Tәnirlik pen Islam arasyndaghy sabaqtastyq haqynda

Songhy jyldary әleumettik jelilerde ózderin «tәnirshilermiz» dep esepteytin psevdodinshilder tarapynan islam dinine qarsy adam senbes týrli jalghan aqparattar taratylyp, halyqtyng islam dinine qarsy kózqarasyn qalyptastyru baghytyndaghy әreketteri tolastamay túr. Olardyng búl әreketterine qarsy qanshama dәlelder keltirip, maqalalar jariyaladyq. Alayda, «tәnirshilder» ol maqalalargha nazar salmaugha tyrysady, oqymaydy. Esesine, islam dinine qarsy shabuyldaryn odan sayyn ýdete týsude. Eng bastysy «islam dini Týrkistan jerine keluimen Tәnirlik dini qysymgha týsirilip, halyq sanasynan alastatyldy» degen jalghan  pikir halyq sanasyna sinirlude. Shyndyghynda búl tarihy shyndyqqa say keledi me?- degen súraqqa osy maqala shenberinde jauap berudi dúrys dep sheshtik.  Sebebi, búl súraqqa jauap berilmese, onda jalghan «tәnirshildikti» tu etken psevdopatriottardyng ekpini basylar emes. Sondyqtan búl maqalada islam dinining Týrkistan jerine alghash kelu kezenine qatysty tarihy oqighalargha taldau jasalady.

Tәnirlik dinning dýniyege kelgen jeri de, Álemge taralghan jeri de Týrkistan. Syrdariya men Qarataudyng arasy týrki órkeniyetining tal besigi. Týrki halyqtary Batysqa da, Shyghysqa da osy Týrkistan jerinen taraldy. Oghan bizding qolymyzda jetkilikti dәlelder bar. Bir ghana mysal sonau Sibirding tórindegi yakut-saha halqynyng negizin qúraytyn taypa – qanly taypasy ekendigin eske alsaq ta jetkilikti. Al, qanlylardyng shyqqan jeri Syr boyy. Búl taypanyng «qanly» ataluy Syrdariyanyng kóne atauymen baylanysty ekendigin kópshilik bile bermeydi. Kóne «Avesta» kitabynda Syrdariyanyng kóne atau «Kanha» dep atalady. Onyng jaghasyndaghy halyqty qytaylar – «kanguy», parsylar – «kangar» dep ataghan. Mine, osy Syrdariya men Qaratau alqabynan taraghan týrkilermen Tәnirlik din Batysqa da, Shyghysqa da tarady. Biz ony jogharyda mysal etken yakut-saha halqynyng mysalynda jәne Batysqa ketken qarachay-malqar halqynyng mysalynda dәleldep bere alamyz. Búl halyqtardyng da kóne dini Tәnir dini bolghan. Tәnirlik dinning әlemge taraluy kezeni bizge deyingi alty myng jyl shamasyn qúraydy. Sol kezennen beri qanshama týrki halyqtary qanshama tarihy oqighalardy basynan keshirdi. Týrkilerding biraz bóligi ózge dinderge bet búrdy. Mysaly, tyva halqy Úighyr qaghanaty kezinde buddizmdi qabyldady. Odan basqa halyqtar da hristian, maniyheylik, zoorastrizm dinderine bet búrghanyn tarihy derekter rastaydy. Mysaly, Týrkesh qaghany Sulyqtyng maniyhey dinin memlekettik din dengeyine kótermek bolghan әreketi, maniyheylerding kasiyetti kitaby «Eki negizding qasiyetti kitaby» atty kitapty týrki tiline audartqany tarihtan belgili. Olay bolsa, Tәnirlik dinning islam dini kelmey túryp-aq әlsirep, halyq sanasynan shygha bastaghanyn kórsetedi. Tәnirlik dinning adamzat sanasynan tolyghymen joyylyp ketpey, aman qaluyna islam dinining atqarghan roli sheksiz. Onyng sebebi, alghash Týrkistan jerine islam dinining Ahl al-Ray atty baghyty keldi. Búl baghyt islam dinining ruhany negizderin ghana uaghyzdap, jergilikti halyqtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrine mýlde tiyisken joq. Olay bolatyny Qúran Kәrimning «Maida» sýresining qyryq  segizinshi ayatynda «Ey, muminder, әr birine bir sharighat, bir jol berdik. Alla qalasa barlyghyndy bir ýmbet jasar edi.», jәne «Fatyr» sýresi, jiyrma tórtinshi ayatyndaghy «Ár ýmmet ýshin bir eskertushi bolghan edi» degen eskertulerge moyynúsyna otyryp, Ahl al-Ray ókilderi jergilikti halyqtyng barlyq ústanymdaryn qabyl etti. Eng bastysy týrkilerge de payghambardyng kelgenine, búl halyqtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrining negizi Jaratushy Tәnir Taghaladan bastau alatynyna kýmәn keltirgen joq. Sondyqtan islam dinining alghashqy kelu kezeni Tәnirlik din ýshin qayta janghyru kezeni boldy. Endigi kezekte osy tarihy oqighalardyng qalay órbigenin bayandaytyn tarihy oqighalargha kezek berip kórelik.

Islam dinining Týrkistan jerine kelui turaly tarihy shygharmalar onshalyqty kóp emes. Ol shygharmalar «Nasab-nama», «Tazkira-y Búghra han» siyaqty shygharmalar. Biz osy maqalagha arqau etip, «Nasab-nama» núsqalaryndaghy tarihy derekterdi alamyz. «Nasab-nama» islam dinining Týrkistan jerine taraluy tarihyna qatysty jazylghan alghashy shygharma jәne sonymen birge, Yasauy jolynyn-yasauiya tariqatynyng tarihy bolyp tabylady. Mine, osy «Nasab-nama» núsqalarynda jergilikti halyqtyng qay dindi ústanatyny jәne olardy islam dinine qalay kirgizgeni anyq jazylghan.

Alghashqy islam dinin taratushylardyng jýrip ótken joly «Nasab-namada» bylaysha bayandalady: «Samarqand halqyn músylman dinine kirgizdi. Odan Ózgent, Ferghanagha keldi. Odan Bab Kasangha keldi. Kasan elderi músylman boldy. Músylmandyq jayylyp, jariya boldy. Ózgent, Ferghana elderinde eki múgh patshasy bar edi. Birining aty – Karuan Shish edi. Taghy birining aty – Ihshit edi. Olarmen soghysyp, olardy óltirdi. Qyryq myng otqa tabynushy óldi. Jiyrma myng músylmandar sheyit boldy. Qanshama baylyq aldy. Islam dinin taratty.» «Nasab-namanyn» osy bóliginde Ózgent, Fergana, Kasan elderine barghanyn naqty jazylghan. Ol jerdegi halyqtyng qanday dindi ústanghany soqyrgha tayaq ústatqanday kórsetilgen. Ol jerdegi týrkiler otqa tabynushylar bolghandyghy, biyleushilerining attary anyq kórsetip túr. Demek, týrkilerding qiyr-ontýstik batys qanatyndaghy týrkiler arasynda tәnirlik din islam dinining Týrkistan jerine taraluynyng alghashqy kezeninde bolghan joq. Alayda, búl tarihy derekter esepke alynbay keledi. Esesine qiyaldan shygharylghan jalghan tarihtyng ekpini tau qúlatarday bolyp túr. «Nasab-nama» núsqalarynda músylman әskerlerining qay baghytqa barghany jayly, qay jerde qanday din bolghany jayly naqty derekter bar. Endi solarmen kezegimen tanysyp kórelik.

«Odan keyin (músylman әskerleri) Shash jәne Isfidjab elderine keldi. Ysqaq babpen (Allanyn) oghan sәlemi bolsyn!) birge bes tubbagh at-tabighindar[1] bar edi. Birining aty Kaffal edi. Birining aty – Húseyn Uasily edi. Jәne birining aty – Shynarlyq ata edi. Jәne birining aty – Abd al-Aziz bab. Jәne birining aty – Yauash bab edi. Qoja Imam Kaffaldy Shash eline biyleushi etip qoydy. Elu bes jyl halyqty biylep, músylmandargha hikmet[2] ilimin ýiretti. Odan keyin olar Shashta ýshke bólindi.»

Abd ar-Rahim ózderi Arghu*, Taraz*, Jetikent* elderine jýrip ketti. Jolay oida otyrghan múgh, tarsalardy músylman qylyp, Arghudy ýsh ay qamap, alyp, qorghanyn búzyp, jana qorghan salyp, «Janakent»* dep qoyyp, odan Tarazgha kelip, alty ay qamap, alyp, qorghanyn búzyp, jana qorghan salyp, «Beriyket»* dep at qoyyp, ainalasyndaghy kәpirlerge kisi jiberip, Islamgha kirgizip, Jetikent elderin bes ay qamap, músylman bolghanyn aman qaldyryp, bolmaghanyn óltirip, Qashghargha* kelip týsti. Qashgharda bir tarsa bar edi. Laqaby – Mynkózdik Búghra Qara han, tarsasha aty – Yuhaniyan edi.

Shah Abd ar-Rahim Yuhaniyandy imangha shaqyrdy. Únamady. Aytty: «Mening dinim haq. Sendermen soghysarmyn», – dedi.

Búl soghysta elu myng músylman әskeri toqsan myng tarsa әskerine qarsy attanyp, ýsh kýn-týn soghysty. Tәnir Taghala Islam әskerine jenis berip, qyryq myng tarsa ólip, Yuhaniyan qashyp, Aqsu qorghanyna* kirgen song Qashghar elining barlyghy músylman boldy. Islamnyng joly ashyldy. On eki myng músylman sheyit boldy. «Men Onykimin, men Oghan qayta oralamyn».

Shah Abd ar-Rahimnyng ýsh úly bar edi. Ýlken úlynyng aty – shah Ahmed, ortanshy úlynyng aty – shah Múhammed, ýshinshining aty – shah Hasan. Shah Ahmedti Qashgharda qoydy. Laqaby – Shamy han edi. Shah Múhammedti Jetikentke jiberdi. Laqaby – Shamsy han. Odan Aqsu qorghanyna kelip, Yuhaniyandy qamady jәne joldargha kisi jiberdi, «qashyp qútylmasyn» dep. Toghyz aidan son, qashyp bara jatqan jerinde jol kýzetkender ústap әkeldi. Shah Abd ar-Rahim súrady:

– Qay jerde ústadyndar? – dep. Yuhaniyan aitty:

– Chalysh* túrghan jerde, – dep jauap berdi. Yuhaniyandy óltirip, ol jerge eki qorghan salyp, «Chalysh túrghan» dep atady. Ózi Satuq Búghra Qara han atandy. Otyz jyl kәpirlermen soghysty. Almalyq*, Qayalyq* elderin imangha shaqyrdy. Islamgha jol ashyldy. Músylmandyqty әshkere qylyp, Qúz Balyqqa kelip, shah Hasangha rúqsat berip, óz ornyna otyrghyzyp, ózderi Qaraspangha kelip, jyl hanaqalarynda qyryqta otyryp, jýz bes jyl ómirleri bolyp, tariyhqa jýz elu jyl bolghanda dýniyeden ótti (Olardyng barlyghyna Allanyng raqmeti bolsyn!). Hanaqasynyng kýnshyghysyndaghy soltýstik búryshynda, «Pay halqa» aryghy men «Bazar» aryghynyng qosylghan jerine jerlenip, sol jerde zirat orny boldy. Satuq ata deydi. Barlyq tileushiler jәne densaulyghy bolmaghandar dýisenbi jәne júma kýnderi kelip, týnep, tilekterine jetip ketetin edi.» Mine osy ýzindi Abd  ar-Rahim bastaghan әskerlerding qay jerge barghany, qay jerlerdi músylman dinine kirgizgeni, ol jerlerdegi týrkilerding qay dinde bolghandyghy anyq kórsetilgen. Myna jerde Tәnir dini boldy degen bir auyz sóz joq. Demek, búl jerdegi halyqtyng barlyghy hristian dini men zoorastorizm dininde bolghandyghy taygha tanba basqanday kóretilip túr. Osy Abd ar-Rahim bab baryp músylman dini taratqan jerlerde alghashqy týrki-islam memleketi dýniyege keldi. Ol memeleket qazirgi tarihta Qarlyq memleketi dep jazylghan. Búl negizi alghashqy islamdy qabyldaghan týrkilerding týrki-islam memleketi bolatyn. Tarihymyzdaghy Qarahandyqtar memleketi osy Qarlúq-Qarahan memleketinen bastau alady. Al, Yshaq bab bastaghan әskerding baghyty bylaysha bayandalady:

