Eshbir halyq dinsiz ómir sýre almaydy. Sebebi, din halyqtyng ómirin rettep, basty baghyt berip otyratyn negizgi kýsh. Árbir qoghamgha ómirdi ýilesimge keltirip otyratyn quat kózi kerek. Búl túrghydan alghanda, tipti, kommunisterding iydeyasy da dinning bir kórinisi deuge bolady.

Áriyne, islamgha deyingi búrynghy kóshpendi qazaq halqynyng da dini bolghan. Ol din – tәnirshildik, yaghni, Bolmystyng Ózi. Búl Bolmysty kóshpeli týrkiler Tәnir dep atap, Oghan tolyq boy úsynghan. Bólinbeytin birtútas Bolmystyng bir bóligi bolyp, yqpalyna tolyq berilgendikten, elding tirshiligi býkil әlem ómirimen birigip, tolyq ýilesimdi bolghan. Qazaq úghymyndaghy tәnirshildik degenimiz osy. Tәnirshildik degenimiz býkil Bolmysty tolyq moyyndap, Onyng yqpalyna tolyq berilu. Jatyrdaghy nәreste ózining anasynyng jaghdayyna qanday tәueldi bolsa, kóshpendilerding ómiri de qorshaghan tabighat kórinisterinen sonday tәueldi boldy. Naghyz tәnirshildik tabighatpen etene jaqyn bolghan kóshpendi halyqtarda ghana mýmkin edi.

Tabighat ayasyndaghy halyqqa qazirgi qalyptasqan dinderdegidey payghambar, qasiyetti jazbalar, diny rәsimder bolghan joq. Tәnirshildik ýshin adamdy dúrys jolgha salatyn, oghan kerekti bilim beretin, jәne ýilesimdi ómirdi búzbaudy ýiretetin kýsh tabighattyng ózi boldy. Kóshpendi ómir – әlemdik qozghalystyng bir bóligi. Qazaq bolmysynyng bastau da osy kóshpendi ómir boldy. Kóshpendi ómir tolyghymen tabighat ayasynda, jәne bolmyspen ýilesimdi bolghandyqtan, qazaq halqynyng dini de, býkil ómir salty da tәnirshildik boldy.

Osylay qazaq halqynyng bastau alatyn kóshpendi ómiri tabighat ayasynda bolyp, bolmys ómirimen ýilesimdi boldy. Kóshpendiler tabighatty tolyq sezinip, oghan moyyn úsynyp, ózgermeytin kók aspandy Tәnir retinde qabyldady, Oghan siyndy. Bolmystyng bir bóligi retinde onyng birligin búzbay, tolyq ýilesimdi, tabighy ómir sýrdi. Kóshpendilerding bir bóligi bolghandyqtan, týrik halqy da, onyng ishinde qazaqtar, osylay bir Tәnirge baghynyp, Ony býkil Bolmys kórinisi retinde qabyldaghan. Tәnirshildik osylay payda boldy deuge bolady.

Tәnirding ne ekenin týsinuding manyzy óte zor. Býkil bolmysty Tәnir dep qabyldaghandyqtan, Tәnirding Ózi Bolmys, al Bolmys — Tәnir bolyp qabyldandy. Ekeuining aiyrmashylyghy joq. Búl týsinik tәnirshildiktikting qanday keng maghynasy baryn kórsetedi. Tәnirshildik sheksiz bolghandyqtan, barlyq basqa týsinikter men aghymdar sodan shyghyp, onyng bólikteri bolyp tabylady. Sebebi, tәnirshildik býkil Bolmys ómirinen shyghady. Shynghyshan imperiyasynda týrli dinderdi shettetip, birnen birin bólmey, barlyghyn birdey qabyldauy da osynyng kórinisi. Ómirding barlyq kórinisteri Bolmystyng bólikteri retinde qabyldanyp, barlyq halyqtar men dinderge birdey teng kózqaras bolghan. Sondyqtan, imperiyada olardyng arasynda eshqanday qayshylyqtar bolmaghan.

Qazaq halqy Bolmystyng sheksizdigin aspan arqyly sezingen. «Kók Tәniri» degen ataudyng shyghuy da osydan bolsa kerek. «Kók Tәniri» degenimiz aspan, tabighatty bildiredi. Qazirgi kezge deyin qazaqtardyng adam «óldi» demey, «qaytty» dep, Bolmysqa qaytqanyn, yaghny Onymen birikkenin bildiredi. Jannyng mәngilikti jәne ólgen song ol tabighattyng kelesi dengeyine ótetinin bilip, aruaqtardy úmytpay, olarmen ýnemi baylanysta bolghan. Olar әlemder baylanysyn saqtap, tabighatpen ýilesimdi ómir sýrgen.

Qazaqtar osylay Tәnirge qúlshylyq etip, tabighat yqpalymen, ózderin Bolmystyng bir bóligi retinde sezingen. Sondyqtan, halyqtyng ózindik bolmysy erteden, kóshpendi dәuirding alghashqy kezeninen qalyptasyp, bekem ornyqqan. Ózin tabighattyng bir bóligi retinde sanaghan adam qorshaghan ortagha ziyan tiygizbeydi. Kóshpendiler tabighatty balasynday ayalap qorghady. Tabighat yqpalymen salt-dәstýr payda bolyp, olar óte qatang saqtalyp otyrghan. Aqqan sudy bylghamas ýshin oghan shomylugha, kir juugha tipti ólim jazasymen tiym salynghan. Osylay tabighy sudyng tazalyghy saqtalyp, tabighat qorghalyp otyrghan. Kóshpendiler qorshaghan tabighatyn ayalap, qorshaghan ortany saqtay bildi. Saltynda «Aghyn sudy úlyqtau», «Kók shóp júlmau», «Bastau basyna aqtyq baylau»,  hayuanattardyng piri boluy, osylardyng barlyghy qazaq halqynyng tәnirshildikpen tyghyz baylanysyn kórsetedi.

Bolmys ómiri syrttan eshteneni qajet etpeydi. Kóshpendi ómir de ózine ózi jetkilikti, osy birtútastyng bir bóligi. Adam balasy kóshpendi ómirde tolyq tabighat ayasynda bolghandyqtan, ol ózining qarabas qamyn kóp oilamaydy. Tabighat kýshterine, Tәnirge tolyq senip, ómir ne berse – soghan qanaghat. Onyng baqytty boluyna kóp dýniyening qajeti joq. Ol dýniye-mýlikke kóp tәueldi emes. Búl onyng ómirine tәuelsizdik beredi. Erkindikti bildiretin  «Qazaq» degen atau payda boldy. Olar dýniyege kóp baylanbaytyn, tabighat qúbylystaryna óte tózimdi, qiyndyqtan taysalmaytyn, ózine keregin erkin tauyp alatyn er minezdi, qayratty bolghan. Biraq tabighy apattar bolsa, onda otyrghan jerin tez auystyryp, kóship jýre beredi. Ejelgi Ghúndardyng Altaydyng arghy betinen kóship, Europagha deyin jetkenderi osynyng bir kórinisi bolsa kerek.

Kóshpendiler otyryqshy elderdi onay jaulap alyp, olardyng irip-shirigen ortasyn joyyp, jana qogham ornatugha mәjbýrlep otyrghan. Adamzat ómirining qúldyrauyna mýmkindik bermey, oghan ýnemi osynday serpilis, jana tynys berip otyru óte qajet edi.  HII ghasyrda Viligelm Ruysbrukskiy degen sayahatshy kóshpendiler turaly «búl ómirding dýniyesine az kónil bóledi, olar jer óndemeydi, ýy salmaydy, olardyng ózindik ishki bolmysy jer kezip, úzaq jol jýruge mýmkindik jasaydy» dep jazady.

Qazaq halqynyng dýniyetanymy, ejelden kele jatqan kóptegen әdet-ghúrpy, meyramdary, tabighat pen әlemge qatysty týsinik-payymdary men últtyq oiyndary adamzattyng ótken ómirin eske salyp, býgingi kýnderi olardyng túrmys-saltyn kórsetkendey bolady.

Qazaq ómirining bolmyspen ýilesimdiligin tabighat kórinisteri arqyly Abay jaqsy kórsetedi. Ol ózining «Jaz», «Kýz», «Qys», «Jazghytúry» tәrizdi ólenderinde halyqtyng tabighatpen baylanysyn suretteydi. Jazghytúrynyng jer betindegi tirshilikke yqpalyn bayanday kelip,  onyng adamdargha әserin әri qaray Abay bylay dep kórsetedi:

Jazdyng kórki enedi jyl qúsymen,
Jayrandasyp jas kýler qúrbysymen.
Kórden jana túrghanday kempir men shal,
Jalbandasar ózining túrghysymen.

