Joghary tehnologiyalyq aqparattyq qogham qúru jәne últtyq damudy ontaylandyru ýshin Qazaqstan memlekettik basqarudyng tiyimdiligin arttyruda.

Maqalada memlekettik instituttar men qoghamnyng ózara qarym-qatynasyn jandandyru, azamattardyng memleketti basqarugha qatysuyna ashyqtyq baghytynda transformasiyalanatyn Qazaqstannyng memlekettik basqaru modelining әrtýrli aspektileri kórsetilgen. Qazaqstannyng әkimshilik jýiesining qúrylymdyq ózgeristerining memlekettik basqaru jýiesining evolusiyasy satysy retinde servistik memleketting qalyptasuyna әseri zertteldi. Aqparattyq qoghamgha kóshudi eskere otyryp, memlekettik basqarudy janghyrtu baghyttary aiqyndaldy. Qazaqstandaghy memlekettik basqaru men sifrlyq qoghamdy sifrlandyrudyng negizgi tújyrymdamalarynyng mazmúny ashyldy.

Týiindi sózder: Qazaqstan, memlekettik basqaru, sifrlandyru, elektrondyq ýkimet, memlekettik apparat.

Qazaqstan-birtútas memleket. Qazaq KSR-de Konstitusiyalar 1937 jәne 1978 jyldary KSRO men RSFSR Konstitusiyalarynyng ýlgisine sәikes qabyldandy. Birinshi postkenestik Konstitusiya 1993 jylghy 28 qantarda qabyldandy, keyinnen ol 1995 jylghy 30 tamyzdaghy referendumda qabyldanghan Qazaqstannyng qoldanystaghy Konstitusiyasymen auystyryldy (1998 jylghy 7 qazandaghy ózgeristermen). 1995 jylghy Konstitusiyagha sәikes Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde bekitedi, onyng eng joghary qúndylyqtary adam, onyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary bolyp tabylady (1-bap). Konstitusiyada sonday-aq Qazaqstan preziydenttik basqaru nysany bar memleket bolyp tabylatyny naqty kórsetilgen (2-bap) [1, 293-b.]. Qazaqstannyng memlekettik organdar jýiesindegi ortalyq oryn 7 jyl merzimge jasyryn dauys beru arqyly tikeley saylau arqyly saylanatyn Memleket basshysy — preziydentke tiyesili. Ol memleketishilik jәne syrtqy sayasattyng negizgi baghyttaryn aiqyndaydy, Qazaqstandy el ishinde de, halyqaralyq arenada da bildiredi. Ol memlekettik biylikting barlyq tarmaqtarynyng kelisilgen júmys isteuin jәne barlyq biylik organdarynyng halyq aldyndaghy jauapkershiligin qamtamasyz etedi. Preziydent ózining ókilettik merzimi ishinde qanday da bir sayasy partiyagha mýsheligin toqtata túrugha mindetti [1, 293-b].

Syrtqy ortanyng dinamizmi men belgisizdigi memleketten manyzdy maqsatty kózqarastardy týzetudi talap etedi, búl memlekettik basqaru jýiesin jetildiru turaly diskurstardy ózekti etedi. Kýn tәrtibinde memleketting jaghdayyn, mindetteri men maqsatyn týzetu turaly mәsele túrghan kezde aqparattyq qoghamnyng qalyptasuy osynyng dәleli bolyp tabylady [2, 120-b.].

Songhy jyldary Qazaqstan әleumettik-ekonomikalyq mindetterdi barynsha tolyq sheshuge mýmkindik beretin jana shyndyqty kórsetetin әrtýrli modeliderdi zerttep jatyr. Qazaqstan tranzittik ekonomikasy bar elderding progressivti tәjiriybesin beyimdeydi, Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtaghy óz pozisiyasyn kýsheytedi, tómen kómirtekti damu strategiyasyn iske asyruda ilgerileude .

Servistik memleketting ornyna jana mýmkindikter ashatyn, ýlken jauapkershilik jýkteytin jәne jana tәsilderdi talap etetin "elektrondyq ýkimet" modeli keledi. Qazirgi uaqytta Qazaqstan Elektrondyq ýkimetten әli alys. "Elektrondyq ýkimet 2.0" nemese "Shekarasyz ýkimet" kezenimen sipattalatyn ozyq elderden aiyrmashylyghy, Qazaqstanda elektrondyq ýkimetting belgilengen damu kezeni "elektrondyq ýkimet 1.0" nemese elektrondyq qyzmetter tehnologiyalary ýkimeti dep atalady.

