Beysenbi, 19 Qyrkýiek 2024
Ádebiyet 901 0 pikir 16 Qyrkýiek, 2024 saghat 13:42

Altaydyng tarihy. Iri isterding izderi

Kollaj: Abai.kz

Sarsýmbe qalashyghy (qazirgi Altay qalasy) úzaq tarihtan beri, Altay aimaghynyng sayasi, mәdeni, ekonomika ortalyghy bolyp kelgeni kópke ayan.

Biz tarihtyng kýngeyi-teriskeyli betterine kóz jibergenimizde, Altayda bolghan úlyly-kishili uaqighalardyng Sarsýmbeni soqpay ketkeni bolmasa kerek. Osy túrghydan qaraghanda, Altay aimaghy men Altay qalasynyng keshesi de, býgini de bir-birimen sabaqtasyp jatady. Sondyqtan búl maqalanyng kóteretin taqyryby da osynday ýndestikti negiz etedi.

Biz Altay jayly sóz qozghaghanymyzda, Qytaydyng tayau zaman tarihynan oryn alghan myna bir derekti auyzgha ala ketuge qaqylymyz. 1790 jyly Altay qazaqtarynyng tóresi Kógeday Beyjinmen tóte baylanys ornatyp, Chiyanlúng hangha kezdesken. Osy joly Chiyanlúng han Kógedaygha "jyng gúndyq" mәnsap berip, Altaydyng ortalyqqa (Ching patshalyghyna) tóte qaraytyn Aymaq etip bekitken. Sol kýnnen bastap 1919 jylgha deyin 129 jyl Altay halqy ortalyqtyng jarlyqtaryn tóte qabyldap, shekara rayondy qorghap, kórkeytip-gýldentken. Ol zamanda Altay erekshe rayonyn basqaratyn úlyqtarda Beyjinnen tikeley jibertilip otyrghan. Chiynhay tónkerisi jeniske jetkennen keyin, 1913 jyly Beyjinde birinshi kezekti Dazúntúng (preziydent) saylau qúryltayy ashylghanda ortalyqtan Altay erekshe rayonyna arnayy uәkildik san berilip oghan Zakariya beyisi men Baymolla Qarekeúlynyng uәkil bolyp Beyjinge barghandyghy, Altay әkimshilik qúrylymynyng zol zamannan bastap ortalyq pen tamyrlas-taghdyrlas ekendigin sipattaydy.

Mingo ýkimeti osy joly Altay eline bir uan, eki beyisi, bir fugúndyq lauazymyna ie ýsh dәrejeli mәnsap bergen. Guanshýy jylnamasynyng 29-jyly 12-ayda (1904 jyly 2-ay) búrynghy Ile generaly Shang Gyn Altay halqynyng jalghasty Beyjinge tóte qarau talaby boyynsha (sol kezde Altay bir mezet Tarbaghatay Sanzany qarastylyghynda bolyp, Ile Chiyanjúny arqyly Beyjinge qarap kelgen) Ching ýkimetine: "Qobda banban uәzirligin qúryp, Chiynhuashy da (Sarsýmbe) túrghyzudy ótinish etedi. Kóp ótpey ótinish bekitiledi de, Guanshýy jylnamasynyng 30-jyly 4-ay (1905 jyly 5-ay) Ching ýkimeti Shy Hyndy Qobda banban uәziri bolugha taghayyndap ony Sarsýmbede túrghyzyp, Altay isterin basqaratady. Búl Ching patshalyghy ýkimetining Altay Qobda rayonyndaghy halyqtargha biylik jýrgizetin eng alghashqy әkimshilik organy edi. Sol jyly Ching Shynsay danqy jer jarghan ýlken mәnsapqa otyrghan song Altay, Qobda qazaqtaryn ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda ústau ýshin, aldymen el basylaryn shaqyrtyp Sarsýmbede saltanatty jiyn ashty. Jiynda ol ózining әkimshilik basqaruyna qolayly bolu ýshin, Ching ýkimetining qalqa mongholdaryna búrynnan qoldanyp kelgen "ghar" (qanat) gha bólip basqaru týzimin atqaratyndyghyn aityp, tómendegidey әkimshilik qúrylymdargha bólgen qararyn jariyalady.

Onda Qobda ónirindegi qazaqtar men Kóktoghay, Shingildi mekendegen qazaqtardy "ong qanat" (baruyn qar) dep atap oghan Sýgirbay Jylqyshyúlyn, Altay ónirinde qalghan qazaqtardy "sol qanat" (zouryn ghar) dep oghan Mәmy Júrtbayúlyn basshylyqqa taghayyndaghanyn úqtyrdy. Biraq búl biylik týzimine qara Ospan bastaghan biyler qarsy shyqqandyqtan, aqyry iske aspay búrynghy dәstýrli biylik qalpyn saqtap qaldy. 1905 jyly, búrynghy Altaydy basqarghan jeti adamdyq biylik jýiesining (bir gún, tórt by (ýkirday), eki әmbi) ýstine Kereyding qara kók tasty 10 zәngi belgiledi.

Keyin Ching patshalyghynyng Altaydaghy búl biylik organy, el basqarudyng qat-habat biylik qúrylymdaryn tipti de molaytyp jiberdi.

1911 jyldan bastap búrynghy Manchyng әkimshilik biyligining syrtynda uan, tәiji (keyin әmbi depte atalghan) ýkirday, zalyn, zәngi qatarly 5 satyly rulyq biylik jýieleri qalyptasqan.

