Doktor Alun Tomas Staffordshir uniyversiytetining professory.  Ol kóshpendiler jәne kenestik biylik turaly kitap jazghan sheteldik ghalymnyng biri. Onyn  «Kóshpendiler jәne kenestik biylik» kitaby 1920 jәne 1930 jyldardyng basyndaghy Kenes ókimeti men Ortalyq Aziyanyng kóshpeli halqy arasyndaghy qarym-qatynas turaly jazylghan. Avtordyng búl enbegin qyzygha oqyp, qazaq oqyrmandary ýshin súhbat úiymdastyrdyq. 

– Tarihty zertteu – tabandylyqty qajet etetin is. Siz búl taqyrypqa nege qyzyqtynyz? Búl kitapty jazu barysynda qazaq ghalymdary men tarihshylarynyng enbekterin oqydynyz ba? Paydaly boldy ma?

– Men KSRO-daghy kóshpendiler turaly alghash ret Terry Martinning «Pozitivti diskriminasiya imperiyasy» atty kitabynan oqydym. Ertede kommunister kóshpendilerdi qalay basqarghany maghan qyzyq boldy. Sonymen birge, biylik pen kenistik arasyndaghy qarym-qatynasqa degen qyzyghushylyghym oyandy. Kóshpendilerding basty ereksheligi – olar ýnemi qozghalysta boldy, al avtoritarlyq memleket adamdardyng qayda jýrgenin, qayda bara jatqanyn әrdayym bilip otyrghysy keldi. Osydan qayshylyqtar tudy. Men kitabymda osy qayshylyqtardy taldaugha tyrystym. Qazaq tarihshylarynyng enbekterin oqydym, olar maghan óte paydaly boldy.

Ásirese, glasnosti dәuirinde jәne odan keyin jazylghan enbekter erekshe manyzdy. Ókinishke qaray, olardyng kóbi aghylshyn tiline audarylmaghan, studentterime kórsete almaghanyma qynjylamyn.

– Siz kitabynyzda «Kóshpendilik bolishevikter ýshin eng aldymen modernizasiya kezinde kózge týsti» dep jazdynyz. Múny qalay týsinemiz?

– Qazirgi tanda aghylshyntildi ghylymda «modernizasiya» úghymy kóp pikirtalas tudyrady. Búl termin burokratiya men ónimdilikke qatysty ýderisterdi sipattau ýshin qoldanylady, biraq búrynghyday ong maghynasy joq. Sonday-aq, KSRO-nyng ózi modernistik memleket pe, әlde kerisinshe, dәstýrli qogham ba degen súraq ta bar. Mening búl mәselege qatysty naqty ústanymym joq. Biraq, bolishevikter modernizasiyagha qatty sendi, al kóshpendiler olardyng oiynsha, «zamanauy ómirge» mýlde sәikes kelmeytin. Sondyqtan olar kóshpendilerdi ýnemi sheshilui tiyis mәsele retinde qarastyrdy. Búl kózqarasty tek bolishevikter ghana ústanbaghan, biraq olardyng әreketining jyldamdyghy airyqsha boldy.

– Siz Mәskeuding Kenestik Orta Aziyadaghy róli men Londonnyng Britan Dostastyghyndaghy rólin salystyrdynyz. Búl eki imperiyanyng sayasaty mýlde qarama-qayshy ma?

– Jalpy, búl salystyru asa paydaly dep oilamaymyn. KSRO men Britan Dostastyghy – eki týrli dýniye. Men tek bir mәseleni kórsetkim keldi: biz Britan imperiyasynyng dekolonizasiyasyn – birden últtyq tәuelsizdikke qol jetkizu dep týsinemiz, al Resey imperiyasynyng búrynghy otarlary HH ghasyr boyy Resey tarapynan basqaryldy. Alayda, London da óz otarlarynyng ishki sayasatyna tәuelsizdik alghannan keyin de yqpal etip otyrdy. Sondyqtan búl ýderis birden bola qoyghan joq. Osy jaghynan alghanda, London da Mәskeu sekildi biylikten onay bas tartpaghan.

– Jana ekonomikalyq sayasat (JES) qazaq kóshpendilerine qanshalyqty әser etti?

– JES kezeni KSRO-nyng soltýstik-batysynda salystyrmaly tynyshtyq uaqyty retinde sipattalady. Biraq Qazaqstan ýshin búl kezeng de kýrdeli boldy. Azamattyq soghys kezinde jәne odan keyin asharshylyq oryn aldy, aimaqty basqaru eki ret ózgerdi, al kommunistik partiya kóshpendilerding ómir saltyna birden aralasa bastady. Olar kósh joldaryn shekteuge tyrysty, salyq salu men jerdi úiymdastyru tәrtibin jii ózgertip otyrdy, tipti kóshpendilerding túrmystyq mәdeniyetin de ózgertkisi keldi. Keyde kóshpendilerding jer qúqyghyn qorghaugha tyrysqanymen, búl әreketter partiyanyng jalpy ekonomikalyq maqsattarymen jәne últtyq mejeleu sayasatyna qayshy keldi. Shekaralar men kóshpendiler – әdette, ýilespeytin úghymdar.

– Sheteldik tarihshylar men ghalymdar qyrghyz, qaraqyrghyz, qazaq siyaqty ataulardy jii shatastyryp jatady. Siz de zertteu barysynda osy mәselemen kezdestiniz be? Búl turaly kitabynyzda jazypsyz, oqydym.

– Tarihshylar derekkózderden tys eshtene aita almaydy. Qazaqstan turaly zertteuler bastapqyda patshalyq jәne kenestik enbekterge sýiendi, al olarda kóp jalpylama jәne búrmalaushylyqtar bar edi. Búl qateler uaqyt óte kele týzetilip keledi. Qazir múnday qatelikter jasaugha sebep az, biraq ghylym – aldynghy ghylymy enbekterge sýienetin sala, sondyqtan búrynghy qatelikterdi týzetuge jyldar kerek. Búl – ýnemi jalghasyp jatqan júmys.

– Siz kitabynyzda qazaq úghymdaryn tól qalpynda beripsiz: jút, bay, manap, auyl degen siyaqtylardy aityp otyrmyn. Ótken ghasyrdaghy qasiret eshqashan úmytylmaydy. Qazaq dalasyndaghy asharshylyq siyaqty iri apattar basqa elderde boldy ma?

– Meninshe, boldy. Biraq qazaq dalasyndaghy asharshylyqtyng auqymy men manyzy aghylshyntildi әlemde jetkilikti baghalanbay otyr. Búghan әrtýrli sebepter bar. Degenmen songhy uaqytta búl baghytta ýlken ilgerileu boldy, sondyqtan ýmit bar.

– Sheteldik tarihshy retinde Alash qozghalysyna qanday bagha beresiz?

–  Mening búl kitaptaghy basty maqsatym – patshalyq kezende sayasy pikirtalasqa qatysu mýmkindigi bolmaghan «qarapayym» kóshpendiler turaly jazu. Sondyqtan men Alash turaly tereng biletin maman emespin, biraq key derekterdi oqydym. Kenestik dәuirding bas kezenin, әsirese sayasy jaghyn týsinu ýshin Alashty zertteu – óte manyzdy.

Aghylshyn tilinde súhbattasqan Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz