osy ónirde otyrghan Úly jýz alban, suan taypalarymen birge 1865-1866 jylghy Ile sharualar kóterilisine qatysady. Osy kezde qúrylghan Ile súltandyghyna qarasty bolady» dep derekteydi. Biraq búl kezde qyzaylar jer iyelenbegen, tek kóship-qonyp jýrgen.

Ol kezdegi Ilening negizgi túrghyndary Úly jýz Ýisinning alban, suan rulary, azdaghan úighyr, dýngan, sibe-solandar edi. 1871-1881 jyldar aralyghynda Resey Ileni on jyl jaulap jatyp, 1881 jylghy «Resey-Qytay Ile kelisimi» boyynsha Sini imperiyasyna qaytaryp beredi. Esesine, Qiyr shyghystaghy Resey-Sini imperiyasy arasyndaghy úlan-baytaq dauly aimaq Reseyding qúramyna enedi. Osyghan oray, 1882 jyly tamyz aiynda qyzay rubasylary Kókqamyr jaylauynyng Maytóbe degen jerinde sez ashyp, Ilege kóship, qonystanudyng úigharymyn jasaydy.

Qyzaylar Ilege ornyqqan song da jana dau-sharlar, kórshi qazaq auyldary, shekaranyng arghy-bergi jaghyndaghy qandas júrttarmen araz-ashtyqtar tuynday bastaydy. Ásirese, Resey jerimen mal barymtasy, qún dauy jii oryn alady. Osyny eskergen arghy bet pen bergi bettegi qyzay, qarakerey, alban, suandar arasynda eki jylda bir sez ashylyp, barlyq daudy sheship otyru qolgha alynady. Sol sezder «Kóktuma sezi», «Kegen sezi», «Shybar tobylghy sezi», «Kók jaydaq sezi», «Semey sezi», «Qarqaraly sezi», «Maytóbe sezi», «Narynqol sezi» degen attarmen tariyhqa qaldy. Búnday sezderge eki elding general gubernatorlary, jandaraldary syrttay baqylaushylyq etedi. Sezde tóbe by saylap, sheshim jasau, biylik aitu syndy ister tapsyrylghan.

Sol sezderding ishindegi eng irgelisi alban, suan, qyzay rulary arasyndaghy 1898 jyly ótken «Kóktúma sezi» edi. Sezde jer, jesir dauy, barymta-syrymta isi úzaqqa sozylyp, eki jaghy da jenistik bermeydi. Osy tústa orystyng oyazdary men qytay taraptyng mansaptylary daudy qazaqtyng dәstýrli aqyndar aitysy arqyly sheshudi úigharady. Qay jaqtyng aqyny jense, sol jaqqa jenistikti bermek bolady. Sonymen Úly jýz, Orta jýz rularyna búl bekimdi jetkizip, jaushy attandyrady. Alban, suan jaghy jeztanday aqyn Odamandy aldyrady. Odaman eki ayaqty adamnyng sózgeri, asqan aqyn, «alysqanyn almay qoymaytyn arystan» degen daqpyrty bar, tek ýisin eline ghana emes, arghyn, nayman, merkit, qonyrat, qypshaq, tobyqty elderine aty keng taralghan aqyn. Odamannyng ataq-danqynan habardar qyzaydyng atqa minerleri onymen aitystyratyn aqyn tappay qinalady. Osy kezde Orazәli Janpeyisúly Odamanmen aitysugha ózi súranady. Sonda Sasan bolys:

– Jaghyng qarysqyr tuajat, Jarastyng jau qabaghy, aitysta jenilseng neshe jylghy jer, jesir dauy, barymta- yrymta aqysy sening moynyna ilinip, basyng dauda qalmay ma? – dep ashulanady.

Sonda Qaptaghay Tәneke batyrdyng úly Esimbek bolys:

– Jalyndaghan jas eken. Rúhsatynyzdy beriniz. Eger jenilse, barlyq shyghyndy men tóleymin, – dep kepildik beredi.

Mataydyng Shiyrbay shesheni bir kókqasqa taydy soydyryp, Orazәlige:

– Az auylym eding qyzay,
Kóship ketting úzay.
Jalyndaghan jas eken,
Medet ber ózing qúday, – dep batasyn beredi.

Orazәli aitysty:

Hizatly amanbysyng Odaman er,
Dýnie qayghylynyng kónili sher.
On sausaq, til men jaghyng suday jorgha,
Jasyrar aqyr bir kýn súm qara jer, – dep bastaydy. Aytys bir tәulikke sozylady. Arasynda bireu el jaylaugha kósherde Odamynnyng әkesine kólik jetpey júrtta qalyp qoyghanyn jetkizedi. Múny útymdy paydalanghan Orazәli:

– Odaman qyzaydy jeding albanmenen,
Esh mýiizing shyqqan joq alghanmenen.
Shaghy shapan kiygendey shalqaqtaysyn,
Ising joq әkeng júrtta qalghanmenen, – degende Odaman jaltara almay sóz jýiesine jyghylady. Sol tústaghy aitystarda ru namysyna tiyetin auyr-auyr sózderding jii aitylatyny aqiqat. Ol da aitystyng bir ereksheligi. Ózin maqtap, qarsy jaghyn dattau, shymbayyna batar shyndyghyn dәl tauyp aitu, sol arqyly qarsylasyn sýrindiru aitystyng basty sharty. Sóz sayysynda Odaman jenilgenin moyyndap, azamattar Orazәlini aq kiyizge kóterip, jenisterin toylaydy. Áriyne, búl jerdegi jenu men jenilu manyzdy emes. Jenilisting de, jenisting de san týrli basqa sebepteri bolatyndyghy belgili. Eng bastysy, búl aitys qazaq tarihynda aqyndar aitysy arqyly elding dauyn sheshken alghashqy jәne eng songhy jaghday retinde anyz bolyp qaldy. Býginde tariyhqa ainaldy. Áriyne, kóriniste rular (alban-suan-qyzay) arasyndaghy jer men jesir dauy bolghanymen, shyn mәninde eki elding (Qytay – Resey) arasyndaghy kelisimdi aqyndar aitysymen sheshken múnday jaghday búryn-sondy bolmaghan. Múnan keyin de bolmauy mýmkin.

Orazәli Jampeyisúly (1964-1908)

Endeshe, osy aitysqa týsken Orazәli Janpeyisúly kim?

Orazәli Janpeyisúly qyzaylardan shyqqan taghy bir taghdyrly túlgha. Orazәlining el arasyndaghy bereke-birlikti saqtap, arty qaqtyghysqa aparatyn daulardy aqylmen sheshken izgilikti bitimgerligi óte kóp. 1864 jyly Búratala ónirinde tuylghan. Jeti jasynda әkesinen aiyrylyp, jetimdik kórsede, talantynyng arqasynda «Ánshi bala», «Kýishi bala», «Aqyn bala» atanyp, ónerge talpynady. Bir joly Ile generalynyng alman-salyqqa jauapty úlyghy Mәte amby el aralap jýrip, Orazalynyng talantyn bayqap, general mekemesindegi qarapayym júmysqa ornalastyrady. Osy jerde jýrip qytay tilin jetik mengeredi. Eki tilge jetik bolghandyqtan 1882 jyly Mәte úlyq ony genaral mekemesining ukaz moldalyghyna (audarmashy-hatshylyqqa) bekitedi. Osydan bastap el isine emin-erkin aralasa bastaydy. General mekmesi men qazaq auyldary arasyndaghy alman-salyqtan tuyndaghan daudy әdil sheship, el arasynda aty anyzgha ainalady. Búl býginge «500 qúnajyn bitimi» degen atpen jetti. Búl dauda Orazәli qazaq malshylarynyng qúqyghyn qorghap, syi-qúrmetke bólenedi. Taghy bir joly alman-salyq jinau maqsatynda qyzay auyldaryn aralap, halyqtyng azyp-tozghan jaghdayyn, әsirese, óz tuysqandarynyng nashar hal-kýiin kórip, olargha kómektesudi úigharyp, Mәte ambynyng rúqsatyn alyp, óz ruyna zәngi(auyl әkimi) bolyp saylanady. 1890-1997 jyldary zәngilik mәnsabyn útymdy paydalynyp, elin úiystyryp, berekesin kirgizedi. 1898 jyl Orazәli general mekemesindegi tanys-bilisterin salyp jýrip, «Aqbúlaq» aqalaqshylyghyn(audan) qúryp, ózi aqalaqshy bolady.

1906 jyly Kýredegi (qazirgi QHR Qorghas audany) Ile generaly mekemesining basshysy Mәte amby (Manjýr qytay) Shәueshek general mekemesine auysyp barady. Biraq Mәte amby men Shәueshektegi qarakereyding taghy bir myqtysy Demejan aqalaqshy shyghysa almaydy. Búl kezde Orazәlining ataq-danqy alban, suan, tórt qyzaydan asyp, qarakerey, abaq-kereyge deyin taralghan edi. Orazәli bala kezinde Mәte ambynyng qolastynda qyzmet etip, zan-jarlyqqa óte jetik bolghanyn jogharyda aittyq. Endi onyng bedelinen paydalanyp, Demejan aqalaqshymen jarasudy oilaghan Mәte amby Orazәlige kisi jiberip, Shәueshekke shaqyrtady. 1909 jyly Orazәli Mongholdyq degen joldasyn ertip, Shәueshekke barady. Aqyry bilim, biligining arqasynda Mate amby men Demejan aqalaqshyny tatulastyrady. Onyng bitimgerligine tәnti bolghan Demejan aqalaqshy «tatulasu» qonaqasyn ótkizip, óz auylynyng Qalima degen aqyn qyzyn Orazәlige nekelep qosady. Sonymen sol jyly Orazәli Ilege qayytpay, Demejan aqalaqshynyng auylynda erulep qalady. Kelesi jyly Orazәli Qalimany alyp, auylyna qaytugha qamdanyp jatqanda Mәte amby qonaqqa shaqyrady. Qyzay men qarakerey birigip ketse, ózine yryq bermeytinin bilgen Mәte amby sol joly Orazәlining ýzengisine u jaghyp, qastyq saylaydy. Orazәli osy qastyqtan 44 jasynda Ilege jetpey orta jolda qaytys bolady. Mәte amby 1912 jyly Demejan aqalaqshyny da jalamen ústap, dargha asyp óltiredi. Orazәli taghy biraz jyl ómir sýrgende әli talay ýlken isterdi atqarar edi.

Al, Odaman aqyn kim?

Odaman aqyn turaly qytaydaghy aqsaqaldar «Sobettik aqyn» dep qana aitatyn. Onyng ómiri jәne qyzmeti  jayly kóp derek saqtalmaghan. Biraq Odaman ómirde bolghan jәne óz kezindegi dansaly aqyndardyng biri ekendigi «Kóktúma» sezi degen atpen býginge jetken tarihy oqighadan angharugha bolady (Búl sez turaly memlekettik múraghattarda derekter saqtalghanda shyghar). «El ishi asyl qazyna» degendey, qyzaylardyng arasynda «Odaman men Áynek qyzdyng aitysy» degen jalghyz aitys saqtalghan. Búl aitysty Andas Omaraqyn qúima qúlaq, kópti kórgen aqsaqaldardan jazyp alyp, býginge jetkizdi. Ol bylay óriledi.

ODAMAN MEN ÁYNEK QYZDYNG AYTYSY

ÁYNEK:

Qúlaghyn dombyranyng aldym búrap,
Sóileyin sheshendikpen sózdi qúrap.
Qúrby eding it te bolsan, ei, Odaman,
Kelip eding búiymtay menen súrap.

ODAMAN:

Dәrkembay bizding elge bolghan bolys,
Qolynan oryndalar onyng kóp is.
At, shapan aiyp etsem qalaghanym,
Ózinnen súraghanym jalghyz qonys.

ÁYNEK:

Sózinning layyqty ait jýiesi bar,
Jaqsygha til tiygizbe kiyesi bar.
Erte tuyp, kesh qalghan ózinnen kór,
Qonystyng nayza shanyshqan iyesi bar.

ODAMAN:

Bastyghy auylynnyng Dәrkembay ma,
Aurugha óletúghyn em qonbay ma?
Ne degen peyiling tar betpaq edin,
Shetine qonysynnyng el qonbay ma?

ÁYNEK:

Odaman aitqanyma úiyp túrsan,
Kóniling әtey qalap sýiip túrsan.
Qonysymnyng bir shetine qondyrayyn,
Otymdy jaghyp, suymdy qúiyp túrsan.

ODAMAN:

Ólenning kýsh-quaty til jaghynda,
Jaqsynyng jaman jýrer yq jaghynda.
Shәineging istetuge jaray qoymas,
Tesigi bar deushi edi týp jaghynda.

ÁYNEK:

Dәrkembay bizding elden asqandaghy,
Qolyng jetpes júldyzbyn aspandaghy.
Istetpeske sharang joq jaldanghan son,
Tesigin qolynmenen bassandaghy.

ODAMAN:

Áynek qyz, olay deme yghynyng bar,
Azyraq shygharayyn shyghynyng bar.
Shәineginning dәl keler tesigine,
Saqtap jýrgen әteylep tyghynym bar.

ÁYNEK:

Adamgha kerek shyghar úyat pen ar,
Jandargha jolatpasyn peyili tar.
Ózindi taqyr kedey dep estigem,
Beyshara meni baghar ne malyng bar?

ODAMAN:

Bir saulyq, eki toqty, ýsh qoyym bar,
Ashyqsang ýlkenin jep bir toyyp al.
Saqtasang jyly jerge januardy,
Taghy da óser degen bir oiym bar.

ÁYNEK:

Aytayyn, ait degende Odaman sal,
Saldyqpenen ýiine jimadyng mal.
Ayran týgil ýiinde shalabyng joq,
Býitip saldyq qúrghansha adyra qal.

ODAMAN:

Jaqsylar jaman iske beredi syn,
Basyna pәle kelse bolady mún.
Ýlken qoydy qorana kirgize sal,
Eki toqty bosaghada kóredi kýn.

Odaman aqynnan qalghan ekinshi tabәrik osy aitys. Biraq arghy-bergi júrttan kóp izdestirip, naqty deregin tappadym. Mýmkin, biletinder bar shyghar? Rasynda, ómir talay túlghany eriksiz úmyttyrdy. Keybirin enbegi basqalargha jamalyp, jasqalypta ketti. Aqiqat iyiletinin, biraq synbaytynyn eskeresek, sol túlghalardyng enbegin tarih enshisine qosu kerek-aq?!

Qajet Andas

Abai.kz