Jahandanudy әmbebap mәdeniyetke qol jetkizu prosesi retinde tanityndar men búnyng jýzege asuynyng mýmkin emestigin ózderinshe dәlәldep jýrgender kóp [1].

Áuel basta búl dýniyedegi mәdeniyet ataulynyng әrtýrli bolghandyghyn, keyinnen etnikalyq toptardyng birigip, aiyrmashylyqtarynyng azayyp kele jatqandyghyn, ghylym men tehnologiya kómegi arqyly da búl aiyrmashylyqtar joyylyp, ortaq sayasi, ekonomikalyq jәne mәdeny negizge qol jetkizuge bolatyndyghyn aityp jýrgender de kezdesedi.

Negizinde etnikalyq toptar arasyndaghy aiyrmashylyqtar syrt kózge ghana solay kórinedi, al shyndyghynda, negizgi qúrylymdyq mәselelerde toptardyng әrdayym bir-birlerine úqsas ekendikterin dәlәldep jýrgen teoretikter de әrbir qoghamnyng birynghay prosesterden ótu arqyly nәtiyjesinde bir ghana adamzat qoghamyna, yaghni, әmbebap mәdeniyetke jetetindigine senedi [2].

Bolashaqtaghy osynday әmbebap mәdeniyetting dingegi  Batys Órkeniyeti degen pikir keng etek alyp keledi [3]. Búl teoriyanyng tórkininde Batys imperializmi men әmbebap mәdeniyetting kózi Batys Órkeniyeti degen týsinik jatyr [4]. Búl prosessti Batystyng býgingi jýiesin saqtap qalu, kapitalistik óndiris, naryq pen kapital arasyndaghy   kedergiler men tyghyryqty kesheuildetu ýshin oilap tapqan shara dep biletinder de kezdesedi [5].

Jahandanudy әmbebap mәdeniyetke qol jetkizu prosesi retinde tanityndar men búnyng jýzege asuynyng mýmkin emestigin ózderinshe dәlәldep jýrgender kóp [1].

Áuel basta búl dýniyedegi mәdeniyet ataulynyng әrtýrli bolghandyghyn, keyinnen etnikalyq toptardyng birigip, aiyrmashylyqtarynyng azayyp kele jatqandyghyn, ghylym men tehnologiya kómegi arqyly da búl aiyrmashylyqtar joyylyp, ortaq sayasi, ekonomikalyq jәne mәdeny negizge qol jetkizuge bolatyndyghyn aityp jýrgender de kezdesedi.

Negizinde etnikalyq toptar arasyndaghy aiyrmashylyqtar syrt kózge ghana solay kórinedi, al shyndyghynda, negizgi qúrylymdyq mәselelerde toptardyng әrdayym bir-birlerine úqsas ekendikterin dәlәldep jýrgen teoretikter de әrbir qoghamnyng birynghay prosesterden ótu arqyly nәtiyjesinde bir ghana adamzat qoghamyna, yaghni, әmbebap mәdeniyetke jetetindigine senedi [2].

Bolashaqtaghy osynday әmbebap mәdeniyetting dingegi  Batys Órkeniyeti degen pikir keng etek alyp keledi [3]. Búl teoriyanyng tórkininde Batys imperializmi men әmbebap mәdeniyetting kózi Batys Órkeniyeti degen týsinik jatyr [4]. Búl prosessti Batystyng býgingi jýiesin saqtap qalu, kapitalistik óndiris, naryq pen kapital arasyndaghy   kedergiler men tyghyryqty kesheuildetu ýshin oilap tapqan shara dep biletinder de kezdesedi [5].

Mine, osynday oghash týrdegi ózgeru prosesi - iydeologiyagha ainalyp, qashyp qútyla almaytyn prosesting ishindemiz degen siyaqty ýgit-nasihat beleng alyp barady. Olar, jahandanu arqyly barlyq lankestikter, soghystar bitedi, beybit-mamyrjay tirshilik bastalady dep sendirude. Janadan bas kóterip kele jatqan soghystar - halyqaralyq dәrejede emes, memleket ishinde aimaqtyq-etnikalyq soghystar bolady deydi. Búl jaghdayda, jahandanugha qarsy bóget bolyp túrghan últtyq memleketter, últtyq morali jәne mәdeniyet siyaqty qúrylymdardy joi, bólu, al aimaqtyq bolmystardy qoldau arqyly, jahandanu ýshin onay jútylatyn kýlshege ainaldyru qajet eken.

Mine, kórip otyrghanymyzday qazaq últy ýshin, jahandanudyng aranyna jútylyp ketetin kýlshe bolmau ýshin, últtyq sana men últtyq izdenister jәne sheshimder ýshin eng aldymen últtyq sayasat qajet bolyp túr. Óitkeni, qazaq bolmysyna qauip tónip túr, jahandanu iydeologtary últtyq birlik pen memleketting uaqyty bitti dep jar saluda. Endi ghana últymyzdy, qazaqtyq bolmysymyzdy sezinip kele jatqan kezimizde búl ýlken mәsele. Sondyqtan aldymen mәdeniyettik túghyrdyng mәni men ústandaryna kónil bólu shart.

Adamnyng shyr etip dýniyege kelgen uaqyttan bastap ósken ortasy, kenistiginen alghan mәlimetteri men tanymdary negizinde qabyldaghan qúndylyqtar dýniyesi men qam qareketine keng maghynada mәdeniyet dep qaraymyz. Mәdeniyetting eng basty kýretamyrlary din, dýniyetanym, maghlúmat, tarihy sana men jad.

Bizding qoldanatyn zattyq (materialdyq) jәne ruhany dýniyelerimiz ben qam qareketterimiz mәdeniyetimizding kórinisi bolyp tabylady. Osy mәdeniyetting qangha sinui jәne kelesi úrpaqqa amanat retinde beriluindegi eng basty qyzmetti til atqarady. Eger ana til shúbarlanyp túnshyghar bolsa, oy da kómeskelenip, mәdeniyet te óledi dey beriniz. Onda «últtyq men» nemese últtyq bolmys ta joyyldy degen sóz. Ana tili - «últtyq bolmystyn» erkin oilauy men tynystauyn, últtyq sananyng ýzdiksiz janghyruy men týleuin, onyng gharyshpen ýndesuin rettep otyratyn ruhany shabyt kózi - últtyq qúndylyqtarymyzdyng órisi.

Ana til jәne «úlltyq bolmys» nemese «últtyq sana» arasynda óte tyghyz baylanys bar ekendigi belgili. Búl jerde «Últtyq bolmys» dep qanday da bir qoghamnyng últ ekendigin aiqyndaytyn qasiyetti aityp otyrmyz. Al «últtyq sananyng sol últtyng bolmysy men tirshiligin jalghastyryp, әri ony basqa últtardan erekshelep túratyn qúndylyqtargha degen mahabbaty arqyly tanugha bolady. Qanday da bir últtyq qúndylyq dep halyqtyng ony (qúndylyqty) qabyldap, «meniki, ózimdiki» dep qasterleu, qúrmetteu qabiletining dengeyin aityp otyrmyz. Qúndylyqtar bizding dýniyetanymdyq әlemimizdegi eng negizgi týsinikter men úghymdar bolsa, búlar ana tilimizdegi «sóz әlemi» mazmúndarynyng ghasyrlar boyy qoldanylyp kelgen dýniyetanymdyq ústyndar negizinde qalyptasady. Ár mәdeniyetting ózine tәn dýniyetanymdyq bolmysy bar. Yaghny qanday da bir últtyng ana tilindegi úghymdardyng mazmúny sol últtyng belsendi dýniyetanymdyq sonymen qatar qúndylyqtyq jýiesining quaty negizinde qalyptasqandyghynyng kórinisi. Búl shyndyq әrbir últtyng әlemdi óz ana tili arqyly tanityndyghyn taghy da aiqynday týsedi. Sonymen qatar búl shyndyq «últtyq bolmysty» somdaytyn tezding (qalyptyn) de qyzmetin atqaratyndyghyn kórsetedi. Yaghni, ana til últtyng ózin anyqtaytyn jәne basqalardan ereksheleytin qasiyetteding qaynar kózi. Mine sondyqtan da últtyn últtyghyn jalghastyryp túrghan arnalardyng basynda til túr deymiz. Tilimizdegi sózder men úghymdar mәdeniyet әleminen, tarihy sana qatparlaryndaghy oilau qalyptary men tanymdyq ústandary eske salyp, janghyrtyp otyrady. Yaghni, biz eger tilimizdegi úghymdardyng ornyna jappay basqa tildegi «kirme terminderdi» qoldanatyn bolsaq, tól dýnitanymdyq dәstýrler arasyndaghy negizgi ústandar men oilau jýiemizdegi qalypty qatparlargha jete almaymyz. Búl - eshqashan ózindik syrly oy men pikirge tereng boylay almaudyn, yaghny erkin oilaudan maqrúm qaludyng nyshany.

Mәdeniyet sol qoghamnyng zattyq-ruhany salalary tarapynan jasampazdyqpen dýniyege kelgen «perzenti», yaghny mirasy bolsa, sol mirasty iyemdenushiler әr dәuirde әrbir «ghasyrlar toghysynda» oghan qamqor bolyp, tól mәdeniyetining janashyrlary ekendigin tilimen emes dilimen, isimen dәleldey biluleri qajet. Áytpese onday qogham óz mirasynyng iyesi emes jetimegi bolyp shygha keledi. Múnday jaghday qogham ýshin bereketsizdik pen haostyng tuyndauyna әkelip soghady. Al haos degeniniz eshqashan úzaqqa sozylmaydy. Onyng bostyghy basqa mәdeniyetter tarapynan op-onay toltyryla salady. Búl qúbylys «qúlaghy tilik» mәlim jaydy, yaghny «men» nemese «últtyq bolmys» mәselesin ózimen qosa qabat әkeledi. Ózining «menin» úmytqan adam - qanbaq. Onyng maqsaty men baghytyn tek «jel» ghana anyqtaydy. Mәdeniyetin úmytqan qoghamnyng da ahualy osynday. Shyghystyng oishyly, Nobeli syilyghynyng iyegeri M.IYqbal «ezilgen últtardyng menin, bolmysyn úmyttyru, olardy tarih betinen joyyp jiberuding astyrtyn jýrgizgen әdisi men oiyny» ekenin aityp, «...menin joghaltqysy kelmeytin últ ózining ótkeni, býgini men erteni arasyndaghy qan tamyrlaryn ýzip almauy» kerektigin eskertedi. Sondyqtan әrbir últ «quatty tarihy sana arqyly tól tarihymen ýlken mahabbat arqyly tútastyqta bolu kerek» dese, taghy birde «tarih mәdeniyetting júlyny, onyng tirshiligi saqtalyp, janghyrtyluynda» dep aitpaqshy bolghan oiymyzdy nyqtay týsedi [6]. Degenmen til, din, dәstýr, әdet-ghúryp, qúndylyqtar, tarihy sana men sezim t.s.s. úghymdarmen berilgen әrbir mәdeniyet aghzalarynyng «últtyq bolmysty» qalyptastyratyn arnalaryn arshyp, shynaylyqpen bilek týrip, syn kózben elep-ekshep әli de bolsa kәdemizge jarata almaghanymyz da shyndyq.

Endi osy orayda «últtyq bolmys» ózining oilau әlemining tól úghymdary men onyng mazmúnyn ózining kiyiz tuyrlyqty mәdeniyetinen alugha arnalyp, «basqalardyn» oilau qoryndaghy tanymdyq-qúndylyqtyq úghymdarynan «qaryzgha» ala sala, sәl júmsartyp aitar bolsaq, tól úghymdary men qúndylyqtaryn osy zamangha, onyng talabyna say negizdep últ әjetine jarata almay, qolda bardy úqsata almasa, onda «últtyq bolmys» qalasang da qalamasang da senen jatsynap, ózining bereketsizdigin (haos) basqa bir mәdeniyet tarapynan toltyryp, onyng jeteginde jegilip, oy sandyghyn terbetip, soyylyn soghyp kete barady. Qanday da bir mәdeniyetting basqa bir mәdeniyetting shylauy men qanjyghasyndaghy óngerilip kete baruy onyng әlsizdiginen emes, Sh.Aytmatovtyng tilimen týietin bolsaq, sol mәdeniyetti tasushy tól perzentterining mәngýrttigi men salghyrttyghynan. Bәlkim, búl qúbylys basqa mәdeniyet qoryndaghy qúndylyqtyq-tanymdyq úghymdardy ózine enshilep alghan sol «әljuaz perzentterine ókpeshil mәdeniyetke» ýlken septigi men kómegin tiygizui de mýmkin... Degenmen, osynday kýige dushar bolghan «men» óz bolmysynan bezip, «qaghynan jerigen qúlanday» bolyp, basqalardyng bolmystyq qomyna kiriptar bolmay ma? «Men» qansha damyp týrlense de «ózi» retinde emes, «basqanyng arnasyn qualay aghyp» negizinen aulaq jaryqtap, ózindik ereksheligi men tabighatynan ajyramas pa eken? Ózining « Sary arqasy men el jaylauy qara shanyraghyna» jat bolyp ketpey me eken degen siyaqty «qos qúlaqty súraqtar» shygha keledi.

Mәdeniyet últtyng ýzdiksiz tarihy sabaqtastyghynyng jemisi men jenisi. Sondyqtan mәdeniyet degende oiymyzgha úlltyq dәstýrimiz keledi. Óitkeni, oiymyzdy jetkizetin úghymdardy dәstýrimizdegi dýniyetanymdyq ústyndardan alamyz. Olar arqyly ana tilimizdegi úghymdarmen úrpaqtan úrpaqqa jetkizip otyramyz. Osy ústyndar arqyly tek qana oilarymyzdy ghana emes oi-pikir, dýniyetanymdyq qúndylyqtar jiyntyghynan túratyn mәdeniyetimizdi de miras etip keleshek úrpaqqa amanat etip qaldyra alamyz. Basqasha aitqanda adam mәdeniyet tasushy bolmys bolsa, mәdeniyet te sol adamdyq «mendi» tasushy «aruana» siyaqty.