Búdan syr, elu basy (elu ýige), jýz basy (jýz ýige) qatarlylar barlyqqa kelgen. Uang býkil Abaq Kereydi biylegen. Myng týtinge tolghan rulargha tәijilik, 500 týtinge tolghan rulargha ýkirdayylyq , 200 týtinge tolghan rulargha zәngilik lauazym berilgen.

Al zalyng lauazymy týtin basysyna emes, ýkirday men zәngi arasyndaghy baylanysshy bolghan. Zalyng qytay tilinde "zolyn" – kómekshi basshy degenge mәndes keledi. Múnday satyly rulyq biylik týzimderi elimiz azat bolghangha deyin jalghasyp keldi. Sol joly Ching ýkimeti 50 myng sәri kýmis bosatyp, Altaydan is basqaru uәzirlik әkimshilik ornyn qúru dayyndyghyna kirisedi. Guanshýy jylnamasynyng 32-jylynyng 2-ayynda (1906 jyly 3-ay) Iqyng uәzir 9 tarmaqty basqaru erejesin belgiledi. Olar tómendegidey:

(1) Qara Tónke qalasyn salu, (2) Ásker sanyn túraqtandyru. (3). Qúral-sayman, oq-dәrilerdi tolyqtau. (4) Qúrylymdardy túraqtandyru. (5) Egistik jer ashu. (6) Poshta erejesine ózgeris engizu. (7) Qatynas kólikterin sheshim etu. (8) Qazaq eli basshylaryna nasihat aitu, qarsylasqandaryn jazalau. (9) Qazaq - mongholdardyng Ju bandaryn kenesip túraqtandyru.

Altay qalasynyng әkimshilik qaritasy. Suret «Altay qalasynyng tarihy materialdary» №1-kitabyna basylghan.

Guanshýy jylnamasynyng 12-jyly (1907 j.) 1-ayda Ching ýkimeti Altaydan arnauly is basqaru uәzirligin qúrudy bekitti. Basqaru kólemine Qobdadaghy batys ýsh rudyng 10 qoshynyn, jana torghauyttan 2 qoshún, jana qoshyttan bir qoshún, Altay úranqayynan 7 qoshún jәne Sanjynyng Stay qatarly jerleri men Buryltoghaydy Altay әkimshiligining basqaruyna beredi. Guanshýy jylnamasynyng 33-jyly 6-ayda (1907 j.) Ching ýkimeti Ýrimjiden Altaygha (Sarsýmbe) tikeley qatynaytyn poshta punktin qúrady. Búghan jiyny 16 jerden poshta beketi salyndy.

1910 jylgha jetkende Ýrimjiden Sarsýmbege symsyz telegraf joly ashyldy. 1911 jyly 7-ayda Ching ýkimeti Qaratónke qalashyghyn saludy kýshinen qaldyryp Chiynhuashy (Sarsýmbe) әkimshilik qalashyghyn keneytip qúrumen birge bekemdeudi qarar etip, shekara qarauyl bekinisine 8 oryndy keneytip qúrdy. Sol jyly 11-ayda Sarsýmbede patshalyq Reseyding elshihanasy qúryldy.

Shuantu jylnamasynyng 12-ayynyng 4-kýni (1911 j.) Ching ýkimeti kóne torghauyt Dolo ualayatynyng Paltany "Qobda is basqaru uәzirliginin" uәzirine taghayyndaydy. Ol osydan song Sarsýmbede túryp Altay men Qobdanyng әkimshilik isterin basqardy. Mingonyng 1-jyly (1912 j.) kóktemde patshalyq Reseyding jeliktiruimen Mongholiyanyng Kegeni Jypsyfdanba Kýrede "tәuelsizdik" jariyalap Qobdagha shabuyl jasap, 8-aydyng 20-kýni Qobdany basyp alady.

Mingo jylnamasynyng 2-jyly (1913 j.) syrtqy Mongholiya әsker shygharyp Altaygha shabuyl jasady. Sóitip, Qobda - Altay soghysy búrq ete týsti. Osy kezde Shynjang ólkelik ýkimet pen Ile Jiyanjýni ilgerindi-keyindi 10 batalion atty-jayau әskery qosyn shygharyp, Altaygha kómek beredi. 8-aygha kelgende syrtqy Mongholiyanyng shapqynshy әskerleri art-artynan tórt ret zor kólemdi soghys qozghasa, Shynjang qaruly kýshteri jaghynan jeniliske úshyrap toytaryldy.

1913 jyly 11-ayda Beyjing ýkimeti men Beyjinde túratyn Resey elshisi "Qytay - Resey mәlimdemesine qosymshany" jasasqannan keyin Qobda jeri Mongholiyagha tәueldi boldy. 1914 jyly 4-ayda Qobda - Altay soghysy resimy aqyrlasty. Mingonyng ekinshi jyly (1913 j.) 12-ayda patshalyq Reseyding Sarsýmbede túratyn Konsuly Qytay әskerlerin betaldy úryp jәbirlegendikten yzagha bulyqqan Qytay әskerleri qaru júmsap olardyng birnesheuin jaralady.

Odan der kezinde habar tapqan patshalyq Resey ýkimeti Konsulhanany qorghau degendi syltauratyp 1300 den astam ofiyser-jauyngerlerdi Sarsýmbe jәne Buyrshyn qatarly qalashyqtargha ornalastyryp basymdylyq jasady.

Budanda soraqysy Ertis ózeninde parahod qatynatu úqyghy bolu, Altayda bajy tapsyrmay sauda isteu úqyghy bolu, Buyrshyn qalashyghynan parahod portyn qúru, Altaydan jer satyp alu nemese maygha (jalgha) alu, reseylikterding mal-mýlkine tiyispeudi kepildendiru, Altaygha reseylikter kelip otyryqtanu, ang aulau, balyq aulau, egin salu, zauyt qúru úqyqtary bolu qatarly zansyz tarmaqty kóterip shyghyp búny atqaru jóninde Altaydyng úlyghy Jang Chiyntúngha qysym týsirdi.

