Sonymen, AQSh preziydentining kezekti saylauy óz mәresine jetip qaldy (jergilikti zandargha sәikes keybir shtattarda dauys beru qyrkýiekte bastalyp ketkenin bilemiz). Saylaudyng nәtiyjesin birneshe saghat nemese birneshe kýn ne apta kýtuge bolatynyn ótken nauqandar kórsetken edi. Álipting artyn baghayyq.

Ázirshe maghan osy kýnderi jii qoyylyp jatqan: «Qazaqstangha Tramp pen Harristing qaysysy dúrys?» degen synaydaghy saualgha jauap beruge tyrysayyn.

Áriyne «biz qaydamyz, AQSh qayda: múhittyng ar jaghynda, on myng shaqyrym shalghayda jatqan elding bizge ne qatysy bar?» dep, qysqa jauap beruge bolar edi.

Alayda, býgingi jahandanu dәuirinde eshbir el әlemdik sayasattan tys túra almaydy. Al AQSh bolsa, dýniyejýzilik sayasatta óz ornyn oiyp alghan alpauyt.

Jylyna 4 milliardtay dollar qúraytyn eki el arasyndaghy tauar ainalymy qúramyndaghy eksport pen import ta, ókinishke oray, birjaqty, yaghny biz sol bayaghy shiykizat shylauy rolindemiz: Qazaqstan AQSh-qa múnay (eksporttyng 48 prosenti), ferroqorytpa (eksporttyng 38 prosenti), kýkirt, fosfor, tantal, myrysh, uran, biday eksporttasa, AQSh bizge avtokólik, et, dәri-dәrmek, vaksinalar jәne әrtýrli tehnika satady.

Meninshe, eki el arasyndaghy tauar ainalymy taza ekonomikalyq negizde bolghandyqtan, saylau qorytyndysy oghan asa kóp әser etpeydi: AQSh әzirshe  shiykizatymyzgha kez kelgen preziydent túsynda zәru bolmaq.

Al basqa salalardy alsaq, jaghday tómengidey.

Álem ekonomikasy, sonyng ishinde, Qazaqstan da AQSh valutasy – dollardyng baghamyna tәueldi. Ol, eng aldymen, importtyq tauarlardyng baghasyna ong ne keri әser etedi. Ol ýshin AQSh-tyng ishki naryghynyn, sonyng ishinde, baghaly qaghazdar naryghynyng jaghdayyna kóp nәrse baylanysty. Sarapshylardyng aituynsha, Harris úsynghan baghdarlamalar jýzege assa, búl naryq Tramp sayasatyna qaraghanda myghymdyraq bolmaq. Ol bolsa, dollardyng túraqtylyghyna septigin tiygizbek. Al dollar kýshine mingen sayyn damushy elderding valutalary qanday jaghdayda bolatynyn ózderiniz bilesizder.

Qazaqstan ekonomikasy telinip qalghan múnay baghasyna Tramptyng Qytaydan import tarifterin 60 prosentke, basqa elderden import tarifterin 20 prosentke kóteru úsynysy, sózsiz, әser etpek. Onday qadam әlemdik ekonomika damuyn birshama tejep, múnaygha degen súranysty azaytpaq.

Múnaygha qatysty Harristing sayasaty ekiúday. Bir jaghynan, búl salanyng infraqúrylymyna Baydenning túsynda bekitilgen baghdarlamagha say bes jylda 1,2 trillion dollar júmsalmaq, alayda Harriys, sonymen birge, «jasyl ekonomikany» belsendi týrde jaqtaushylardyng biri, múnyng ózi dәstýrli quat kózderin damytugha óz әserin tiygizbek.

Újymdyq Batystyng sanksiyalarynyng astynda qalghan reseylik ekonomikasyna bizding ekonomika jipsiz baylanghany belgili. Tramp «sanksiyalardy jenildetemin nemese tipti joyamyn» deydi, Harris bolsa, oghan qarsy. Osydan baryp, osy eki ústanymnyng qaysysy jenedi, jәne ol Qazaqstan ekonomikasyna qanday yqpal etetinin týsine beriniz.

Búl tústa Ukrainadaghy soghystyng odan әri jalghasuy ne dogharyluy da kóp jaghdayda AQSh-tyng resmy pozisiyasyna baylanysty ekenin úmytpayyq. Tramptyng Reseyge býiregi búryp túrghany beseneden belgili, ol «soghysty bir kýnde toqtata alamyn» dedi, al Harris bolsa, újymdyq Batystyng qalyptasqan qatang sayasatyn jalghastyrmaq niyette ekenin mәlimdedi.

Osy eki kózqaras (qaysysy biylik basyna keluine baylanysty) Resey men Ukrainamen tyghyz baylanystagha Qazaqstannyng da syrtqy sayasatyna, arasyndaghy qarym-qatynasyna óz әserin tiygizip, elimizding geosayasy ústanymy men әlemning әr týrli yqpaldy ortalyqtarymen baylanysyna tiyisti týzetuler engizui mýmkin.

Sayasatta «túraqtylyq» degen úghym bar. Shynyn aitu kerek, Tramptyng óne boyyndaghy qasiyetter sonday túraqtylyqtyng kepili bola almady. Ózin bar jerde dominant sezinetin Donalid myrzanyng dónaybaty AQSh-tyng halyqaralyq alandaghy abyroy men bedeline núqsan keltirgeni de ras. IYә, ishki sayasatta ol amerikandyqtargha jaghatyn biraz bastama kóterdi. Alayda syrtqy sayasatta ol qanshama jyldar boyyna qalyptasyp qalghan geosayasy túraqtylyq pen әlemdik arhiytekturany kýrt ózgertti, óz elining halyqaralyq úiymdarmen baylanysyn bәsendetti, keybirimen tipti at qúiryghyn kesisti. Múnyng bәri sol úiymdargha mýshe bop otyrghan Qazaqstannyng da AQSh-pen qarym-qatynasyn ózinshe rettemek.

Shetelde, sonyng ishinde, AQSh-ta qazaqstandyqtar da enbek etip, nәpaqa tauyp jýrgeni belgili. Sol sebepti antiimmigranttyq kózqaras ústanghan Tramp jense, sol jaqtaghy bizding aghayynnyng jaghdayy qiyndap ketui lәzim. Búl týitkil AQSh-ta bilim alyp jýrgen qazaq jastaryna da óz salqynyn tiygizui mýmkin.

Elimizding qoghamdyq ómirine kelsek, Harristi preziydenttikke úsynghan Demokratiyalyq partiyanyng túghyrnamasynda әlemning týkpir-týkpirinde demokratiya, adam qúqy, sóz bostandyghy, pikir aluandyghy, zang ýstemdigi sekildi irgeli qaghidattar men halyqaralyq demkoratiyalyq instituttardy qoldau talaptary jazylghan. Yaghni, Harris jense, Ortalyq Aziyada, sonyng ishinde, bizding elde AQSh-tyng osy baghyttaghy gumanitarlyq jobalary men baghdarlamalary ornygha týsedi degen sóz, Tramptyng onday mәselelerge kónil boluyna esh qúlqy joq syqyldy.

Áriyne, preziydent degen lauazymnyng orny men ókilettigi bólek. Alayda AQSh sekildi memleketti basqaru tetigi bir ghana preziydentting ashsa, alaqanynda, júmsa, júdyryghynda dep eshkim aita almaydy. Ol elde biylik tarmaqtary arasyndaghy tepe-tendik bar ekenin de úmytpayyq. Senat pen Kongress kez kelgen preziydentti tәubasyna keltire alady. Sot pen prokuratura tipti olardy qylmystyq jauapkershilikke tarta alatynyn keshegi Klinton men býgingi Tramp túsynda da kórip jatyrmyz. Býginde sarapshylar ol jaqtyng parlamentin «qaq jarylghan Kongress» dep atap jatyr, óitkeni ol jaqtaghy parlamentting bir palatasy demokrattardyn, yaghny Harris partiyasynyn, iyeleginde bolsa, ekinshisi respublikashylardyn, yaghny Tramp partiyasynyng qolynda (búl joly kongersmender tolyghymen, senatorlardyng ýshten biri qayta saylanyp jatyr). Sol sebepti asa manyzdy sayasy sheshimder qabyldauda bir-birine qarsylas eki partiya kompromiske kelip túrugha mәjbýr bolady. Ol jaghyn da eskerip otyrayyq.

Eng bastysy sol: basqa elderding preziydentteri keler, keter, al Qazaqstan bolsa, ózining syrtqy sayasatynyng basym-baghyttarynan ainymay, túlghaaralyq emes, memleketaralyq kelisim-sharttary, mindettemeleri negizinde, eshkimge de jaltaqtamay, ózining týpkilikti de týbegeyli últtyq mýddelerin qorghau jolynda derbes sayasatyn jýrgize berui kerek!

Abai.kz