Qyrdaghy el oidaghy elmen aralasyp,
Kýlimdesip, kórisip, qúshaqtasyp.
Sharua qughan jastardyng moyyny bosap,
Sybyrlasyp, syrlasyp, mauqyn basyp –

dep tabighat pen adam ómirinin, olardyng ózara baylanysyn kórsetse, «Jazgha jaqsy kiyiner qyz-kelinshek, Jer jýzine óng berer gýl-bәisheshek» dep әri qaray tabighat pen adam ómirining birine birining әserin, úqsastyghyn suretteydi.

Bezendirip jer jýzin Tәnirim sheber,
Meyirmandyq dýniyege núryn tóger.
Anamyzday jer iyip emizgende,
Beyne әkendey ýstine aspan tóner, –

dep jer betindegi barlyq tirshilikti bir Tәnirding jaratqanyn, adamzat ýshin jer ana bolsa, aspan әke bolatynyn bildiredi. Aqyn bir sheber Tәnirding sheksiz meyirimdiligimen ómirding bezendirilgenin, Onyng shapaghaty ayasyndaghy ómirding ýilesimdi ekenin osylay suretteydi. Abay búl arada Jaratushyny Alla, Qúday demey, Tәniri dep atap, qazaqtyng ejelgi ómirin surettep otyr. «Tamashalap qarasang Tәniri  isine, Boyyng balqyp, eriydi ishte jiger» dep әri qaray Abay Tәniri men adamnyng baylanysyn beredi. Kóshpendi qazaq  halqy Tәniri arqyly meyirimdilik, sýiispenshilik, bauyrmaldyq tәrizdi adamy qasiyetterding óshpes kózin tauyp, ruhany bolmysyn joghary dengeyde ústay bilgen. Sebebi, kóshpendilerding minez-qúlqy tabighattyng minezimen ýilesken minsiz bolghan. Onday halyqqa eshuaqytta ruhany jetilu mәselesi tumaydy. Ruhany bolmysy tabighy ómirding yqpalynda bolghandyqtan, ol ýnemi joghary dengeyde.

Qazaq halqy tabighat zandylyqtaryn jaqsy bilip, barlyq tirshiligin soghan baghyttaghandyqtan jaz jaylaugha, qys qystaugha qashan kóshu kerek ekenin jaqsy bilip, ony múqiyat eskerip otyrghan. Búghan tabighat zandylyghy mәjbýr etti. Kóshpendi qazaq ómiri tabighat ózgeristerine tәueldi bolyp, óz ómirin ýnemi tabighatpen ýilestirip otyrdy. Búl oghan tabighat zandylyqtaryn jaqsy biluge jәne ómirin soghan sәikesteuge ýiretti. Tabighat oghan ómir mektebi boldy. Úzaq kóship-qonu, jaugershilik kezderinde ol kýndiz aua rayynyng ózgeristerine kónil bólip, qúbylysyn bayqap, týnde júldyzdardy meje etip, alghan baghytynan adaspaytyn bolghan. Ózderining kýntizbesi boldy.

Ómir qiynshylyqtary qazaqtyng qayrat-jigerin shynyqtyryp, tózimdi, er minezdi etip tәrbiyelegen. Qorshaghan ortagha sýiispenshilik jәne ýzdiksiz joryqtar adamdy adaldyqqa baulyp, oy órisin kenitip, jәuәnmәrt minez qalyptastyrdy. Quys keude, ózimshil, tayaz oily adam tabighatpen ýilesimdi bola almaydy. Ony tabighattyng ózi jazalap, dúrys baghyt berip otyrady. Osylay kóshpendi ómir salty qazaq halqynyng adaldyghy, kenpeyildigi, jomarttyghy jәne erligi tәrizdi qasiyetterin qalyptastyrdy. Kenes dәuirindegi qiyndyqqa úshyraghan sheshen, ingush, kәris tәrizdi kóptegen halyqtardy jat kórmey, bauyryna basyp, meken bergeni osynyng kórinisteri.

Qazaqtyng últtyq bolmysy ýilesimdi tabighy ómirde qalyptasyp, shynyqty. Qazaq halqynyng ruhany qúndylyghy bolyp tabylatyn onyng últtyq bolmysy tәnirshildik ayasynda osylay qalyptasqan edi.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz