Qadirli Abai.kz oqyrmandary, nazarlarynyzgha úsynghaly otyrghan Maghjan aqyn turaly búdan 30 jyl búryn qaghazgha týsip 1994 jylghy «Júldyz» jurnalynyng 5-6 sanynda jariyalanghan kólemdi zertteu maqalamnan alynghan ýzindiler ekenin  esterinizge saqtanyzdar. Áriyne, búdan  30 jyl búrynghy  jazghandarymnyng dәl býgingi talaptargha say kelmeytin tústary da boluy mýmkin, sony ghana syrttay shola qarap meni  «Qazaq Sovet әdebiyetin»  jasasqan aty belgili, ataghy darday  keybir aqyndar turaly  mening aitqan pikirlerimdi joqqa shygharu ýshin teris paydalanatyndardy da kezdestiremiz, әsirese, Maghjan turaly  70 jyl boyy «laghnet» jaudyryp kelgen Ábdilda Tәjibaev siyaqty  jalaqorlardy aiyptauymnyng negizgi sebepterin solardyng óz jazghandarynan birqansha mysal keltirip oqyrmandardy habardar etkim keldi. Ol ýshin әriyne, aldymen sózdi  «Maghjan jәili birer sóz» atty jazbamnan bastau kerek dep úighardym.    

*****

Osydan túp-tura jetpis jyl búryn kemenger oishyldarymyzdyng biri -  Jýsipbek Aymauytov «Basqa júrt óz ónerpazdarymen maqtansa, qazaq әdebiyeti de bir kezde suretshilik jóninen Maghjanmen maqtanuynda sóz joq» dep batyl baylam sózin aityp edi.

Bir sýiinishtisi – Maghjan suretshiligimen tek qazaq halqy ghana emes, ózi ómir boyy asqaqtata jyrlap ótken Túran dalasy – týrki halyqtary maqtan tútyp, onyng jýz jyldyq merey toyyn dýrildetip ótkizgenine әlem kuә bolyp otyr. Biz, Maghjan úlylyghyna bas iu arqyly, úly aqynymyzdy qayta tanyp baghalau, tútas qazaq әdebiyeti, onyng ishinde poeziya әlemine qayta, janasha, Maghjansha qarap, baghalau mýmkindigine ie boldyq. Eng negizgisi – maghjantanu ghylymynyng erteden qalansa da zorlyqpen toqtap qalghan berik irge tasy negizinde jana baysaldy órisin ashyp aldyq.

Úly Maghjan tanuda býginge deyin qalyptasqan týrlishe baghalar men tújyrymdargha, әdeby qúbylystar men jeke túlghalargha syn túrghysynan oy jýgirte otyryp, Maghjan poeziyasynyng týpki ózekti erekshelikterin tap qazirgi tәuelsiz tanym túrghysynan sóiletuge talpyndyq. Eger Maghjandy tanuymyz ben baghalauymyz әdil, tura ghylymy әri últtyq sipatta bolsyn desek Maghjan poeziyasynyng qazaq poeziyasyna etken jәne búdan keyingi jerdegi ghalamat әser-yqpalyn dәl basyp kóre bileyik desek, әulie túlghagha perishte kónilmen nazar saluymyz, batyl da ashyq boluymyz qajet dep taptyq. Búghan deyingi jetpis jyldyq «sovettik әdebiyetti» qiyametting qyl kópirine sanap ótkizbesek te, әdiletting aq tarazysy qúrylyp, ar sózi aityluy kerek degen pikirdi basshylyqqa aldyq.

Zerdeley oilasaq, maghjantanu degenimiz, qazaqtanu  últty - ózimizdi tanyp bilu degen sózben para-par eken. Al, ghylym retinde daralap sóz eter bolsaq, maghjantanudyng úzaq ta tar jol, tayghaq keshuli tarihy  bar bolar.

Býginge deyingi Maghjan poeziyasyn zertteushilerding jazghandaryna nazar salsaq, onyng eki daralyq sipatyn ashugha talpynysyn bayqaymyz.

Birinshisi, tek Maghjangha tәn asqaq, kýreskerlik ruh –Alashtyq, túranshyldyq ruh. Búl túrghydyn óz zamandastary da, odan keyingi myqtymyn dep keude soqqan qaysy aqynyn  da onyng shenine juy almasy adamgha da Allagha da ayan

Ekinshisi, qol jetpestey aqyndyq talanty  tudyrghan tabighattyng ózindey tylsym da әsem, adam janynday tereng de, san qyrly qúbylmaly, jaynaqy, syrshyl poeziyasy edi. Aqynnyng sonyna shyraq alyp týsip, it qosyp qualaghan onyng jaulary da dәl sol eki ereksheligine, eki altyn tútqasyna myqtap jarmasqanyn kóremiz. Olay bolsa býgingi maghjantanushy, maghjansýigishter de osy eki tútqadan airylmay, jas tәuelsiz Qazaqstannyng otanshyl, týrikshil – alashshyl jana úrpaghyn tәrbiyelep, ósirude  jauynger qúral etui kerek-aq.

Qadirli qauym, biz maghjantanudyng tórt týrli kezenin ataghanda ne ýshin onyng tek 1961 jyldan beri ghana sara baghyt, danghyl jolgha týskenin atap aittyq? Oghan deyin Sәken bastaghan әdeby top sayasy aiyptan azat bolghan, sol qatarda  Maghjan da aqtalu kerek edi ghoy?.. Al, Maghjan poeziyasy taghy qalaysha otyz jyldan asa qapasqa qamaldy?   Kim qamady?

Arashagha  týsip, ardyng sózin aitar bir adam qazaqtan tabylmady ma? Nege tabylmasyn. Batyraq bolishevikter  qaharyna minip, qazaq әdebiyetinin  eki tizgin, bir shylbyryn qoldarynda ústap túrghan 1960 jyldyng ózinde ardager azamat, kórnekti әdebiyetshi Iliyas Omarov bylay dep jazyp edi: «Maghjan qazaq poeziyasynyn  jaryq kýni. Kýn núr shashsa keybir «әdebiyetting júldyzy bolamyz» dep jýrgender sónip qalady. Osy bir keri tartpalardyng qyrsyghynan kýnimiz әli kýnge deyin núryn shasha almay keledi»... Búdan artyq ne aitsyn-au endi?

Qazan uniyversiytetining professory, últy tatar, tilshi ghalym Hayrolla Mahmúdovtyn   Maghjandy  jaryqqa shygharu jolynda  etken enbegi airyqsha.

Al, Bashqúrttyng úly perzenti, Maghjannyng – sondyqtan qazaqtyng da ýlken dosy Sәify Qúdash 1969 jyly Qazaqstan Jazushylar odaghyna jazghan úzaq hatynda: «Adam retinde, aqyn retinde Maghjan qanday bolghan? Ol eshkimge úqsamaytyn ózgeshe, asa talantty birtuma aqyn, onyng ózine ghana tәn ýni, tanghajayyp әuendi jyry bar. Búnyng qaynar kózi halyq poeziyasynyng túnghiyq tereninde»,- dep baghalady. Ol jәne «Qazaq halqynyn    osynau talantty aqynynyng tvorchestvosy qazaq әdebiyetinen tys qalghany dúrys pa?» - dep tóte de naq súraq qoyady.

Al, onday súraqtargha kommunist «qayratker», batyraq aqyndary eshbir oilanyp, tolghanyp әure  bolmay-aq bylay dep jauap berip jatty: «Burjuaziyashyl últshyl jazushylardyng ishinde erekshe kózge kóringeni, aqyndyq talanty men ónerin týgel bayshyldyqqa júmsaghan Maghjan Júmabaev». Búl az deseniz, ýlken aghalarymyzdyng biri Á.Tәjibaev: «Maghjan degen tamasha lirik bolypty ghoy, mahabbatty, tabighatty úshqyr jyrlapty ghoy» dep jana jaza bastaghan jas aqyndardyng ózimizden talay súraghanyn bilemiz. Demek, әldeqashan kýl-talqan bolghan burjuaziyanyng shany aspangha úshsa da, onyng jyrshylarynyng kómeyine qúm qúiylsa da, Maghjan әli kýnge deyin әr tústa boy kórsetip qalyp, pispegen bas, ornyqpaghan jýrekterge ziyan tiygizip jýrgen kórinedi...»- dep qamqorsidy aghamyz. Sondyqtan óli aruaqpen bitispes kýres dabylyn qaghady: «Bizdinshe Maghjan lirikasynyng barlyq merezin pyshaqtap otyryp kórsetu kerek te, onyng júqpaly, ziyandy «kýshterin» әshkereleu kerek. Búl әdebiyetimizding tarihy ýshin de, bolashaq ýshin de qajet».

Al, múnday bolishevikter qazaq әdebiyetinde – Qazaqstanda ondap, jýzdep órip jýrmep pe edi, jәy jýrgen joq, tabaqtay mórlerin ondy-soldy basyp jarlyqtar jariyalap, kýndiz-týni jau izdep, tom-tom kitap shygharyp jýrgen bir sýrekeyli zaman edi.

Oy, zaman-ay keri ketken,

Mendey erdi eniretken,- dep  aqyn Jәrken  jyrlaghanday búl sayqal zamangha, búl qatigez sayasatqa ne aitarsyn? Biyikti alasartyp, perishteni saytangha ainaldyrghysy, qúbyjyqtan qúday jasaghysy  keletin búl ospadarlargha ne daua?

Jaman qatyn bir kelgen qonaghyn ketpestey kóredi,

Jaman adam bir kýnin ótpestey kóredi, - demey me ónegeshil qazaq. Qansha qarghap-silep laghynet aitqanmen joyqyn uaqyt dauyly Maghjanday jaryq kýnimizding betin jauyp, núryn tosqysy kelgen qara búltty týre quyp tastady. Mineki, kógimizde kók tu, onyn  zengirinde Maghjan bastaghan ai-kýnimiz, san júldyzdarymyz samaladay jaynap shygha keldi. Bәri de ótti, ketti!.. «Kýrkirep kýndey ótti ghoy soghys, qayda eken, qayda, Darigha sol qyz?» - dep ah úrghan Qasym aqynsha joghaltqandarymyzdy týgendep, jan-jaqqa kóz saludamyz.

Sonday bir nazaly, qapaly barmaq shaynar tústa keshirimshil, kenpeyil bolyp kóringisi keletin qazaqy úmytshaqtyqqa zyghyrdanyng qaynaydy. IYting jaman dese namystanghysh, aqqan jalghyz kózge erding qúnyn daulaytyn, janym-arymnyn  sadaghasy dep kektesetin qayran er qazaghym, sen neden sonsha ez, ynjyq, sýieksiz bolyp qaldyng ekensin?

Ol «ne degenge»  – Oljas Sýleymenov: «Biz ghalymdarymyzdy soqqylaghanymyz, elimizding miyn shayqap esengiretkenimiz sonshalyq, halyq qúnarly qyrtysynan airylyp qaldy», - dep jauap bergen edi. Genetikalyq júttyng eng basty aiypkeri – kommunistik partiya edi. Maghjandy kórge tyghumen shektelmey, alpys jyl boyy aqyn dausyn túnshyqtyryp túmshalaghan da sol.

*****

Últtyq aqyn qashan da últ iygiligi, últ maqtanyshy, sol  qatarda naghyz últtyq aqyn bola alghan ol adamzattyng da, әlemning de  úly perzenti bola alady.

Últsyz «internasional»-marginaldar jóninde sóz shyghyndaudyng qajeti bar ma?

Olay bolsa, qazaqta últtyq aqyn qansha, kóp pe, az ba? Bizding mindetimiz ol súraqqa sausaq sanap jauap beru emes. Shyntuaytqa kelgende, ol on sausaqty qayta-qayta sanatyp shatastyratynday sonsha kóp te emes ekenin ashyp aitugha bolady.

Osy arada tildik qorymyzgha talaydan enip, ornyqqan «Alyptar toby»degen sóz tirkesine óz oiymyzdy bildire ketsek deymiz.

Bizding basqa da astyn-ýstin bolyp, shat-shәlekey shyqqan últtyq úghym-týsinikterimiz ben oilau jýiemiz, sanamyz siyaqty әdebiyet tarihynda jeke túlghalargha baylanysty bagha-payymdarymyzdy da, sol qatarda  «Alyptar toby» jayly baghamyzda da úshqarylyq kóp siyaqty. «Alyptar toby» - tarihty, tirshilikti tek ózinen ghana  bastap, ózin-ózi әspettep, qoldan kósem, klassik jasaugha sheber bolisheviktik pighyl men qazaqy jalpaq shesheylik tudyrghan kóp jasandylyqtyng biri dep atap aitu qajet.

Olay bolmasa, qazaq әdebiyetindegi «Alyptar tobyna» kimder jatatynyn, sol ataudy auzynan týsirmeytin aghalarymyz bilmeushi me edi? «By joqta qúl jýredi joragha» siyaqty bir ashy sharasyz shyndyq shyrylday ýn qatady uaqyt degen qalyng túman arasynan.

Endeshe býgingi mynau ashyq-jarqyn sóiley alatyn ýrey-ýrkinsiz azat zamanda sol әdilet ýnine nege qúlaq týrmeske? Nege әrkimdi óz shama-sharqyna, etken enbegine, tókken terine qaray qayta baghalap, tarihy qatelikterimizdi týzemeske.

Últtyq aqyn úghymyn aiqyndap, ornyqtyru ýshin, últsyz aqyndar- sovetshil. Odaqshyl, partiyashyl, tapshyl, batyraqtar, kólgir internasional belsendi aqyndar jasaghan «Qazaq sovet әdebiyeti» degen qampighan dókeydi qayta sarapqa, tarih tarazysyna tartugha mindettimiz.

Onsyz tәuelsiz qazaq elinin, tәuelsiz jana әdebiyetine jol ashylmaydy, әdilet týpkilikti  ornamaydy. Qorlanghan azaptanghan әuliyeler aruaghy bizdi keshpeydi.

Onsyz tәuelsiz qazaq elinin, tәuelsiz jana әdebiyetine jol ashylmaydy, әdilet týpkilikti  ornamaydy. Qorlanghan azaptanghan әuliyeler aruaghy bizdi keshpeydi.

Endeshe, «Alyptar toby» degen aibarly ataugha qalay qaraymyz? Áriyne, dúrys qaraymyz. Qazaq әdebiyetinde naghyz alyptar toby boldy. Europasha, oryssha aitqanda – klassikterimiz boldy. Alayda, býginge deyingi qalyptasqan ayagha ol syimaydy jәne qalayda «Alyptar toby» atauyn birjola ornyqtyru kerek bolsa, batyldyqpen oy bólisuge tura keledi.

«Alyptar toby» - klassikter últ әdebiyetining zanghar shoqylary, úly danyshpan ókilderi,- dep úghamyz. Al, ol tizimge enbey qalghannyng bәri aqyn emes, jazushy emes degen úghym tumasa kerek. Búl aragha pendeshilik pen aghayyngershilik, mýddelestik pen partiyalastyq siyaqty әzәzildik atauly jol jýrmegeni lazym.

                                                                      ****

Alyptar tobynyng qaq basynda qasqayyp (HH ghasyrdaghy dep biliniz) úly Abay túr. Onyng ainalasynda boylary men oilaryna qaray tizilip Ahmet, Shәkәrim, Mirjaqyp, Maghjan, Súltanmahmút, Jýsipbekter túr. Al, «Qazaq sovet» dәuirinen tek qana Múhtar Áuezov  pen  Gh.Mýsirepovty qosar edik.

Býginge deyin «Alyptar tobyn» qúrap kelgen Sәken, Beyimbet, Iliyas, Sәbiyt,  Ghabiyden qatarly qalamgerler óz ýlesterining shama-sharqyna qaray tiyisti ornyn, baghasyn ala beredi. Búrynghyday  әspettelip «negizin qalaushylar» retinde oqulyqtan oqulyqqa jónkile almas, óitkeni, sol qúrghyr «negiz» degenning ózi – negizsiz bolyp shyqqany dәleldengen mynau zaman betine tura qarau kerek bolyp túrghan joq pa?

Osy arada úlylardan, onda da orys pen batys úlylarynan ýzindi keltire uәjin, dәlelin nyqtamasa, ilana qoymaytyn qazaqylyghymyzgha basyp, V.G.Belinskiyge jýgingimiz kelip otyr.

«Danyshpandyq degenimiz (alyptar – danyshpandar emes pe?-Á.D.) jeke adamnyng tvorchestvolyq damuynyng eng biyik satysy. Talant – danyshpandyqqa qaraghanda tvorchestvolyq kemirek daryndylyq. Birinshiler – mezgilinde týsinilmey, tanylmay, baghalanbay, kóbinese óz zamandastarynan qughyn men kóre almaushylyqqa úshyraydy olardyng danqy keleshekte ózderinin  sýiekteri qurap qalghanda mәlimdenedi. Ekinshileri - óz dәuirining sýietin, bedelin jýrgizetin adamdary bolady. Biraq tirisinde qúrmettelip, maqtau men baqytty bolyp ótse de, ólgen song búl manyzdy ala bermeydi. Al, keyde kózi tirisinde de olar óz danqynyng sóngenine kuә bolady». Al, úly Onore de Balizak: «Talantty (Balizak búl arada Danyshpan maghynasyn menzep túr - Á.D.) adam adamdardyng bәrine úqsay beredi. Al talantqa úqsaytyn bir de bir adam bolmaydy» - dep kesip aitady.

Bizding sayasilanghan úghym-týsinikterimiz ben bualdyr estetikalyq talghamymyz barlyq adamgha úqsay beretin, úly talanttar (Danyshpandar - Á.D.) men eshkimge úqsamaytyn úlylardy ajyratugha kelgende shatasqan siyaqty. Kóp jazyp, kóp kitap shygharghan, biyik mәnsaptarda úzaq otyryp, keude  toltyra orden, medali alghan talanttar men «Danqy keleshekte, ózderining sýiekteri qurap qalghan kezde mәlimdenetin» Maghjan bastaghan danyshpandar – alyptar tobyn shatastyruymyzdyng sebebi endi týsinikti bolar.

Al, kózi tirisinde de, kózi júmylghan song da barlyq shygharmalarynda: «sovettik sózge qalamy múqalyp kórmegen» jazushylar ózi turaly, ózining әdebiyetimizdegi (tәuelsiz qazaq әdebiyeti) layyqty orny turaly aityp ketti emes pe?

****

Maghjannyng poeziyasy oy men iydeyanyn, tereng mazmún men sheber, kórkem týrding Abaysha aitqanda «Syrty altyn, ishi kýmis sóz jaqsysy», sóz patshalyghynan túratyn klassikalyq poeziya ekendigine sol zamanda kýmәn qalmaghan edi.

Danyshpan Abaydyng ainalasyndaghy alys-jaqyn talantty shәkirtterining kýsh-quaty, aqyl-parasatymen HH ghasyrdyng alghashqy shiyreginde-aq qazaqtyng úly da qasiyetti, әlemdik talapqa say poeziyasy jasalyp qoyghan bolatyn.

Qazaq әdebiyetining altyn dәuiri – Abay men Maghjan ómir sýrip, ghajayyp shygharmashylyq múra qaldyryp ýlgergen HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng alghashqy shiyregi bolatyn. Al, «Oktyabri tónkerisi» sol gýldengen, mәueli gýl baqshany qara dauylymen soghyp, qiratty. Qolyna endi qalam ala bastaghan talantty qazaq balasyn ústazsyz, ónegesiz mektepsiz qaldyrdy. Onyng zardabyn  jetpis jyl tartyp keldi, tipti kýni býginge tartyp kele jatqanymyzdy nege moyyndamasqa?

Olay bolsa, qazaqtyng úly poeziyasy Abay, Maghjan dәuirinde, danyshpan Tolstoy aitqanday: «Úly әdebiyet ózining adamgershilik qasiyetin sezingen elding tәuelsizdik qozghalysy kezeninde dýniyege keletinin» dәleldep berip  edi..

*****

Orys imperiyasynyng tas qúrsauynan qútylu ýshin azattyq tuyn kóterip, «Oyan, qazaq»-tap úrandap jýrip Alash orda memleketin qúrumen ayaqtalghan, biraq qyzyl imperiyanyng qandy qyrghyny men  sholaq belsendilerding satqyndyghy saldarynan shanyraghy ortasyna týsken Qazaqstannyng órleu, qúldyrau dәuiri, jogharyda  atap kórsetkenimizdey, halqymyzdyng shyn adamgershilik qasiyeti men kýsh-quatyn sezingen әri úly әdebiyetin de jasap ýlgirgen jasampaz kezeni edi.

Keshegi arystanday aibyny zor,

Jýrekti jolbarystay qayraty mol,

Ayyryp ar-namystan, kýshten, esten,

Kim qyldy, shala-jansar, bir qorqaq qúl?

Maghjan aqyn osylay sherlene tolghasa – ol da taghdyrdyng basqa salghanyn әri moyyndau, әri taghy da shyghar jol izdep sharq úruy. Azattyq ansau, bostandyqqa úmtylu kók bóri – kók týriktin, alashtyn, onyng jalyndy aqyny Maghjandardyng qasiyetti boryshy emes pe?

Qazaq halqy tarih sahnasyna qayta kóterilip kele jatqan myna zaman - ózining úly әdebiyetin dýniyege әkelip әlemge tanytatyn naghyz tәuelsizdik qozghalysyna jol ashqan zaman. Zorlyqpen, qiyanatpen ýzilip tastalghan qaraly 1929 jylmen 1989 jyldyng arasyn qayta jalghap, eski-qúsqydan, qyzyl imperiyanyng naghyz «Saray aqyndarynan» jalghan jaryq júldyzdardan qútylyp, poeziya baqshasyn basyp ketken aram shópterden tazaratyn azat zaman endi tudy.

Jortuyl zamanynyng jauynger jyrshysy Aqtamberdi babasha:

Juylmay qastyng qanymen,

Namysqa tiygen kir ketpes,-

dep kek qumasaq ta, Ahmet atamyzsha:

Asyqpandar!

Artymyzda qazy bar,

Tergep talay sýiektering qazylar!-

degen jan aiqayyna qúlaq asu kerek shyghar. Eger oghan qúlaq aspasaq qyzyl imperiya men kommunisterdi basqa úryp toqtatqan uaqyt, әdilet degen qatal qúdiret mandaygha úryp toqtatary sózsiz

****

Qadirli Abai.kz  oqyrmandary, men jogharyda Ábdilda Tәjibaev turaly , onyng Maghjangha istegen qiyanattary jóninde auyr sózder aitqanda onyn  1981 jyly «Jazushy» baspasynan shyqqan  bes tomdyqtyng 4 tomyndaghy tómendegi sózderin oqyghannkan  keyin payda bolyp edi. Maghjan aqyn aqtalyp, 1989 jyly alghash ret bir tomdyghy jariyalanghan segiz-aq jyl búrynghy myna  sózderin oqyghanda meni dúrys týsinedi dep senemin. Á.Tәjibaev bylay deydi: Burjuaziyashyl – últshyl jazushylardyng ishinde erekshe kózge kóringen, aqyndyq talanty men ónerin týgel bayshyldyqqa júmsaghan Maghjan  Júmabaev.... Maghjan orys halqynyng ozyq oiy men ónerin barynsha qúbyjyq etip kórsetuge tyrysady.  Ol barlyq qúsyghyn orys halqyn sóguge, onyng qazaq halqymen dostyq birligin bylghaugha ghana júmsaghan aqyn.

*****

Onyng bayshyl, últshyl aqyndar ishinde  erekshe kórinip, erekshe qauipti sanalanatyny da sondyqtan. Osy Maghjandy bayshyl, últshyl synshylar kópke deyin qazaq  lirikasynyng eng súlu ýlgisi dep Abaydan asyra maqtap kelgen. Tipti әdebiyetshi kommunisterding ishinde de Maghjan poeziyasynyng mazmúnyn synay otyryp, onyng týr,  sheberlik jaqtaryn әlpeshteushiler bolghan. «Maghjan degen tamasha lirik bopty ghoy, mahabbatty, tabighatty úshqyr jyrlapty ghoy» dep jana jaza bastaghan jas aqyndardyng ózimizden talay súraghanyn bilemiz.

Demek, әlde qashan kýl talqan bolghan burjuaziya tabynyng shany aspangha úshsa da, onyng jyrshylarynyng kómeyine qúm qúiylsa da, Maghjan әli kýnge deyin әr tústa boy kórsetip qalyp, pispegen bas,  ornyqpaghan jýrekterge ziyan tiygizip jýrgeni seziledi... Bizdinshe, Maghjan lirikalarynyng barlyq merezin pyshaqtap otyryp kórsetu kerek te, onyng júqpaly ziyandy «kýshterin» әshkereleu kerek. Búl әdebiyetimizding tarihy ýshin de, bolashaghy ýshin de qajet..

...Maghjan lirikalarynan geografiyalyq,  ya  psihologiyalyq shyndyq tabugha bolmaydy. Jer –jahan, barlyq tirshilik joqqa tәn. Tek qana aqynnyn  óz keudesindegi qaranghylyq pen ómirge qabiletsizdikti kóremiz. Jalghan, jasandy dýniyening sasyq  dymqyly eriksiz jiyrendiredi. Kesel ystyghynan kýrsingen jannyng sózderi de sandyraq: uhileydi, ahylaydy, ulanady, kýiedi de janady, óledi de tynady.

Sәken Seyfullin 1921 jyly dәl osy Maghjandar portretin ainytpay jasaghan.

«Balimont, Blok jastyghynyng astynda ,

Aq oramal kýngirttendi  basynda

Day kompress, sal kompress,

Sasty doktor qasynda»

Búl tamasha minezdeme. Burjuaziyashyl  simvolister qashan da osylay auyrady. Kózderi búldyraydy, dýnie teris kórinedi.  Sәken Maghjannyn  simvolizmdegi «últtyq ózgeshelikterin» de úmytpaydy.

*****

Biz  osyghan deyin  professor-aqyn Ábdildanyn  Maghjan aqyn jónindegi aiyptaulary men synsymaqtaryn  molynan keltirgen sebebimiz,  onyng 1989 jyly  «Jazushy» baspasynan  «Maghjan Júmabaev» jinaghyna jazghan alghy sózimen salystyru ýshin  alghanbyz.

Qadirli oqyrmandar, 70 jyl boyy  Maghjandy   jerden alyp, jerge salghan Ábdildanyn  1989 jylghy tómendegi sózderine nazarlarynyzdy salynyzdar:

«Biz Oktyabri revolusiyasy kýshpen әpergen bostandyghymyzdy  jeke adamgha tabynu zamany men  toqyrau dәuirinde taghy da baqytsyzdyqqa úryndyryp alyp edik.  Endi, mine, sol bostandyq janghyryp, janaryp, qayta tudy... Múnday ghajayyp dәuirge jetkizgen partiya basshylyghyna biz myn-myng alghysymyzdy ghana arnauymyz kerek... Biz basaymyzdan keshirgen súmdyq oqighalardyn  bәrin de jaryq kýnning astyna jayyp salamyz, kim kinәli degen súraqtargha  attaryn atap, kinәlaryn moyyndaryna qoya jauap beremiz», -   dep jazghan  professor kimdi, qalay jauapqa tartatynyn  naqtylaugha  barmaydy.  Biraq biz sol jalaqorlar men bәleqorlardyng naq ózi  Ábdilda Tәjibaev ekenin, Oktyabri tónkerisi men kompartiyasyna  myn-myng alghys emes, myn-myng laghnet aitugha tiyispiz. Óitkeni, Ábdilda Tәjibaev eshqashan óz aiybyn moyyndap, Maghjan aruaghynan keshirim súrap kórgen joq. Onyng bar moyyndauynyng týri: «Asa qyzuly, batyl da batyr sóilegish Maghjannyng әsire boy alghan, keyde últshyldyq, týrikshildikpen shektesetin qate ólenderin  jogharyda aittyq» dey kelip: «1927 jyly «Enbekshi qazaq» gazetinde jariyalanghan Maghjan óleni  («Toqsannyng toby»):

Jýzden toqsan sadagha,

Men toqsanmen birgemin, - degen sózine senbedik. Sol kezdegi 18-degi bala, men, «Enbekshi qazaq» gazetining redaktory Ghabbas Toghjanovtyng tapsyruy boyynsha, «Toqsannyng jyryn Toqsannyng óz úly jyrlaydy» degen ólenmen jauap jazdym... Búl mening de, meni tәrbiyelep sóiletken aghalarymyzdyng da  tarih aldyndaghy keshirilmeytin kýnәsi edi», - dep marqúm Ghabbastyng qúlaghyn shulatudan úyalmaydy.

Olay bolsa, 72 jastaghy  professor  Ábdilda 1981 jylghy kitabyndaghy 22 bettik  Maghjangha japqan jalaly ókimin kimning tapsyrmasymen bayqamay jazyp qoyypty? Eger  adaldyq, arlylyq, tazaru  jóninde, ókinip, kýnәsin moyyndaghany ras bolsa 18 jasar Ábdildany emes, 72 jastaghy professor Ábdildanynyng aqtyq sózi aityluy kerek edi ghoy.  Sondyqtan  biz Ábdilda  úsynghan  «Biz halqymyzgha Maghjan jyrlaryn qayta úsynamyz. Qabyl etinizder poeziya dostary!», - degen kólgir sózine  sondyqtan sene almaymyz. Biz múnday jartykesh, әri-sәri Maghjan Júmabaevty, onyng jyrlaryn qabylday almaymyz. Sondyqtan  1994 jyly «Júldyz» jurnaly №5-6 sanynda jariyalanghan «Maghjan jәne qazaq poeziyasy» atty kólemdi zertteu enbegimiz arqyly naghyz alashshyl, týrikshil, naghyz últ aqyny Maghjan Júmabaevty  óz dәrejesinde jarqyrata dәriptep nazarlarynyzgha úsynghaly da 30 jyl bolghan eken. Meni  týsinbey Ábdilda qatarly sovetshil, partiyashyl aqyndardy orynsyz kinәlap 70 jyldyq «Kazaq Sovet әdebiyetin» joqqa shygharghysy keledi deytin jenil oily adamdargha osy aitylghan enbegimmen tanysyp baryp, әdil sózderin aitqanyn qalar edim.

Álimghazy Dәulethan

Abai.kz