Mingonyng 4-jyly (1915 j.) 7-ayda Altay is basqaru uәzirligining basshysy Liushanbing Reseyding elimiz territoriyasyna ýzdiksiz basa kóktep shabuyl jasauyna baylanysty Altay jaghdayynyng kýrdeli bolyp túrghandyghyn kózde ústap, ortalyq ýkimetke Altaydy Shynjang ólkesining basqaruyna qaratyp berudi ótinish etti.

Ortalyq ýkimet Shynjang ólkesining basshysy Yang Zynshindy Liushanbiynmen birlikte, búl isti aqyldasyp birjaqtyly etudi búiyrdy.

Mingonyng 8-jyly (1919 j.) 6-aydyng 13-kýni ortalyq ýkimet Altaydy Shynjang ólkesining basqaruyna ótudi bekitti.

Búrynghy "Is basqaru uәzirligi" degen atty ózgertip "Altay dautayy" dep atady. Joushóe túnghysh retki dautaylyq mindetke qoyylyp, dauiyng boldy.

1920 jyly 6-ayda Altay eginshilik mekemesi qúryldy. Gansuden 600 den artyq otbasy kóship kelip әr jerge qonystandyryldy. Búryn reseylikter zorlyqpen iyelep alghan 17600 mudan (1 gektar jer qytay esebimen 15 mu) artyq egistik jerdi qaytaryp alyp ýkimet qarastylyghyna ainaldyrady.

Mingonyng 10-jyly (1921 j.) 6-ayda Kenes Odaghynyng qyzyl armiyasy jaghynan jeniliske úshyraghan Belarus әskery qolbasshy Bakich 7000 nan astam әskerin bastap Tarbaghatay shekarasy arqyly Shynjangha ótkennen keyin Altaygha tikeley sheru tartty. Onyng dýmpuinen qoryqqan Altaydyng dauiyny Joushóe memleket pen halyqtyng amandyghyn qorghaugha amalsyz qalghandyqtan, ózin-ózi óltirdi.

Búdan song ólke basshysy Yang Zynshin Jang Minuandy aq әskerlerin qorshap jougha jiberedi. Osynday syn saghatta Kenes qyzyl armiyasynyng belsendilikpen sәikesuinde 9-aydyng 6-kýni Sarsýmbe qaytarylyp alyndy da, Bakich qaldyq әskerlerin bastap, Mongholiyanyng Qobda aimaghyna ótip ketti. 21-jyly 7-ayda Lushiyauzu (Buyrshyn audanynynyng búrynghy әkimi) Altaydyng uәliylik qyzmetin uәkilatan ótep, 8-aydyng 27-kýni qyzmetinen alynyp tastaldy.

Mingonyng 10-jyly (1921 j.) 9-aydyng 30-kýni Shynjang ólkesi qarulanghan 8 batalion atty әsker, bir batalion jayau әskerdi Uy Jiyngonyng qol astyna berip ony Sarsýmbege attandyrdy. Sonymen bir diviziya әsker Altaygha kelip, Sarsýmbe búthanasyna opnalasty.

Mingonyng 10-jyly (1921 j.) 11-aydyng 11-kýni Sarsýmbe audany resimy qúraldy. Túnghysh retki audan basshysy mindetine Shúy Shiyauiý taghayyndaldy. Osydan bastap Sarsýmbe qalashyghy búrynnan jalghasqan aimaq ortalyghy ýstine audan ortalyghy syndy tarihy jana mindetke jýkti boldy.

Mingonyng 14-jyly (1925 j.) Yang Zynshin býkil Shynjang kóleminde halyq jasaghynan úiymdasqan jana әskery qosyn qúrdy. Búghan Altaydan Jemeney shekarasyn qorghaugha Álen uandy túnlúndyqqa, Sarsýmbe audanynan Altay - Mongholiya shekarasyn saqtaugha Qanapiya beysini túnlúndyq mәnsapqa bekitti. Búlargha qarasty bir batalionnan astam atty әsker shekara qarauylynda túryp otanymyzdyng territoriyasyn qorghaydy. Mingonyng 17-jyly (1928 j.) Altaydyng dautayy, Jang Minuandy Altaydy derbestendiru sayasy ózgerisimen shúghyldandy dep qarap, Yang Zynshin ony Ýrimjige aldyryp, onyng ornyna әskery basshy Uy Jyngony Altay aimaghynyng dautaylyghyna taghayyndaydy.

Jang Minnannyng dautayylyq mindetinen qaldyryluynyng shyn syry mynaday edi: Altay búryn (1919 jyldan ilgeri) Beyjinge tóte qarap ketken derbes aimaq bolatyn. Keyin Yang Zynshinning qandy shengelinindegi Shynjangha qarasty bolghannan tartyp Altay halqy auyr ezgi men janyshtaudan bas kótere almady. Osy kezdegi Shәripqan Kógedaevting maqsaty Altaydy qaytadan Beyjinge tóte qaratyp halyqtyng múny múqtajyn azda bolsa jenildetu bolatyn. Búl tilegine Altaydyng jana dauiyny da maqúl bolyp, ortalyqqa tóte qarasam ózin óre, teng túsaugha ainalyp, ózimdi qaqpaylaugha úshyratyp ketken Jin Shurynmen ýzengi soghystyram dep oilaghan.

«Altay qalasynyng tarihy materialdary» №1-kitabynyng múqabasy.

