Ádebiyet degen siz ben biz býgin jasay salatyn, qolmen túrghyzatynday dýnie emes. «Býgingi qazaq әdebiyeti» degen kezde de kóp nәrsege abay boluymyz kerek. Sebebi býgin biz әdebiyet sanaghan tuyndyny uaqyt elegi laqtyryp tastasa... (ar jaghyn aitu óte qorqynyshty).  Pushkindi әigili etken Belinskiydin  maqalasy jaryq kórmey túrghanda Tolstoy aqsaqaldyng ózi týsinbegen. Tipti sol kezde ataqty, bir kesh onsyz ótpeytin Benedikov degen әldekimning júldyzy aspandap túrghanyn sarghayghan qaghaz betterinen oqyp bilgenbiz. Al býgin sol Benedikov degen aqyn ghasyrlar antologiyasynda kezdespese, oqyrmannyng auzyna da týspeydi. Osy bir ghana mysaldyng ózi kópke oy salary anyq.

Ádebiyet degen siz ben biz býgin jasay salatyn, qolmen túrghyzatynday dýnie emes. «Býgingi qazaq әdebiyeti» degen kezde de kóp nәrsege abay boluymyz kerek. Sebebi býgin biz әdebiyet sanaghan tuyndyny uaqyt elegi laqtyryp tastasa... (ar jaghyn aitu óte qorqynyshty).  Pushkindi әigili etken Belinskiydin  maqalasy jaryq kórmey túrghanda Tolstoy aqsaqaldyng ózi týsinbegen. Tipti sol kezde ataqty, bir kesh onsyz ótpeytin Benedikov degen әldekimning júldyzy aspandap túrghanyn sarghayghan qaghaz betterinen oqyp bilgenbiz. Al býgin sol Benedikov degen aqyn ghasyrlar antologiyasynda kezdespese, oqyrmannyng auzyna da týspeydi. Osy bir ghana mysaldyng ózi kópke oy salary anyq.

Ádeby prosess ýzilissiz jýrip jatady. Ádebiyet turaly biletinder jýz týrli pikir aityp, myng týrli dolbar jasaydy. Ayaghynda sheshimdi úly uaqyt-aghzam shyghardy. Sol tolassyz prosesting qashan ayaqtalaryn qúday biledi. Biz tek sonyng jalghasy turaly birer sóz aitpaqpyz. Bir kezderi jastar dese Didar Amantay, Baqyt Bedelhan, Almat IYsәdil, Bauyrjan Babajanúldarynyng qatary auyzgha iligetin. Qyryqty alqymdaghan búl buynnyng izin ala, otyzymyzda orda búzamyz degen taghy bir tolqyn úly proseske kirip ketken edi. «Júmbaq janymen» Maqsat Mәlik, «Qaghaz qalasymen» Qanaghat Ábilqayyr, «Tekesin teris aghyzyp» Qanat Ábilqayyr, Darhan Beysenbekúly «Taghdyr taqtasymen», Beybit Sarybay «Raughash erte gýldeydi», Miras Múqashev «Aq shaghalasyn» oinatyp prozanyng esigin qaqsa, Toqtarәli Tanjaryq «Týn paraqtaryn» jazyp, Erlan Jýnis «Kiyeli týnderding dúghasyn» oqyp, Bauyrjan Qaraghyzúly, Aqberen Elgezek siyaqty bir qatar aqyndar poeziya tabaldyryghyn attaghan. Ár kezde basylym betterinde búl qalamgerler turaly pikirler aitylyp, baghalary berildi. Biylghy «Jas tolqyn» seriyasymen Darhan Beysenbekúly men Qanaghat Ábilqayyr qayta bir jinaqtaryn úsynyp ýlgerdi. Alghashynda tәp-tәuir bastaghan Maqsat Mәlikting qalamynyng úshy qaghaz betin sýimey ketti me, әiteuir basylym betinde jaryq kórgen jana shygharmasyn kózimiz shala qoyghan joq. Aldymen «Ayna» atty jyr jinaghymen eldi quantyp, artynan «Raughash erte gýldeydi» degen әngimeler jinaghyn úsynghan Beybit Sarybay turaly da osy taqylettes oy tuady. Ne jana ólenderi joq, ne jana әngimesi joq (kitaptary shyqqaly eki jyl boldy). Eger bolsa, nege baspa betinde jaryq kórmeydi? Álde júrttan jasqana ma? Osy siyaqty jauaby joq kóp súraqtardyng basyn shalamyz. Basynda eldi dýr etkizip, jarnama jasap, artynan qúmgha singen su siyaqty zym-ziya bolatyn jas talanttardyng ózderine artylghan zor ýmitti aqtaugha tyryspay, shygharmashylyghynyng tizginin bosansytyp alghandary ókinishti-aq. Búl aty atalghan, atalmay qalghan (attaryn attaudy maqsat etken joqpyz) jastardyng bәrine týgel qatysty sóz. 
