HIII ghasyrdan, dәlirek aitsaq, 1240 jyldan bastap, orys jerin keng kólemde jaulap alghannan keyin Altyn Orda әmirshileri orys jerinde ózining qarjylyq jýiesin qúrdy. Ol 1480 jylgha deyin Altyn Ordanyng qazynasyna qarajattyng túraqty týsuin qamtamasyz etti. Orys biyleushileri eki ghasyr boyy Orda biyligining aldyndaghy mindetterin búljytpay oryndap, túraqty alym-salyq tólep otyrdy.

Altyn Ordagha tәueldi bolghan kezinde Rusi halqynyng sany, tarihshylardyng pikirinshe, bes-jeti million adam boldy. Jaulap aludyng alghashqy kezeninde әrbir túrghyn soghys jarnasyn tóleu ýshin mindetti tólemderge ie boldy. Mәskeu hronikasy sol kezdegi barlyq әleumettik toptar men mýlikke salynatyn salyqtardy qamtityn salyq jýiesi turaly kuәlandyrady.

Jaulap alghan elderden salyq jinaudyng tiyimdi jýiesining arqasynda Altyn Orda ózining qarjylyq túraqtylyghyn qamtamasyz etti. Biraq halyq kóterilisterining aldyn alu ýshin jaulap alushylar qalypty salyqtar belgiledi. Búl sayasat memleket qazynasyn tolyqtyrugha ghana emes, sonymen birge basyp alynghan aumaqtardan qarjy resurstaryn birtindep jәne maqsatty týrde búrugha mýmkindik berdi.

Orda ýkimeti jaulap alghan jerlerdegi salyq jinau jýiesin ontaylandyru ýshin halyq sanaghyn keng kólemde jýrgizudi bastady. Papa elshisi Plano Karpiniyding jeke jazbalarynda tabylghan 1246 jylghy qújattyq dәlelder Kiyevte túrghyndardy sanaumen ainalysatyn Sarasen qauymy ókilderining bolghanyn rastaydy. Altyn Ordagha deyin Reseyde múnday tәjiriybe óte siyrek bolghan eken.

1247 jyly Aleksandr Nevskiyding aghasy Andrey Yaroslavovich Monghol imperiyasyna barady, onda Guik han oghan Vladimir knyazdigin basqaru turaly jarlyq tapsyryp, salyq salu ýshin halyq sanaghyn jýrgizudi mindettedi. Biraq otanyna oralghan hanzada búl búiryqty oryndamaydy. Han Mәngu han taqqa otyrghannan keyin onyng búiryghyn oryndamaghandar ólim jazasyna kesiledi.

Sondyqtan 1255 jyly «sanauysh» degen atqa ie bolghan halyqty sanaumen ainalysatyn sheneunikterding otryadymen Birkenyng Reseyge kelui eshqanday qarsylyqqa tap bolghan joq. Auyr jaza jaghdayynda kez kelgen baghynbau mýmkin emes edi. Monghol biyligining ortalyghy Qaraqorymda imperator orys jerindegi qol astyndaghylardyng sany turaly eshqashan bilgen emes.

Múnyng sebebi osy aumaqtardyng biyleushisi Batudyng qynyrlyghynda jatyr. Altyn Orda astanasyna alym-salyqty kóshirmeu ýshin qoldan kelgenning bәrin jasady, barlyq jinaqtardy óz baqylauynda ústaudy jón kórdi. Kóterilisshi han qaytys bolghannan keyin ghana Rusi halqynyng sanaghyn jýrgizuge mýmkindik tudy.

HIII ghasyrdyng ortasyna qaray Eluy Chusay jasaghan qarjy jýiesi Reseyding ken-baytaq territoriyasynda keninen qoldanyla bastady. 1257 jylghy shejire derekteri salyqty esepteu men alu da ondyq jýiening qoldanylghanyn aighaqtaydy. Salyq salynatyn eng az birlik «soha» nemese «dym» terminderimen belgilengen sharua qojalyghy boldy.

Búl jýie iyerarhiyalyq prinsip boyynsha qúryldy: on-onnan, jýz-jýzden on myng sharuashylyqty biriktirgen iri salyq bólimshelerin monghol әkimshiligining ókilderi basqardy, al kishi bólimderdi jergilikti túrghyndar basqardy, olardy Úly Basqaq dep atalatyn bas inspektor basqardy.

HIII ghasyrdyng ayaghynda Rusite 43 salyq okrugi boldy, onda din qyzmetkerlerinen basqa túrghyndardyng barlyghy qazirgi tabys salyghynyng atasy bolghan salyq tóledi. Búl tәsil monghol biyligining shirkeumen qaqtyghystardy boldyrmaugha úmtyluy dep týsindirildi.

Alayda HIY ghasyrdyng basynda salyq qyzmetin ústaugha ketetin shyghyndardy azaytu maqsatynda Altyn Ordanyng biyligi salyq jinaudy orys knyaziderine berdi. Búl jinalghan salyq somasyna baqylaudy ishinara joghaltugha әkelgenimen, Altyn Orda halyq kóterilisterimen kýresu jәne basqaqtardyng qymbat shtabyn ústau qajettiligining joqtyghyna qanaghattandy, olardyng tapshylyghy bayqaldy.

Altyn Orda óz baqylauyndaghy aumaqtargha әrtýrli salyqtar salyp otyrdy. Sharualar bajdy «yasaq», poshta qyzmetkerleri «yam», kópester «tamgha» tóledi. Beybit zamanda, әskerge shaqyru alymy bolmaghan kezde halyq «kulush» dep atalatyn salyq tólese, «týsku» degen bólek alym Mongholiyadan kelgen elshilerdi qarsy aludy kózdedi.

Qazirgi valutagha qayta esepteu 1275 jyly Vladimiyr-Suzdali knyazdigining Ordagha 1500 tonna kýmiske teng salyq tólegenin kórsetedi. Búl ejelgi orys griyvenining salmaghy 200 g bolatynyn eskere otyryp, әr ýiden jarty grivnagha sәikes keldi. Búl aitarlyqtay soma, óitkeni ol kezde Reseyde kýmis óndirilmegen.

HIY ghasyrdyng ortasynda shartty týrde salyq okrugterine bólingen soltýstik-shyghys orys jerleri Ordagha әr okrugten jyl sayyn 400 somnan «Orda shyghuy» jóneltetin. Tveri knyazdigi, mysaly, jyl sayyn 2 000 rubli tóledi; úqsas soma 1328 jylghy hronika derekteri boyynsha Novgorodtan kelgen.

Búl salyq auyrtpalyghy Vladimiyr-Suzdali jәne Novgorod halqynyng Oralgha, Aq teniz aimaghyna jәne Permige ekspansiyasyn yntalandyryp, jergilikti halyqty Orda alymyn ishinara qamtyghan yasakpen, negizinen ang terisimen salyq saludy maqsat etti. Dmitriy Donskoy túsynda Vladimir knyazdigi Ordagha 5 000 som audardy.

Nijniy Novgorod-Suzdali knyazdigi kishirek, atap aitqanda 1 500 rubli, al Mәskeu Knyazidigi eng tómengi soma 1 280 rublidi qúraydy. Galich Meriskiy túz shahtalarynyng arqasynda 525, Kolomna 342, Zvenigorod 272, Mojaysk 167, Vyatka 128, Dmitrov 111 som tóledi. Serpuhov knyazdigi 320 som, Gorodes knyazdigi eki ese kóp tóledi. Soltýstik-shyghys knyazdikteri tútastay alghanda hangha 12-14 myng som shamasynda aqsha berdi.

Alayda, Novgorod grivnasynyng salmaghy nebәri 100 gramm bolghanyn eskersek, alym-salyqtyng jalpy somasy shamamen bir jarym tonna kýmiste qaldy. Ayta ketu kerek, salyq salynatyn somalar ýnemi ózgerip otyrdy, azamattyq qaqtyghystar kezinde azayyp (qatysushylar salyqtan bosatyldy) jәne Kulikovo shayqasynan keyin azayady (10 000 rubli).

XV ghasyrdyng basynda rubli 100 pút qara bidaygha teng boldy, sondyqtan Orda biyligining býkil kezeninde Rusi 16 myng tonna qara biday berdi. Búl astyqtyng qazirgi qúny 205 million rublige baghalanady. XV ghasyrda múnday kólemdegi astyq 100 myng sharuany bir jyl boyy tamaqtandyrar edi.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosent

Abai.kz