Memlekettik basqarudyng transformasiyasy qazirgi kezdegi Qazaqstannyng asa manyzdy problemalaryna jatady. Ekonomikalyq reformalau, qoghamdyq demokratiyalandyru, elding halyqaralyq naryqtaghy pozisiyasy memlekettik basqaru jýiesimen jәne onda júmys isteytin qyzmetkerlerding qúzyrettiligimen tikeley baylanysty ekendigi kýmәn tudyrmaydy.

Memlekettik apparattyng kәsibiyligining negizinde memlekettik qyzmetshilerdi olardyng qúzyrettiligin arttyratyn oqytu prosesi jatyr. Ozyq әdister jaqyn bolashaqta Ortalyq jәne ónirlik dengeylerding oqytu modeliderin biriktiruge mýmkindik beredi. Qazaqstan әrtýrli lauazymdardy baghalau ýshin EYDÚ elderining ozyq tәjiriybesin alady jәne qysqa merzim ishinde polo - tivtik nәtiyjelerge qol jetkizdi.

Memlekettik basqarudyng nәtiyjeliligin janghyrtu jәne arttyru ýshin reformalau jónindegi joghary preziydenttik kenes qúryldy, mindetteri ministrlikter apparattarynyng basshylaryna berilgen jauapty hatshylar instituty taratyldy. Eki agenttik qúryldy: Qazaqstan Respublikasynyng Strategiyalyq josparlau jәne reformalar jónindegi agenttigi, oghan Qazaqstannyng Últtyq ekonomika ministrligining Strategiyalyq josparlau jәne Últtyq statistikalyq qyzmet salasyna qatysty funksiyalary jәne Qazaqstannyng Últtyq eko - nomika ministrligining Bәsekelestikti qoldau jәne monopoliyalyq әreketterdi oqshaulau salasyndaghy funksiyalaryn bere otyryp, Qazaqstannyng bәsekelestikti qorghau jәne damytu jónindegi agenttigi berildi tauar naryqtary, memlekettik monopoliyagha qatysy bar qyzmetti baqylau [3].

Qazaqstan ýshin birinshi kezektegi mindet qoghamdyq ýmitterge jauap beretin memlekettik apparat qúru, memlekettik qyzmetshilerde sybaylas jemqorlyqqa tózbeushilik qalyptastyru bolyp tabylady. Álemdik tәjiriybe kórsetkendey, memlekettik qyzmet jýiesin transformasiyalau ýzdiksiz proseske jatady.

Standartty emes sheshimder qabyldaugha qabiletti jana formattaghy basqarushylardy dayarlaugha basa nazar audara otyryp, Memlekettik qyzmet jýiesin ontaylandyru kózdelip otyr. 2024 jylgha qaray Últtyq kәsiporyndardyng memlekettik qyzmetshileri men personaldarynyng sany 25% - gha azayady, memlekettik organdardyng funksiyalary qysqarady, olar ýshin tәn emes, memlekettik qyzmette júmys isteytin qyzmetkerlerding jalaqysy artady. Bosatylghan resurstar qyzmetkerlerdi materialdyq yntalandyrugha baghyttalady. Qyzmetkerlerding jauapkershiligin arttyru ýshin 2021 jyldyng ekinshi jartyjyldyghynan bastap memlekettik organdar faktorlyq-baldyq shәkilge negizdelgen enbekaqy tóleuding jana jýiesin iygeretin bolady.

Jyl sayyn basshylyq pozisiyalardy azaytu jәne әrtýrli funksiyalardy qaytalau jolymen memlekettik qyzmetshiler sanyn ontaylandyru, naqty júmystardy oryndau ýshin talap etiletin mamandardy júmyldyru arqyly memlekettik qyzmetshiler jýktemesin azaytu, ortalyq jәne ónirlik memlekettik organdarda júmys isteytin memlekettik qyzmetshiler sanyndaghy aiyrmashylyqty qysqartu jәne 40/60 payyzdyq proporsiyagha deyin jetkizu josparlanuda.

Tútastay alghanda, Qazaqstan sapaly jekeshelendirudi jolgha qoy jәne barlyq últtyq aktivterdi basqarudyng nәtiyjeliligin arttyru ýshin tәsilderdi jetildirude. Osylaysha, memleketting ekonomikadaghy shoghyrlanu ereksheligine, shoghyrlandyrylghan statistikalyq eseptilikti engizuge sýiene otyryp, memleket aktivterining balansyn baghalau kózdelgen, sonyng arqasynda kvaziymemlekettik sektordyng barlyq subektilerining statistikalyq indikatorlaryn esepke alu jýielendirilgen. Jekeshelendirudi úiymdastyru tetigin eki kezeng boyynsha engizu kózdelip otyr. Aldymen otandyq investorlar jәne odan әri – sheteldik investorlar tartylatyn bolady.

Atap aitqanda, әrtýrli sifrlyq sheshimderdi jandandyru arqyly memlekettik damu instituttaryn reformalau jalghasady. Elektrondyq ýkimetting tújyrymdamasy pysyqtaluda: anyqtamalar beru, ótinishter beru jәne konsulitasiyalar alu rәsimderi tolyq kólemde onlayn-rejimge auystyryldy. Ár týrli subektilerding memleketten qyzmet alu prosesin sifrlandyru ayaqtaydy, memleket pen kәsipkerlerding ózara qarym - qatynasy onlayn formatqa auystyrylady.

Qazaqstan ashyq derekterdi paydalanu, jauapty sheshimder qabyldauda halyqty tartu, biylik organdarynyng eseptiligin jetildiru, aqparatty internette jariyalau arqyly qoghamdy aqparattandyrudy arttyru esebinen memlekettik basqaru jýiesining ilgerileu mýmkindikterin kórsetetin ashyqtyqqa ilgeriletuding halyqaralyq progressivti tәjiriybesin beyimdeydi [4].Qazaqstan jana subektilerding ekonomikalyq nәtiyjelerin arttyru, qogham aldyndaghy biylik organdarynyng qoghamdyq nysanaly kózqaras retinde júmys isteuinen ashyqtyqty arttyru ýshin ashyq mәlimetterdi qoldanugha mýddeli. Búl jaghdayda halyqty biylik organdarynyng qyzmetine qosu tiyimdiligining ósui, olardyng júmys isteu nәtiyjelerin újymdyq baghalau mýmkin.

Memlekettik basqarudyng sifrlyq jobalaryn baghalau atqarushy jýiening transformasiyasy negizinen elektrondyq ýkimetting júmys isteui esebinen servistik memleketting qalyptasuyna yqpal etkenin rastaydy.

Memleketti basqarugha jәne memlekettik qyzmetter kórsetuge qatysty sifrlyq tehnologiyalar men platformalyq әzirlemelerdi iygeru azamattar men biznes kәsiporyndaryna kórsetiletin qyzmetterding sapasyn edәuir arttyrady. Memlekettik organdardy tolyq baghdarlamalyq jaraqtandyrugha kóshiru, azamattardyn, kәsipkerlikting jәne memleketting mýddelerin aqparattyq qauipterden qoldaudyng jana standarttaryn engizu josparlanghan.

2025 jylgha qaray kәsipkerlikke de, Qazaqstan halqyna da jana buynnyng kóptegen sifrlyq jýielik servisterine qoljetimdilik ashylady, sonyng arqasynda dialog rejiyminde birinshi kezektegi ómirlik problemalar sheshilui mýmkin, usko - ren elektrondyq ýkimetten bastapqy derekter aghynymen júmys isteytin memleketti sifrlyq basqarugha kóshu. Osynyng negizinde memleketting qyzmetterin tensheuge, halyqqa kórsetiletin әleumettik kómek shenberinde bólinetin resurstardy nәtiyjeli saralaugha bolady.

Orta merzimdi kezende Qazaqstanda ashyqtyq infraqúrylymy qalyptastyrylatyn bolady: úsynylatyn aqparatqa qoljetimdilik salasyndaghy zannama jetildiriledi, ashyqtyqtyng jana tetikterin qúru maqsatynda Memlekettik qyzmetting lauazymdyq ústanymdary qalyptastyrylady jәne uәkiletti organdardyng transparenttiligi men eseptiligine qol jetkizuge baghdarlanghan internet - jobalar әzirlenedi.

Memlekettik basqarudyng jana modeli azamattyq qoghamnyng memleketti basqarugha qatysuyn boljaydy. Biraq basqarudy ortalyqsyzdandyrugha qol jetkizu ýshin demokratiyalyq standarttardy jәne qabyldanatyn qoghamdyq sheshimderding negizi bolyp tabylatyn derekterding ashyqtyghyna qatysty әrtýrli janalyqtardy engizu әli de bar; әrtýrli sayasy tetikterdi qúru. Memlekettik shyghystargha qatysty naqty ónir boyynsha halyqtyng pikirin tirkeu ýshin jalpyhalyqtyq qatysu budjetining jobasyn qúru josparlanghan. Halyqty qyzyqtyratyn mәselelerdi talqylau mýmkindigin keneytu ýshin Ashyq Ýkimet portaly damityn bolady [5, 293b.].

Qorytyndylay kele, Ótken otyz jyl ishinde qazaqstandyq memlekettik basqarudyng qúrylymy birneshe ret týzetildi. Búryn jýzege asyrylghan qayta qúrular ishinara ózektiligin saqtaydy, olargha josparlanghan transformasiyalyq baghdarlamanyng faktorlarynyng biri de beriledi.

Qazaqstannyng Memlekettik basqarudyng qazirgi zamanghy shemalaryn zerdeleu orta merzimdi uaqyt kezeninde memlekettik basqarudy transformasiyalaudyng manyzdy baghyttaryn tújyrymdaugha mýmkindik berdi. Qoghamnyng qajettilikterine layyqty memleket qúru ýkimet biylik organdarynyng ashyq jәne bәsekelestik saylauynda jýzege asyrylatyn túraqty qoghamdyq baqylauda bolatyn jaghdayda naqty bolady. Orta merzimdi kezende memlekettik apparattyng ókilettikteri kólemining biylikting sapalyq sipattamalaryna sәikestigine qol jetkizuge basa nazar audarylatyn bolady; memlekettik organdardyng funksiyalaryn týbegeyli azaytu.

Dosumbekova Meyrmankul Tileshqyzy,
əl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti, zang fakulitetining qylmystyq qúqyq jәne is jýrgizu, kriminalistika kafedrasynyng oqytushysy
QonysbaevA.

Qarshaev N.
Ál-Faraby atyndaghy
QazÚU Zang fakulitetining 3 kurs studentteri

Paydalanghan әdebiyetter

1. Irhin Yu.V. Klassicheskie y sifrovye podhody v gosudarstvennom upravleniy v usloviyah pandemiy koronavirusa // Ars Administrandi. – 2020. – No 3. – c. 367-384. – doi: 10.17072/2218-9173-2020-3-367-384.
2. Miroshnichenko N.V. Gosudarstvennoe y munisipalinoe upravlenie v XXI veke: teoriya, metodologiya, praktika. / monografiya. - Cheboksary: Izdateliskiĭ dom «Sreda», 2018. – 120 c.
3. Osnovnye polojeniya konsepsiy razvitiya gosudarstvennogo upravleniya reali- zuit do konsa 2025 goda. [Elektronnyĭ resurs]. URL: https://www.kt.kz/rus/state/ osnovnye_polozheniya_kontseptsii_razvitiya_gosupravleniya_1377910924.html (data obrasheniya: 29.03.2021).
4. Ob utverjdeniy Pravil monitoringa y kontrolya za vneshnimy y vnutrennimy zaiy̆- mamy kvazigosudarstvennogo sektora. Postanovlenie Praviytelistva Respubliky Kazahstan ot 20 aprelya 2018 goda No 210. [Elektronnyĭ resurs]. URL: https://online. zakon.kz/document/?doc_id=35065545&show_di=1 (data obrasheniya: 10.12.2020).
5. Pravovye sistemy stran mira. Ensiklopedicheskiy spravochnik / Batler U. E., Boysova V. V., Boysova L. V., Dodonov V. N., y dr.; Otv. red.: Suharev A. Ya. — M.: Infra-M-NORMA, 2001. — S.293

 Abai.kz