Órtenge shyqqan shóptey qaptap kele jatqan jastardyng shygharmashylyghyn birer bet maqalamyzdyng ayasynda taldap, saraptap ketu esh mýmkin emestigin jaqsy týsinersiz. Sol sebepti biz qalyng oqyrmanynyng kózine týsip, talas-tartysqa arqau bolghan qalamgerlerding atyn atap ketsek. Solardyng biri - Núrlan Qabdayúly. Núrlannyng qalamynan tughan әngimelerding jandylyghy men shynayylyghy, obraz jasaudaghy sheberligi kónil quantady. «Súr әngimesinde» asharshylyq jyldary qazaq auylyndaghy bir ghana otbasynyng tarihyn aityp, býkil qazaq dalasyn jaylaghan tragediyanyng polotnosyn jasaydy. Jan saqtau ýshin adamnyng qanday da әreketke baratyndyghyn óz sәbiylerin jeuge belin bughan jas otbasynyng dialogy arqyly jaqsy jetkizgen. Kóp sózdilik joq. Aytar oiyn situasiyamen sәtti bergen qalamger odan әri damityn dramanyng kiltin ústady. Kelini men úlynyng osy sózderin estigen qart aqyryn ghana jórgektegi nemeresin alyp, ólikke tolghan qalagha qaray «ýmitsiz shaytan» dep, bet alady. Sol qalada otyrghan qalpy demi ýzilip ketken qarttyng qoynynda dombyrasynyng qayysyn emgen nemeresin bir qyz tauyp alady. Sýrkeysiz qalanyng sýrensiz suretin jasaghan Núrlan әngimesining ózegi tarihta bar oqigha bolghanymen, adam balasynyng tirshilikke qúmarlyghy men úrpaq jalghastyrghysy keletindigin jetkize alghan. Qazirgi «modnyi» tilmen aitqanda, qaptaghan izmderding birine jatqyzatyn bolsaq, ekzistensializm baghytyndaghy sәtti shygharma dep qoyyp qalmaqpyz. «Kezek» degen kezekti әngimesinde býgingi qogham tap bolghan nesie degen qamyttyng zardabyn aitady. «...Isker banktegi kenesshining auzynda az kóringenmen, qaghazgha týskende aspandap shygha keletin payyzdyng jayyn» oilaghan keyipkerding sanasyn sansyratqan oiyn bir jarym bettik әngimege arqau qylghan Núrlan keyipkerding monology arqyly bar shyndyqty jayyp salady. Júrttyng bәrine payyzdyq qaryz berip, jipsiz baylap otyrghan bankting qyzylmen jazylghan atauyna kózi týsken qariyanyng «úyattan narttay bolmasang da, kýiting kelisip, bórtip túr ekensin-au» degen oiymen-aq tek bankke emes, «tayaqtyng bir úshy ózine tiyedi» degendey adamdargha da qatysy bar ekenin sondaghy kassir qyzdardyng nemqúraydy qyzmetterimen jetkizedi. Núrlan Qaydayúlynyng әngimelerining aitary bar, tili jatyq. Tek key tústarynda úzaq bayandau men tym asyra suretteuge boy aldyratyny bolmasa, osynday izdenispen qazaq әdebiyetine shama-sharqynsha óz ýlesin qosar.
Ólen-sózding ólkesindegi jas buynnyng ayaq alysy kisi quanarlyqtay. Tynbay enbek ýstinde jýretin Erlan Jýnisting «Kiyeli týnderding dúghasy» jinaghy - qazirgi qazaq poeziyasyndaghy jemisti enbek. Bertran Rassel «Men nege bola ghúmyr keshtim?» degen maqalasynda mahabbatqa qatty berilgenining ýsh sebebin aita kelip, «dәl soghan para-par sezimmen men bilim qudym» deydi. Erlannyng mahabbatqa qanshalyqty berilgenin bilmeymiz, biraq bilimge qúshtarlyghyn bayqadyq. Erlannyng ólenderin oqyp otyryp, poeziyalyq quaty men bilimine tәnti bolasyz. Jaqynda ghana «Qazaq әdebiyeti» gazetinde jaryq kórgen ólender toptamasy Erlannyng qanday aqyn ekenin shegeley týskendey. «Joljazba» siklyndaghy ólenderding tepsinip túrghan symbaty men ishki quaty qay oqyrmanyn bolsa da sýisintpey qoymaydy.
Ótken jyldary «Týn paraqtaryn» jazghan taghy bir jas aqyn Toqtarәli Tanjaryq turaly da jyly pikir bildiruge qúqylymyz. Aqyn ólenderi «Europa aqyndarynyng konkursy» ayasynda polyak tilinde Polisha elinen shyghatyn boldy. Býkil Ortalyq Aziya aqyndarynan tandau jasaghan komisssiya Toqtarәli Tanjaryqqa toqtapty. Búl Toqtarәlining qay dengeydegi aqyn ekenin kórsetse kerek. 2014 jyly Polishada ótetin aqyndar festivaline qúrmetti qonaq retinde shaqyryluy Toqtarәli Tanjaryqtyng ghana emes, qazaq poeziyasynyng mereyi, biyigi dep qabyldaymyz.
Taghy bir erekshe iltipatpen aitpaq aqynymyz - Gýljaynar Qaldina. Biylghy «Jas tolqyn» seriyasymen shyqqan kitaptar turaly biraz talqylaular bolghanymen, auyzgha týspey qalghan osy qyzdyng «Áke әldiyi» atty jyr jinaghy. Jas qalamgerding ólenderinen búryn, «Áke tilegi» degen poemasyn aitpaqpyz. Jastardyng poemagha qalam tartuy siyrek. Gýljaynardyng poemasy jay ghana poema dep aita salatyn dýnie emes. Kórkemdik dengeyi joghary, oqighasynyng órbui  shynayy. Tarihy shyndyqqa qúrylghan oqigha jelisi nanymdy shyqqan. Qazaqy ómirdin, kenpeyildi qazaqy kónilding qyr-syryna qanyqtyryp, qazaq qyzy Danagýldin, Qarashashtyng kórsetip ketken ónegesin әli úmyta qoymaghanyn aitady. Oqyrmanyn quantady. Sýiinshileydi. Bir otbasynyng shanyraghy ortagha týskende, danagóy kelinining aqylymen, shanyraqtyng kýli kókke úshpay, qayta túrghyzylady. Óshken shyraq qayta janady. Poema janryna baryp jәne sony sәtti shygharghan Gýljaynardyng qalamynan buynyndy bosatyp, erkindi biyleytin jyrlar tuady.
«Tolqynnan tolqyn tuady, tolqyndy tolqyn quady» emes pe?! Biyl túnghysh jinaqtary jaryq kórgen jastardy jas degenimizben, olardyng da artynan ile-shala bir top jas quyp kele jatyr. Áli de Uniyversiytet qabyrghasyndaghylary bar, kýni keshe tәmamdaghandary bar, bәri shetinen sen túr, men atayyn.
«Qúlay sýiip ómirimen, ólenmen,
Seni Almaty - aru deydi el,
Senem men.
Kóileginning etegine ilesip,
Kólbeng qaghyp men de artynnan jónelgem.
Qarsy aldymda jalanashtap kindigin,
Sol Almaty maghan qarap túr býgin.
Alataudyng jas toqaly sekildi,
Janaryna jasyrghan bir súmdyghyn.
Kezdesu de, kýng, sýng - týs bәri,
Esimde joq qalay qúlap, qúshqanym.
Jýregim dep aitty keyin seni agham,
Men jaghamdy ústadym», - dep, ózimen birge Ilening asau tolqyndary men tereng iyirimin ala kelgen Qaysar Qauymbekúlynyng jyrlary  baysaldy.
«Qayghynnan kiyse keng dala kebin,
Ot bolyp mazdar kózimde key ýn,
Lәilәni sýigen men ghana edim,
Júmatay aqyn ózinnen keyin», - dep, ghashyqtyqtan bir ózi dәmelidey Jaqsylyq Qazymúratúlynyng da ayaqalysy jaman emes. Osy qatardaghy Qozybay Qúrman, Áribiyәribek Dauyl, Múrat Súltanbay, Bekzat Smadiyar, Sherhan Talap, Aslan Tilegenov, Sayragýl Darhan, Ashat Qúralbek, Saghdat Adal, shyghystyq Bauyrjan IYgilik, Shara Seydenqyzy, Qúndyz Júbaeva, Yqylas Shalghynbay siyaqty jas talaptardyng әdebiyetke degen peyilderi erekshe.  
Sózding reti kelgende, jas әdebiyetshilerding tóniregindegi birer mәseleni aitpay ketuge bolmas. «Poeziyada general joq!». Osy bir sóz әrkimning óz shama-sharqynsha myqty aqyn boluyna jol ashyp túr. Yaghny saghan, eger myqty aqyn bolsan, eshkim kedergi ete almaydy. Alayda ólen-sózding obaly degen bolady. Seni oqyp otyrghan qalyng oqyrman bar. Sen solarmen qalayda sanasuyng kerek. «Abay jolyn» jazghan Múhtar Áuezovting ózi: «Oqushylar pikirin eskere otyrdym, әr týrli romangha berilgen júrtshylyq baghasyn bayqap qaradym. Odaq kólemindegi jәne respublikalardaghy aldynghy qatarly synnan ýirendim», - demeytin be edi, ataqty romannyng jazylu tarihy jayly tolghanghanda. «Ádebiyet - ardyng isi» degen tirkes әrqaysymyz aitatyn jattandy sózge ainaldy. Osy sózding bayybyna bara aldyq pa? Ardyng isimen ainalysu ýshin arymyz qanshylyqty taza? Osy saualdardyng bәri bizdi oilandyrady. Oilandyruy kerek.
Taghy bir qyzyq. Semeyden bir jas kele qalsa, eki sózining biri - «Tynyshtyqbek. Tynyshtyqbek oqyghan ólen. Tyndaghan ólen», «Onyng janynda sen kimsin?» degendey. Qaraghandydan kelgenderding auzynda «Serik Aqsúnqarúly». Aspangha qarasa da, Qaraghandynyng tóbesin kóretindey. Ekeui de qazaq poeziyasynda oryndary bar aqyn. Sóz joq. Biraq bizge ólshem emes. Olar mýmkin sening talabyndy tasqa úrmayyn dep maqtaghan shyghar. Bizding jastar osynday dertten aryluy kerek. Jastar arylau ýshin, ýlkenderding ózi osy aurumen auyrmasyn!

Qoryta kelip aitarymyz: jas qalamgerlerimiz aqyryn-aqyryn bauyr jazyp keledi. Býginge deyin biraz jas talanttyng shygharmasyn taldaghandyqtan, keybirining atyn atamadyq.
Baghashar TÚRSYNBAYÚLY

"Jas qazaq" gazeti