Sondyqtan búlardyng Altaydaghy Jin Shuryn biyligin audaryp tastap, Beyjinge tóte qaraudyng qúpiya júmysy jýrgizile bastaghan bolatyn-dy. Shәripqan men Jang Dauiynnyng aldymen qaraghan isi: Júnhua mingonyng ortalyq ýkimetine Altaydaghy әr últ halqy atynan jazylatyn aryz. Ekinshi qaralghan is: qúraldy kýshting naqtyly sanyn túraqtandyryp molaytu, jәne audandardan Shәripqannyng úiymdastyruymen qazaq jasaqtaryn qúru qatarlylar edi. Búl qúpiyalyqty jiyngha qatynasqan Qanapiya túnlúnnyng aqylshysy Chyng Pynshu derkezinde Ýrimjidegi jankýierlerine mәlimdep qoyghandyqtan, búdan habar tapqan Jin Shuryn ot alyp qopagha týsip Altaydaghy biylikti iyelep túrghan Jang Dauiyng men әskery qolbasshy Luiynjandy Ýrimjige qysym arqyly qaytaryp alyp qamaqqa alady da, ornyna Uy Jyngony dauiyngha taghayyndaydy.

Shәripqandy tarpa bas saludan qorqyp onyng ýkimetine qarsy әreketi múnymen toqtap qalmasyn sezgen Jin Shuryn Shәripqandy shyrghalap qasynan layyqty mәnsap berip, qyzmetime kómekshi dep Ýrimjige әkelip alady. Barmasam tipti kýmәndanyp is nasyrgha shauyp halyq qyrghynshylyqqa úshyrar dep oilaghan Shәripqan Ýrimjige eki etpey barady. Sonymen Altaydy ýsh ret ortalyqqa qaraytyn "derbes aimaq" etip qúru jospary iske aspay qaldy.

Kelesi jyly dautay lauazymy qalyp әkimshilik jaqtan "Shing Jyng Jan" (әkimshilik ister men әskery isterding bir túlghalanuy) dep ózgertildi. Mingonyng 21-jyly (1932 j.) Gansudyng militarisy Majúng Iynnyng "Músylman respublikasyn qúru" jospary boyynsha, Altaygha Mahing bastaghan tórt dýngen kelip dýrbeleng tudyrady. Jergilikti halyq bir jaghadan bas, bir jennen qol shyghara otyryp, din tonyn jamylghan búl búzaqylardy Altay jerinen quyp shygharady. Halyq Mahing bastaghan tórt dýngen uaqighasyn qarapayym tilmen "Dýngen tónkerisi jyly" dep atap ketti.

Sol kezde tughan balalardyng "Kәsilik", "Qisylyn" dep atta qoydy. 1933 jyly 4-aydyng 12-kýni ólke astanasy Dihuada (Ýrimjining búrynghy aty) sayasy ózgeris tuylyp, Jin Shuryn Manasqa qashyp kelip, Altay aimaghynyng Shing Jyng Jany Uy Jyngogha Manasqa kelip ózin qútqaru jóninde telegramma beredi. Osydan keyin qojayynyn qútqarugha jan-tәnimen kirisken Uy Jiyngo qara niyet qaskýnemdikke basyp, halyqtyng mýddesimen eseptespey sklat, kópir qatarlylardy talqandap Sarsýmbeden bir týnde joghalady. 1933 jyly 11-ayda jana taqqa shyqqan Shyng Shysay Shәripqannyng bedelinen paydalanyp qyzmet etu ýshin ony Altay aimaghynyng Shing Jyng Jandyghyna bekitti.

Shәripqan osy oraydan paydalanyp, Altay halqy ýshin mәdeniyet, oqu-aghartu, densaulyq, halyq sharuashylyghy jaqtarynda búryn-sondy bolyp kórmegen janalyqtar jaratyp óshpes enbek qaldyrdy. 1934 jyly 6-ayda Shyng Shysay Kenes Odaghynan kelgen әskery aqylshy Malikovty Sarsýmbege jiberip qazaq, monghol atty әskerin úiymdastyryp shekara qorghanys ýlken atretin qúrady.

1935 jyly 5-ayda Jauyeshan Sarsýmbe audanynyng әkimdigine taghayyndalady. Sol jyly jazda, Sarsýmbe qalashyghynyng ishinde jana rayon qúrylady (qazirgi 10-kóshe many). Jalghasty jana rayonda әskery aerodrom qúrlysy salynyp, әskery ister syliynbuy aerodromdy tikeley basqarady.

1935 jyly Sarsýmbede Shynjang jiyangerlikke qarsy túru qoghamynyng (5-bólimshe qoghamy) nemese Altay bólimshe qoghamy qúryldy. Búl qogham sol kezdegi otanshyldyqty túlgha etken Japongha qarsy birliksap úiymy edi.

Mingonyng 25 jyly (1936 j.) Sarsýmbe audandyq Qogham qauipsizdik mekemesi qúryldy. Odan keyin Túlty saqshy bólimshesi tolyqtanyp qúryldy.

1936 jyldyng 1-ayynda Jauyeshan audan basshysy Ýrimjige auysyp, ornyna Sún Jyshau uaqyttyq audan basshysy mindetin ýstine aldy. 1936 jyly Shynjang ólkelik bankisining Altay aimaqtyq bólishe bankisi qúryldy. Mingonyng 26-jyly (1937 j.) 1-ayda Sarsýmbe audanynyng әkimi Sún Jyshau mindetinen qaldyrylyp, onyng ornyna ólkelik ýkimet Lu Shyjyndy Sarsýmbening әkimdigine belgiledi. 1937 jyly Sarsýmbe audanynda jiyangerlikke qarsy túru qoghamynyng mektebi qúrylady. Mingonyng 27-jyly (1938 j.) 2-ayda Shyng Shysay ýkimeti arnauly adam jiberip, "otan satqyny" deytin qylmysty at taghyp, Altay aimaghy Oqu-aghartu mekemesining basshysy qosymsha Gazethana basshysy Jushynhúidy (taghy bir aty – Ju Dyng jau) jәne Altay aimaqtyq Altyn ken mekemesining orynbasar basshysy Fang Jynnandy, әkimshilik mekemesining bólim basshysy Sәlimdi, belgili qayratker Temirghali, Shabdan, Jenkov qatarly adamdardy tútqyndady.

1938 jyly 6-ayda Shyng Shysay әkimshilik mekemesining bas hatshysy Mәnkey Mәmiyúly qatarly birneshe adamdardy qolgha aldy.

Osynyng saldarynan ýkimet mәnsaptylary men halyq ishinde ýreylenu tuylyp, beybit ómir, beygham túrmys keshire almady.

1939 jyldyng 8-ayynda Luchiyjin әkimshilik mekemesining bas hatshylyghyna kóterilip, Ly Goshu Sarsýmbe audanynyng әkimdigine taghayyndaldy. Kóne ólke aqshasy "Liyanb" jana ólke aqshasy "nan fiyau" gha ózgertildi. 1939 jyly 9-ayda Shyng Shysay Ýrimjide "Monghol, qazaq, qyrghyz qúryltayyn" ashty. Ámәliyatta (is-jýzinde) búl qúryltaygha qatynasqan uәkilder Shyng Shysaydyng sol oryndardaghy tynshylary jaghynan әlde qashan tizimge alynyp "qauipti adamdar" dep qaralghan kisiler edi. Shәripqan Kógedaev osylardyng ishindegi "eng qauiptisi" delingen. Al qúryltaygha kelsek, ol shyn mәnindegi qúryltay emes, halyq qolyndaghy myltyqtardy jinap aludyng jalghan bet-beynesi edi. Aqyry osy qúryltaygha qatynasqan el iyelerining bir bólimi "myltyq jynggha qarsylasty" degen syltaumen týrmege qamalyp Shyng Shysaydyng ziyankestigine úshyrap jazym boldy. Osynyng saldarynan, mingonyng 29-jyly (1940 j.) 2-ayda Kóktoghay, Shingil audandarynda Shyng Shysay ýkimetine qarsy halyqtyq kóterilis búrq ete týsti. Kóterilisting alghashqy nysanasy bolyp, myltyq jynggha shyghyp, Zaghobydaghy Oqan zәngining ýiine qonyp jatqan Kóktoghay әkimi Shýiyrlin jәne Ýrimjiden kelgen Judúijandardyng basy alyndy. Osydan keyin Kóterilisting alauy býkil Altay aimaghyn sharpydy. Búghan Altaydaghy Gomindang әskery kýshterining shamasy jetpegendikten, ólkelik әskery ister syliynbuy birneshe ret әskery qosyndy Altaygha kómekke jiberip, halyqtyq kóteriliske basyqtyrular jýrgizdi. Aqyry birneshe retki súrapyl shayqastan jýregi shaylyqqan Shyng Shysay jalghan beynege enip, kóterilisshilerding talaby boyynsha 8-aydyng aqyrynda kelisimge kelip, sol jyly 9-aydyng 9-kýni qamaqta jatqan birbólim ru basylaryn qoya beredi. Ári Búqatty Altay әkimshilik mekemesining basshylyghyna, Janymqandy, Tәbindi orynbasar basshylyghyna taghayyndap, Kóktoghay,  Shingildegi qozghalysty tynyshtandyrugha jiberedi.

«Altay qalasynyng tarihy materialdary» №1-kitabynyng ishki múqabasy. Sayasy kenes Altay qalalyq komiytetining tarihy materialdar kensesi. 1998 jyl, Altay qalasy.

1940 jyly 12-ayda Lin Uanfyng Ly Goshudyng ornyna Sarsýmbege әkim bolady. Tónkeristing qysymynan qoryqqan Shyng Shysay Dәlelqan Sýgirbaevty orynbasar әkimdikke taghayyndaydy.

1941 jyly 7-aydyng 13-kýni Ay Shinnandy Sarsýmbege әkimdikke ornalastyrady. Sol jyly 10-aydyng 16-kýni Dәlelqan Sýgirbaev ózine tóngen qauipti sezip, astyrtyn Kenes Odaghynyng Sarsýmbedegi elshihanasy arqyly Kenes odaghyna  ótip ketti.

1941 jyly 11-ayda Altaydyng әkimshilik mekemesining basshysy Búqatty kóterisshilermen til biriktirip qozghalys jasamaqshy bolady degen kýmәnmen qolgha alyp Ýrimjigege jótkedi. Altay әkimshilik mekemesining basshysy mindetin Fyng Jiyejýn uaqyttyq ýstine aldy.

Mingonyng 30-jyly (1942 j.) 5-ayda Sarsýmbe audanynyng әkimdigine Shang Chiynkýng taghayyndaldy.

Sol jyldyng qysynda, Kenes Odaghy men Shyng Shysay ýkimeti arasyndaghy baylanys ushyghyp, býkil Shynjandaghy Kenes Odaghynyng mamandary eline qaytty.

Búl is eki betkey militaris Shyng Shysaydyng Kenes Odaghymen jasasqan 6 sayasatqa opasyzdyq jasaghandyghynan tuylghan edi. Mingonyng 32-jyly (1943 j.) 7-ayda Gomindang Sarsýmbe audanynda partiya úiymyn qúrdy. Fyng Jiyejýn qosymsha shujiylik (hatshylyq) mindetin ótedi. Kóp ótpey Uang IYin túnghysh retki shujy boldy. Sol jyly әkimshilik mekemesi degen lauazym Uәly mekemesi dep ataldy.

1943 jyly "Últtyq gýldendiru komiyteti" Sarsýmbede qúryldy. Mingonyng 33-jyly (1944 j.) 2-ayda Baujiya jiyny 2 qala jyny, 15 bau (auyldyq qorghau) 139 jiyagha bólindi. 1944 jyly 5-ayda Dәlelqan Sýgirbaev Kenes odaghy arqyly Mongholiya Halyq Respublikasyna ótip qaytyp Altaygha oralady. Ol aldymen Shingildegi Búlghyn ózeni ónirine baryp, Ospan bastaghan kóterilisshiler qosynyna qosyldy. Búl joly Kenes Odaghynan Temirqan, Qasen, Áripbay qatarly 13 әskery ister aqylshylaryn ala keldi. Osyndan bastap, partizannan úiymdasqan әskery ister qosyny rettelip qayta qúryldy.

1944 jyly 8-ayda tónkeristing qajeti boyynsha, Altaydaghy Gomindang ýkimetin jetim qaldyru ýshin, Sarsýmbe audanyna qarasty halyqty әskery tәsilmen Mongholiya arqyly ailandyryp әskery baza Shingil, Kóktoghaygha aparady da Jemeney halqyn Qazaqstangha ótkizdi. 9-aydyng 1-kýninen bastap últtyq partizandar Túlty (Qyzyltas), Ábitan, Shemirshek, Qandyghaty, Ertis ózeni qatarly jerlerde Gomindang әskerlerimen soghysyp, tiyimsiz jaghdaygha qaray otyryp, Kóktoghay, Shingil ónirlerine sheginis jasady.

Partizandar osy joly 9-ayda Gomindang ara týsip, Altayda qalghan bir bólim malshy auyldaryn qaytalay ór Altaygha kóshiredi.

1945 jyly 1-ayda Shynjang ólkelik ýkimeti Álen jýn uandy Altaygha jiberip oghan kóterilis jasaghan malshylargha ýgit-nasihat aityp, tynyshtandyru mindetti jýktedi.

Múqash Jәkeúlyn Sarsýmbe audanynyng әkimdigine taghayyndady.

Sol jyldyng 7-ayynyng orta sheninde Dәlelqan Sýgirbaev bastaghan últtyq partizandar Sarsýmbeni qorshaugha alyp, 8-aydyng basyna deyin qalagha jaqyn mandaghy Gomindannyng tosqauyl kýshterin joyady.

1945 jyly 9-aydyng 5-kýni Ileden jótkelgen Ýsh aimaq últtyq әskerleri men Altaydaghy últtyq partizandar qosyny Shemirshek, Ábitan ónirlerinde shattyq beynede bir-birimen úshyrasty.

1945 jyldyng 9-ayynyng 6-kýni últtyq armiya Sarsýmbeni qorshaugha alyp, Gomindang Sarsýmbeni tastay qashty.

9-aydyng 7-kýni Sarsýmbeni qorghap túrghan diviziya basshysy Uang Biniýn men uәly Gaubo-iýy qatarly adamdar qaruly әskerlermen birbólim qala túrghyndaryn aidap, syrtqy Mongholiyagha ótu maqsatymen Sarsýmbeden Órmegeyti asuyna qaray qashty.

9-aydyng 8-kýni últtyq armiya olardy óksheley quyp shekara manynda qorghaugha alghandyqtan qashqyn armiya tize býgip qúral tapsyrdy.

Sol joly Gomindannyng ofiyser-jauyngerlerinen bolyp 1836 adam pilenge týsip, qaru-jaraq jaqtan 1486 dana besatar, jenil túrpatty avtomattan 52, kishi túrpatty zenbirekten 3, kóp sandaghy oq-dәri jәne 800 den astam at-kólik oljalandy.

Sóitip, Gomindang ýkimetining Altayda jýrgizgen úzaq uaqyttyq qara biyligi birjola tas-talqan etip, aimaqtyng ortalyghy bolghan Sarsýmbe týbegeyli azat etildi.

Altayda jasaghan әr últ halqynyng arman-tilegi jýzege asty.

Osydan song 1945 jyly 10-aydyng 23-kýni Ýsh aimaqtan úiymdasqan tónkeristik uaqyttyq ýkimetting tóraghasy Áliqan, ýkimet jorasy Ahymetjan Qasymy qatarly basshylar Sarsýmbege kelip, Altay әkimshilik mekemesin qúrdy. Kenesu arqyly Ospandy uәliylikke, Áripbay, Shәmsiydi orynbasar uәliylikke taghayyndady. Mollasylamdy Sarsýmbe audanynyng әkimdigine belgiledi.

1945 jyly 10-aydyng 30-kýngi Altay aimaqtyq әkimshilik basqarmasynyng 18-nómirli qaulysynda, Sarsýmbe audanynynyng ru basshylary tómendegidey belgilengen: Ejen

Búqatúly Sarsýmbe, Buryltoghay, Kóktoghay, Shingil audandaryndaghy tәijilerding ýstinen qaraydy.

Ejen tәijige qarastylar: Túrysbek zalyn, Ógizshybay zalyn, Qoyshybay zalyn, Túrdyqan zәngi, Shәken zәngi, Talay zәngi, tәiji Dәlelqan Janymqanúly.

Oghan qarastylar: Yrysbek zalyn, Kәrim zalyn, Kәkeboz zәngi, Aqylbay zәngi, Qasen zәngi. Tәiji Qabdeshangha qaraytyndar: Qajynaby ýkirday (keyin Jýnisbek atqardy), Múqaman zalyn, Qoja zәngi, Qabylahat zәngi, Qabylmәjit zәngi. Tәiji Patyqangha qaraytyndar: Zәiny ýkirday, Zeynelqan ýkirday, Raqym zalyn, Sәm zәngi, Aytolla zәngi, Ghabbas zәngi, Yrymqan zәngi.

1945 jyly 11-aydyng 17-kýni Altay arnauly rayonnyng әkimshilik mekemesi "Hanzu búqarasynyng mýddesin qorghau" jónindegi 23-nómirli qarardy qújat etip týsirip, keybir adamdardyng qytaylarmen óshesui olargha qysym jasap jekelik júmysyn istetu jәne óz bilgeninshe hanzu búqaralardyng mal-mýlkin músadyralau qatarly zorlyqty qimyldaryna tiym salyndy.

Avtor Bәitik Dýisebaevtyng maqalasy «Altaydyng tarihy iri ister izderi» basylghan alghashqy beti. "Altay qalasynyng tarihy materialdary" (Altaydyng tarihy iri oqighalary" (26-betten 48-betke deyin) No1-kitaby. 1998 j.

Búl qújatty orynbasar uәly Áriptay qol qoyyp bekitti. 1945 jyly 12-ayda Gomindang ýkimeti zalyqaralyq uәkilder ýiirmesin Altaygha jiberip tekseru jýrgizuge, Ýsh aimaq ýkimetine talap qoyghandyqtan, Altayda túratyn Kenes Olaghy men Mongholiyadan kelgen sayasi, әskery aqylshylar óz otanyna qaytty.

Mingonyng 35-jyly (1946 j.) 1-aydyng 2-kýni Gomindang ortalyq ýkimet uәkili Jyjúng Ile, Tarbaghatay, Altay ýsh aimaqtyng uәkilderi Ahymetjan Qasymy bastaghan adamdarmen birlikte Ýrimji qalasynda "Ortalyq ýkimet uәkilderi men Shynjang kóterilis jasaghan rayon uәkilderi arasyndaghy qaruly qaqtyghysty beybit jolmen sheshim etu kelisimine" qol qoyysty.

1946 jyly 4-aydyng 16-kýni Ospan ýsh aimaq tónkerisinen bet búru maqsatymen "jaylaugha shyghyp demalamyn" degen syltaumen Sarsýmbeden Kóktoghaygha kóship ketti.

1946 jyly 1-aydyng 2-kýngi Gomindang ortalyq ýkimetining uәkili Jang Jyjúng men Ýsh aimaq ýkimetining "qaruly qaqtyghysty beybit jolmen sheshim etu kelisimi" nen keyin 1946 jyly 7-aydyng 1-kýni Ospan men Dәlelqan Shynjang birlespe ýkimetining joralyghyna taghayyndaldy Ospan әuelgisindey Altaydyng uәliyi, Dәlelqan orynbasar uәly jәne Shynjang ólkelik Densaulyq saqtau basqarmasynyng basshylyghyna belgilendi (is jýzinde istemegen).

Al Ospan Ýsh aimaqtan bet búrghandyqtan uәliylik pen joralyqty qabyl almady.

1946 jyly 5-ayda Qajynaby Uәliyúly Sarsýmbe audanyna әkim bolyp taghayyndalady.

1947 jyly 2-ayda Ospan Gomindannyng Shynjandaghy әskery sylinnanymen jasyryn baylanys ornatyp, Ýsh aimaq uaqyttyq ýkimetimen resimy jaulasty. Búdan song jaghdaygha qadaghylay nazar audaryp otyrghan Ýsh aimaq uaqyttyq ýkimeti Ospandy uәliylik mindetten qaldyryp, Dәlelqan Sýgirbaevty Altaydyng uәlii etip taghayyndady.

Sol jyldyng 3-ayynan 4-ayyna deyin Ospan bandynyng әskerleri men Ýsh aimaqtyng Altayda túratyn әskery qosyny birneshe ret soghysty. Osynday qysyltayang mezgilde, Altaydyng aumaly-tókpeli sayasy jaghday men halyqtyng bastandyghynan alandaghan Ýsh aimaq ýkimetining basshysy Ahymetjan Qasymy Altay halqyna: "Altay halqy 7 jyldan beri óz erkindigi ýshin alysyp, kórmegen qiynshylyqtardy basynan keshirdi. Qazirgi kýnderde Altay halqynyng ahualy barlyq aimaq halyqtarynyng ahualynan auyr ekendigi bizge mәlim. Biraq halqymyz әrqanday qiynshylyqtardy jenip, jolyndaghy tosalqy bolmaqshy bolghan kertartpa elementterdi sypyryp tastap, óz yqtiyarynsha erkin, baqytty túrmys qúrady, dep senemiz" - dep ýndeu hat jazyp Altaydaghy erjýrek, enbekshi halyqty jigerlendire týsti. 1947 jyly 9-aydyng 18-kýni Ospan bandylary Sarsýmbege tútqiyal shabuyl jasaghandyqtan, Dәlelqan Sýgirbaev әskery taktika arqyly uaqyttyq sheginip Jemeney arqyly kenestik Qazaqstangha ótip, odan ainalyp qayta Tarbaghatay aimaghyna oraldy 1947 dyly 10-ayda Dәlelqan últtyq atty әskerler polkin bastap, jәne Ileden shyqqan Ýsh aimaq polkining sәikesuinde Sarsýmbege qaytalay shabuyl jasady. 10-aydyng 17-kýni Ospan әskerleri taban tirep túra almay, Sarsýmbeden qashyp shyghyp Kóktoghay, Shingil ónirlerine qaray bet aldy.

Sarsýmbe 2-ret bandylar qolynan azat etildi.

1948 jyly 9-aydyng 9-kýni beybitshilikti  demokratiyalyq qorghau odaghynyng "Altay bólimshe qoghamy" qýrylyp әrqaysy audannyng әkimderi sol orynda qúrylghan qoghamgha jauapty bolyp taghayyndaldy.

Jana odaqtyng ýgit programmasynda:

"Qytay kommunistik partiyasynyng basshylyghyn qorghau" jәne "býkil memleketting azattyghyn qarsy alu" qatarly mazmúnlar qamtyldy.

1948 jyly 9-aydyng orta sheninde Shynjang ólkelik ýkimetting tóraghasy jәne "Beybitshilikti demokratiyany qorghau odaghynyn" tóraghasy Ahymetjan Qasymy Sarsýmbege kelip, qyzmetti kózden keshirgen kezde bylay dedi.

"Qytay kommunistik partiyasy basshylyq etken Halyq azattyq armiyasy kóp ótpey Shynjangha kiredi. Shynjang býkil elimiz halqymen birlikte azat boldy. Ol kezde, últtyq armiyamyz Halyq azattyq armiyasynyng qosynyna qosyldy".

1945 jyly 1-aydyng 15-kýni Qajynaby Uәliyúly Sarsýmbe audanynyng әkimi bolyp qaytalay taghayyndaldy. Ghopúr shaniya orynbasar әkim boldy. Osy jyldyng kókteminde, Altay әkimshilik mekemesi men Sarsýmbe audandyq ýkimeti auyl sharuashylyq isterin basqaru komiytetin qúrdy. 1949 jyly 8-aydyng 22-kýni Ahymetjan Qasymiy,  Ysqaqbek Mononov, Dәlelqan Sýgirbaev, Ábdikәrim Abbas, Lojy qatarlylar Ýsh aimaq basshylary memlekettik 1-kezekti sayasy mәslihat kenesi jiynyna qatynaspaqshy bolyp, Beyjinge bara jatqan jolynda 1949 jyly 8-aylyng 29-kýni Bayqal kólining manynda aeroplan shyrghalanynan qúrban boldy.

Osynday auyr, qayghyly habardy estigen tóragha Mau Zydún: "1949 jyly 10-aydyng 22-kýni "Ahymetjan joldas, Ysqaqbek jollas, Ábdikәrim joldas, Dәlelqan joldas jәne Lojy joldastar mәngi jasaydy" dep arnau sóz jazdy.

1950 jyly 1-ayda Shynjang әskery rayonnyng derbes tuanjany Shiyaufii, sayasy komissar Yang Liyeguang joldastar búiryq boyynsha Ýrimjiden Altaygha Halyq azattyq armiyasyn bastap keldi. 3-aydyng 3-kýni derbes tuan (polk) men Ýsh aimaqtyng Altayda túratyn últtyq atty polki Sarsýmbede shat mereymen bas qosty. Myndaghan qala túrghyndary men eginshi-malshy uәkilderi bes júldyzdy qyzyl tudy kóterip kóshe-kóshege shyghyp Halyq azattyq armiyasyn qyzghyn mereymen qarsy alyp, aq kýndikti analar aq shashuyn shashty. .

1950 jyly 7-ayda JKP (Qytay Kommunistik Partiyasy) batys teristik mekemesining Shynjang bólimshe mekemesi JKP Sarsýmbe audandyq partiya komiytetin qúrudy qarar qyldy.

1950 jyly 11-aydyng 28-kýni Sarsýmbe qalashyghynda "Altay aimaqtyq jerlik komiyteti men Sarsýmbe audandyq komiytetining qúryluyn" qúttyqtau zor jiyny saltanatpen ashyldy.

Duan Hyng Sarsýmbe audandyq partiya komiytetining orynbasar shujiy bolyp taghayyndaldy.

1951 jyly 1-ayda demokratiyalyq kenesu jolymen búrynghy Ýsh aimaq ýkimeti úiymdastyrghan kóne audandyq ýkimet "Sarsýmbe audandyq halyq ýkimeti" bolyp ózgertilip qúryldy. Qajynaby 1-kezekti halyq ýkimetining әkimi bolyp saylandy. Ýkimet qarmaghynda hatshylar bólimi, halyqister bólimi, qúrylys bólimi, mәdeniyet, oqu-aghartu bólimi, qazyna bólimi qatarly qúrylymdar qúryldy.

1951 jyly kóktemde býkil Sarsýmbe audany bir qalashyq, tórt rayongha bólinip negizgi qattam akymiyatyn jýrgizdi. Mal sharuashylyq rayonyndaghy búrynnan kele jatqan uan, gún, beysi, zalyn, zәngi qatarly feodaldyq mәnsaptar týbegeyli kýshinen qaldyryldy.

Sonymen Altaydaghy әr últ halqynyng ghasyrlar boyy ansaghan shyn mәnindegi erkindik pen bostandyqqa bir jolata qoly jetti.

Bәitik Dýisebaev,

Avtordyng qyzmet orny: Sayasy kenes Altay qalalyq komiyteti.

Maqala 1998 jyly «Altay qalasy tarihy materialdary» №1-kitabynda jariyalanghan.

Tóte jazudan audaryp dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2370