Qanday da bir últtyng basqa últ mәdeniyetine elikteui, bile túryp barlyq «boqshasyn» odan aluy jaqsylyqtyng nyshany emes. Áriyne «men», «basqa» mәdeniyetting ozyq әri óskeleng qyrlarymen súhbatta (dialogta) boluy kerek onyng eshqanday ziyany joq. Degenmen osy súhbatty syltauratyp, býgingi «ashyq qoghamymyzdyn» «qúbylasy» bolyp otyrghan Batysqa bas shúlghy beruge bolmas. Tarihymyzdy ayaq asty etip, Batysqa qarap «túlypqa móniregen búzaudyn» kýiine týssek, olar erteng «ózindi ózing qadirley almadyn, endi qúl bolghanyng bolghan» dese, múny tariyh-atamyz, mәdeniyet-anamyz keler úrpaq keshpes. Búl jerde «men» tariyh-atamen tútastyqta, ýndestikte bolghanda ghana mәdeniyet-anamyz qúlpyryp, jandana alady. Basqasha aitqanda tarihsyz mәdeniyet, mәdeniyetsiz «últtyq bolmys» eshqashan týlep, kógere almaydy. Býgin «әlem kishireyip bir auylgha, mәdeniyetter de tek mәdeniyetke ainaldy» degen «jaydaq oishyldar» kóbeygen kezeng [7]. Olay bolsa «meni» Men qylyp, basqalardan erekshelep, әlemdegi ornymdy anyqtap túrghan mәdeniyet pen tarihy sana joyylghany emes pe? «Men» de óldi dey beriniz. Batystyng bir oishyly osy mәsele boyynsha bylay deydi: «...eger bir últtyng ziyalylary tarihy sanadan maqrúm qalsa, olardan óz mәdeniyetining qadirine jetedi dep qalay ýmittenesin? Tәnir basqa salmasyn, onday qogham mәdeny jaghynan óz-ózin dargha asty dey beriniz» deydi. Batystyng ziyalysy osylay oy týiedi. Taghy bir Batystyng әigili Kanderra degen oishyly «Europa kýretamyry jaghynan liyberaldyq-demokratiya men latyn hristian mәdeniyetinen susyndap otyrghanyn» [8] aitsa, bizding qazaqtyng mandayyndaghy betke ústar tarihshylary últymyzdyng negizgi kýretamyryn mәdeniyet arnasynan emes, etnogenez qanqasynan izdeumen әlek. Tariyhqa múnday kózqaras, keshegi «izmnen» qalghan «istorisizm» degen mezi qynyrlyq әli jalbaghay tonyn jalpyldatyp qalar emes. Qayran Abaydyng ótken ghasyrdaghy «...sóz týzeldi tyndaushy sen de týzel!» dep, salghan janayqayy әli Shynghystauda janghyryp, bizge әli jetpey jýr me qalay?

Tól mәdeniyetimizding ainymastan ýzdiksiz damuyn qamtamasyz etu kerek deseniz «kýl astyndaghy qorday» saqtaluy tiyis mәdeny zandylyqtar men qaghidalardy anyqtap alghanda ghana últtyq mәdeny damuymyz soghan oraylas baghyttalyp, rettelip otyrary sózsiz. Osy orayda, Turkiyanyng ótken ghasyrdaghy ataqty últshyl jazushysy Peyamy Safa «ótkenin úmytatynday jady joq, keleshegin qiyaldaytynday jany joq, armansyz, ýmitsiz últ ýshin tarih kerueninde oryn joq», deydi [9]. Sirә, mәdeniyet últtyq bolmysty anyqtaytyn «Men» substansiyagha óz boyauy nәrimen sipat berip otyratyn eng negizgi úiytqy kýsh. Ol «mennin» ómir sýruining eng basty sharty.

Tereng oilau ana tilding damuyna yqpal etetindigi siyaqty, ana tildi qoldanu da tereng oy men túnyq pikirlerdi jaratudyng altyn besigi. Yaghny Gumbolidtyng aitqanynday, ghylym men filosofiyada algha basu jaratushy kýshke ie bolu tek ana tilimen tabysyp, ýndese biluge baylanysty, Ana tildegi «jaratylghan әlemdi» basqa әlemge jetkizu tәrjimalau ýshin «basqa tildi» qoldanamyz. Sondyqtan әsirese filosofiyadaghy úghymdardy ana tilimizden tuletuge mәn beru erkin oilau kózining ashyluyna,, tarihy sanadaghy oy jelilerining janghyruyna, negizgi dýniyetanymdyq kýretamyrlarmen baylanysty nyghayyna yqpal etedi. Ana tili bilim beru jәne ghylym tili bolghanda ghana damyp, jandanady. Osy salalarda ana tili qoldanylmaytyn qoghamda deni dúrys oy iyelerining shyghuy da ekitalay. Sondyqtan jana, erkin elding qoghamdyq sanasyndaghy serpilisting jýzege asuy ýshin oghan tek sol últtyng filosofiyasy oy jýiesi yqpal etip, ertenine esik asha alady.

Filosofiya degen aqiqatty izdeu jolynyng jýzdegen jyldyq tarihy men onyng ótken asularyndaghy pikirler men oilau tóniregindegi pikirtalas, týsinu, úghynu, úsynu qalybyna (formasy) kúrmetim óte teren. Biraq adamnyng «menin» ózining ishinde tynystap susyndap otyrghan mәdeniyet túrghysynan qaraghanymyzda «...osy biz nege...» dep bastalatyn ishten shyqqan óksikting tek qana psihologiyalyq sebepten ekendigine kýdigim kýn ótken sayyn artyp, jamalyp barady. Últtyq dýniyetanymnyng mәnin «basqa til» arqyly dóngeletu bylay túrsyn, býgingi Batystyq filosofiyalyq oy qalyptarymen aiqyshtay salugha beyimbiz. Tól dýniyetanymyz ben filosofiyamyzdyng aqiqatyna jetu ýshin sózsiz Batystyng «bosaghasynan attatu» kerek degen qúldyq oilau basym. Nege deseniz, kez kelgen «filosofiya» mәselelerin qarastyruda, Batys kózqarasy túrghysynan tyrysyp baghyp tyrashtanamyz ay kelip... Eger, filosofiya jalpy adamzattyng ortaq qazynasy bolsa, oghan nelikten óz mәdeniyetimiz túrghysynan ýles qospaymyz? Basqasha aitqanda, «men» degen kategoriyanyng mәni sol mendi dýniyege әkelgen, túla boyy sýtimen, nәrimen әldiylegen mәdeniyet arqyly ashylatyn bolsa, onda adamzattyng ortaq enshisindegi filosofiyagha nelikten «ózindik men» arqyly ýles qosa almaymyz?

IYә, «filosofiyany» biz qalyptastyrghan joqpyz. Dayyn týrinde aldyq. Alghanda da miras-amanat retinde alghan siyaqtymyz. Áu bastan aq amanatqa qiyanat jýrmeytini belgili emes pe?! Sondyqtan filosofiyany tek batystyq qúndylyqtardy tanbalaghan úghymdar arqyly oqyp,oqytugha mindettisin. Biraq kóp emes sәl ghana oilanyp kórseng osynday «amanat qalybynyn» tarihy damuy onsha alysta emes eken. Ári ketse bir-bir jarym ghasyr shamasy. Sonymen filosofiyany oqyp jýrmiz. Zorlyq, qysym jasaghan eshkim joq, óz erkimizben, qalauymyzben oqyp jýrmiz. Biraq «filosof» boluym ýshin Batystyng oilau jýiesi men kózqarasy shenberinen aspay olargha «jaghynyp», «syny men sanaghynan» ótkende ghana «naghyz filosof» degen atqa layyq bolady ekenmin.

«Atyng shyqpasa jer órte» degen qazaqtyng úrpaghymyz ghoy. Óz jering oi-ormanyndy, mәdeny qúndylyqtaryndy «órtep», ony qayta «sóndiru» ýshin Batystyq ólshemdermen su býrkip, jalbaghay tonyndy jalpyldatyp, tól «mәdeniytine, últyna qyzmet etip jýrmin dep jar salsan», sharua bitip jatyr eken-au.

Biraq býgin óz bolmysynnyng ornyn izdep, oilanatyn bolsan, Batysqa, «oy-ormangha» jaghynyp, qabaghyn andyp, «birdene» dәmetip, telmiretin qoghamnyng emes, egemendi enseli Qazaq degen qoghamnyng ókili retinde «óz sózim ózimdiki, qalaghan alsyn» degen Abaydyng sarynyna salyp, «mәdeniyetimizding keng jazirasyna» oralu shart. Óitkeni, qazaqtyng «balalyq shaghy» ótti. Endi sanaly, jauapkershilikti talap etetin egemendiktin, eldikting talaptary men jýgine say «bolmystyq mәndi» ózgertu qajettigin ózinning belgili bir últtyn, mәdeniyetting ókili retinde qoghamdaghy, әlemdegi ornyndy jauapqa tartqanda ghana sezinesin. Búl - ózimizdi-ózimiz retinde tanyp, tanytudyng arnaly joly men ózekti de ónegeli mәdeniyetimizding penzentterinen sarghaya kýtken ertenine degen ýmitining aqtaluy men óz bolmysynyng saqtaluynyng eng basty sharty. Búl psihologiyalyq qayghyrudyng kózi qanday da bir qoghamnyn, mәdeniyetting dәstýrli dýniyetanymyndaghy ústyndarynyng ózindik ereksheligi bar ekendigi jәne ony tez arada anyqtaudyng jolyn qarastyru kerektigi. Osy erekshelikter men ústyndardy saqtay otyryp, filosofiyagha arqa sýiegende ghana ózindik últtyq filosofiya jasaghanymyz. Dey túrghanmen, «býgingi filosofiyalyq týsinigimizben» múny jýzege asyru onay sharua emes siyaqty. Nege deseniz, qoghamymyz formasy jaghynan «erkindik alghanymen» (Erkindik tabighaty boyynsha «bireuden» alynbaydy, erkindikting de qúldyqtyng da negizgi sebebi men kaynar kózi ruh, sana) onyng mazmúndyq jaghy aqyl-oy, sana, oilau jýiemiz ben qalpymyz ózgerdi deu әzirge qiyndau. Degenmen elimizding egemendigining asularyndaghy belesterge kóz jiberseniz, «qoghamdyq mazmúnnyn» silkinip kele jatqanyn bayqaugha bolady. Osy belestegi qazaqsha filosofiyalyq tolghaulardyng kóbengi de kónilge medet dey túrghanmen, әli de bolsa, erkin oilaugha, tәuelsiz kәdimgi «qazaqsha» oilaugha múqtajbyz. Erkin oilaudy filosofiyanyng ótkeni men býgingi býkil múrasyn joqqa shygharu nemese oghan karsylyq retinde úghynbauymyz kerek. Óitkeni, búl jaghdayda erkindik kerisinshe qúldyqqa ainaluy mýmkin. Erkindik óz әlemimimdi tarihy jasampazdyqpen ýndestikte úghynyp, týisinip qorytu arqyly qamtamasyz etiledi.

Adam adamnan ýirenedi, adamnyng kýni adammen. Adamnan adamnyng artyq kemi joq. Bir-birinen ala otyryp, bere de biledi. Olardyng әlemi tirshilik ortasy bir. Búl ortaq dýnie әrtýrli mәdeniyetterding arasyndaghy qarym-qatynastargha jol ashady. Filosof tirshiligining negizin de osy ortaq dýniyeden alady. Ortaq dýniyede әrtýrli «әlemder» mәdeniyetter, jeke adamdardy ortaq etip nemese ajyratyp túratyn erekshelikterding aqiqatyna jetkende ghana óz bolmysyndy, últtyq «menindi» tanisyn. Sondyqtan biz ýshin qay mәdeniyet múhityna jatatynymyz, qay qoghammen tuys-enshiles ekenimiz, qay tilde, qanday dilde oilap, tolghanatymyzdy, sóileytinimizdi jalpy, mәdeniyet-anamyzdyng bolashaghyn anyqtau men mәnine jetu maqsaty ony tariyh-atamyzdyng ýsh kezenimen (ótkeni, býgini men ertenin) tútastyqta, ýndestire alghanda ghana aiqyndala týsedi. Búghan qosa, qazirgi «globalizm, naryqtyq ekonomika men ashyq qogham» aidarly ýsh ayaqty «dóngelengen dýniyege» ózindik filosofiyanyzdy, últtyq ekonomikanyzdy, tól mәdeniyetinizge negizdelgen ghylymi, mәdeni, dýniyetanymdyq, demokratiyalyq aiqyng maqsatty әri nyq túghyrly damu strategiyanyzdy saylap almastan «aralasyp» ketseniz (aralasyp ta jatyrmyz) «budandasqan mәdeniyet» bylay túrsyn, tarih kerueninde «óz bolmysynnyng júrnaghyn» kýndiz shammen izdeseng de taba almay qaluyn yqtimal... [10] Býgingi «amerikan globalizmi» keshegi kolonializmning shóberesi, imperializmning nemeresi, «kommunistik orys globalizminin» rulasy... Mine, keshegi «kommunizm globalizminen» aman-sau qalghanyna tәuba dep, endi ghana egemendigining tizginin qolyna alyp, kóshin týzep jatqan biz ýshin osynday «yqtimaldardy» býginnen kóre almasaq, erteng jylaghanmen kesh qalamyz. «Kózding jasyn kóldetudin, býgindi ertenmen baylanystyra almay tekke otyrudyng balalyq ekendigin» keshegi qazaqtyng mandayyndaghy asyldary men shәitteri úrpaqtaryna amanat etip aityp ketpep pe edi?

Býgin keybir әriptesterden qay qogham ýshin ghylym jasap jatyrsyng dep súrasan, «qoghamyndy bilmeymin, ghylym, ghylym ýshin jasaluy kerek», dep tez jauabyn bere salady. Áriyne jauaby men týsinigi joqtardan qorqu kerek, sondyqtan búlargha qúrmetimiz teren. Qazaq mәdeniyetining «asqan internasionaldyq, kosmopolittik әri gumanistik salt-sanadaghy» býgingi keybir ókilderi ghylymdy, ghylymdy qútqaru ýshin jasasa, filosofiyany da býkil adamzatty qútqaru ýshin jasaydy eken.

Meninshe, әlemdik dengeydegi ghylymgha, filosofiyagha ýles qosu ýshin «ózindik qyryng men menin» manyzdy. Sol «mendi» sipattaytyn, anyqtaytyn ólshem mәdeniyet emes pe eken? Osy baghytta últtyq filosofiya tónireginde tәi-tәy basqan jas zertteushilerimizding izdenisteri oy salyp, ýiretip, ýmitindi úshtay týsedi. Filosofiyany ghylymgha ainaldyryp jiberuden góri, onda «aqiqat jolynda tәi-tәy basu» kemistik emes, әriyne. Osyndayda, «...eng paydaly ghylym qoghamnyng iygiligi ýshin jasalghan ghylym» degen payghambarymyzdyng sózi eske orala beredi.

Óz mәdeniyetining ýsh uaqyt ishindegi kýretamyrlaryn, oi-pikir qazynalarynan túratyn dәstýrli arnalarynyng izin, túla boyyn tútastay kóktep ótetin jýieli qalybyn tauyp, qayta janghyrta biletin ony býgingi belesinen, ýmiti men asqarynan bolashaghyna jeteleytin jol kórsete biletin adam ghana «naghyz filosof» boluy kerek. Búl ataqty «batystyq nemese basqa» ekzamenatorlar emes, sol mәdeniyetting janghyruy, erkindikting bayandalyghy men últtyq qúndylyqtardyng jandylyghy ghana bere alar. Degenmen býgingi naghyz filosoftargha da ertengi tarihymyz ghana әdil baghasyn bere alady.

Pendelik pikirimiz boyynsha, filosof mәdeniyetining tili arqyly ózin tanytyp, ayan-bayan ete alady. Ol tili arqyly sol mәdeniyetti, uaqytty ashyp kórsetedi. Onyng tilining mazmúny men mәni mәdeny ústyndardan, qoghamdyq ahualdan, adam men dәstýrden bastau alyp bolashaqqa baghyttalghan, sanany serpilter oy qonyraularmen toltyrylsa, sonda ghana onday filosofiyany últtyq filosofiya dep qaraugha bolady. Óitkeni, osynday filosofiya ghana ózimizdi «basqanyng kózimen» emes, basqany, qorshaghan ortamyzdy «ózimizding kózimizben» tanugha mýmkindik beredi dep oilaymyn. Búghan qosa, syrt kózge qalay kórinetinimizdi, syrt kózding bizdi qalay kóretinin de biluimiz kerektigin este saqtaghan jón.

Filosofiya mәdeniyetke negizdelip, últtyq bolmysty somdaghanda ghana últtyq filosofiya bola alady degenge keybireuler miyghynan kýlui mýmkin. Meninshe, «basqanyn» aitqanyn toty qústay jattap, sayraghannan góri Abaysha «óz sózim ózimdiki» degen әldeqayda artyq. «Abaydan basqa kimimiz bar» dep ósken úrpaqqa, mәdeniyet әlemindegi tól qúndylyqtaryn ashyp kórsetu ýshin qayta ainalyp Abaygha sogha beruimizding belgili sebepteri de bar. Ol da Múhtardyng dәstýrli týrkilik dýniyetanymymyzdan sýzip alghan «garmoniyalyq, sikldyq oilau jýiesi» - «kommunistik globalizmnen» últtyq bolmysty qorghau maqsatynda janghyrtyp ketken joly, әdisi bolatyn. Mәdeniyet túrghysynan qaraghanda «Tarihy Abay» men «Múhtardyng Abayy» manyzdy taqyryp, sondyqtan ony taghy birde óz aldyna qarastyra jatarmyz.

Taghy da Abaysha aitatyn bolsaq, «osy bizding qazaqtyn» «tughan jer ystyq», «anamnyng ayauly alaqany ystyq» degen siyaqty «ystyqtardy» jany sýiedi. Biraq nege ekenin qaydam, sol qoghamnyn, mәdeniyettin, dәstýrdin, tilding filosofiyasymen sol «ystyqtardy» somdaugha kelgende úsqynymyz qúryp, Abaydyng «núrly aqylymen» emes, «ýsigen», sәl júmsartynqyrap aitar bolsaq, «suyq aqylmen» byldyrlatyp ala jóneletinimiz bar. Maghan búl kýiimiz, mәdeniyetimizge jasaghan qiyanat siyaqty kórinedi. Anadan ystyq kim bar? Esh oilanbastan mәdeniyet-anamyzgha «syrttaghylardyn» basqan tanbasyn sol qalpynda «sharttanghan súrqymyzben» basa salamyz. Oghan «jýregimiz» de selt etpeydi. Áy, bәtshaghar filosofiya «jýrekpen» emes, «aqylmen» jasalady deushiler tabylar, әriyne. Tarihy sanamyzda «jýrekpen terbelip» somdalmaghan, qanaghattanbaghan filosofiya jasaudyng mәdeniyetimizge de bolmysymyzgha da óte qauiptiekenin ótken «jetpis jyldyq» tarih synynan kórgen joqpyz ba? Endigi jerde Farabiyding «belsendi sanasy (faal aqyl)» Balasaghúnnyn, Yýgnekiydin, Iasauiyding «kónil kózi (basirat)», Abaydyng «núrly aqyly (taza jýrek)», Shәkәrimning «jýrek kózi» arqyly jetimsiregen óz әlemimizdi «ysytyp» kóreyik te. Osy «ystyq filosofiya» ghana tól filosofiyamyzdy janghyrtyp, әlemdik filosofiya arnasyna, jalpyadamzattyq oilau qoryna ózindik ýles qosa alady. Sonda ghana «seni tanyp» qúrmettey alady.

Býgingi tanda qaghanaghy qarq bolyp otyrghan, tórt qúbylasy týgel filosofiyalyq oilau jýiesi joq, bar bolsa da qalyptasu ýstinde. Ár mәdeniyet basqalardan ózining «joghyn» izdeude. Sen ózinde bardy kórsete almasang nemese tyryspasan, «basqagha» jaghynamyn, «naghyz filosof» bolamyn dep «jaydaqtatuyndy» shektemeseng eshkimge kereging joq. Ol senen óz joghyn kýtedi әri ýmittenip te otyr. Óitkeni olar býgingi tandaghy erik, jiger, erkindik, morali, adamgershilik siyaqty jútansyp otyrghan jalpyadamzattyq qúndylyqtardy qúnarlandyratyn syrly da jandy oy úshqyndaryn, sening dәstýrli týrkilik dýnitanymyndaghy erekshelikter men ústyndarynnan kýtedi. Mine biz osy qúndylyqtarymyzgha úlasyp, ýndesip, sol әlemning bel ortasynda jandy adam retinde ýilese alatyn bolsaq ystyq filosofiyalyq oilau negizine oralghanymyz. Qoryta kele, til jәne oilaudyng tazalyghyn qamtamasyz etu tól mәdeniyetimizdi ekologiyalyq kirlenuden aryluy men týleuine yqpal etetin qam-qareket sonymen qatar dilindi alyp shyghatyn jelken. Qorshaghan ortany, әlemdi, ózimizdi, tarihymyzdy basqanyng tilimen, kózimen, oi-qalyby terezesimen emes, «qazaqy qazanymyzben» qaynatyp kóruge, tanugha tyrysqanda ghana tól tarihy bar mәdeniyeti bar, egemendi eli bar «men» dep auyz toltyryp aita alatynymyzdy әlemdik tәjiriybe aighaqtaydy.

Eger biz býgin mәdeniyetimiz ýshin jauapkershilik sezinip, qayghyra bilsek, ol da ertenimizding úrpaghyn oilaghanymyzdan degen oiymdy jinaqtay kele «qaytsek óz mәdeniyetimizdi» tolyqqandy tasushy bola alamyz nemese «mening býginge tasyp, әlemdegi ornymdy kórsetip otyrghan mәdeniyet-anamyzdy qalay saqtay alamyz» degen qauipten tughan oiymyzdyng oiy-qyryn aghayyn ózi tarta jatar demekpin.

PAYDALANYLGhAN ÁDEBIYETTER

1.     Kösoğlu N. Küreselleşme ve Milli Hayat. İstanbul 2002. Ötüken Yay. s.121.

2.     Wa Urestein İ. Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. Ankara 1998, s.124.

3.     Hannerz U. Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. Ankara 1998, s.140.

4.     Kösoğlu N. a.a.e., s.123.

5.     Korkut Tuna, Batı Yayılmacılığı, Küreselleşme ve Son Lokmalar: Milli Ahlak Meselesi Milli Kültürler ve Küreselleşme. Konya, 1998. s.142-143.

6.     Necmettin Tozlu. Batı'da ve Doğu'da insan Anlayışı, Felsefe Dünyası, sayı 27. s.8-37. Ankara, 1998.

7.     Yıldırım M. 'Toplumsal Ben'in oluşmasında 'Öteki' ve Kültürün' Yeri. s.54-58.

8.     Timuçin A. Yabancılaşma Sorumuna Genel bir Bakış. s.16-23. Felsefe Dünyası. Sayı 5, Ankara 1992.

Abai.kz