«Ysqaq bab (Allanyn) oghan sәlemi bolsyn!) Sayramgha keldi. Sayramda bir patsha bar edi. Aty – Kórkóz. Laqaby – Nahibdar edi. Nahibdardy imangha shaqyrdy. Nahibdar bolsa oghan bylay dedi: «Men jetpis atamnan beri tarsamyn. Mening dinim dúrys. Senimen soghys qylarmyn. Ýsh týn-kýn soghys qyldy. On myng tarsa óldi. Bes myng músylman sheyit boldy. Aldymen sheyit bolghandardyng úlyghy tubbagh tabighin edi. Ýlkeni Ysqaq babtyng tu ústaushysy edi. Aty – Abd al-Aziz edi. Jetpis jerden oq tiydi. Sayram elinde sheyit boldy. Nahibdar qashyp Sulhan eline bardy. Jәne taghy bir tubagh tabighindy Sayram eline qoydy. Onyng atyn – Shynarlyq shayyq der edi. Ol әziz Sayramda halayyqqa qyryq bes jyl hikmet ilimin ýiretti. Ysqaq bab (Allanyn) oghan sәlemi bolsyn!) Nahibdardy Sulhangha qua bardy. Ýsh týn-kýn soghysty. On myng tarsa óldi. Jeti myng músylman sheyit boldy. Ysqaq bab Sulhanda Nahibdardy óltirdi. Islamgha jol ashyldy. Músylmandyq elge әshkere[3] boldy, jayyldy.

Odan keyin Ysqaq bab (Allanyn) oghan sәlemi bolsyn!) Qarghalyqqa keldi. Ýsh qabat qorghany bar edi. Ony búzdyrdy. Elu tórt jyl patshalyq qyldy. Barlyq tarsalardy imangha shaqyryp, músylman qyldy. Músylmandyq әshkere bolyp, jayyldy.

Odan keyin Abd al-Jalil (bab) Barshynkent, Shaharkent, Jaltarsaqqa keldi. Qylysh hannyng eki úly bar edi. Birining aty – Sarytondy Ótemis edi. Myng erge jalghyz qarsy túratyn edi. Jend pashasy edi. [Abd al-Jaliyl] Yashmutty imangha shaqyrdy. Alayda ol iman keltirmedi. Ýsh týn-kýn soghysty. Sansyz tarsalar óldi, qansha músylmandar sheyit boldy. Otyz myng әsker qaldy Odan keyin [sol soghysta] Abd al-Jalil Ótemis qolynan sheyit boldy. Jend ýstinde Ókiz qyrynda ziyaraty boldy.

Odan keyin búl habardy esitken Ysqaq bab (Allanyn) oghan sәlemi bolsyn!) otyz myng әskerimen attandy. Jendke bardy. Qylysh hanmen soghys qyldy. On eki myng tarsa óldi. Tórt myng músylmandar sheyit boldy. Jiyrma alty myng әsker qaldy. Qylysh hannyng úly Ótemisti ústap, Qarghalyqqa alyp keldi. Zyndangha saldy. Qansha jyl zyndanda jatqyzdy. Iman keltirmedi. Bolmaghan song qorghan salghanda, ortasyna qalap jiberdi.

Odan keyin Ysqaq bab (Allanyn) oghan sәlemi bolsyn!) Shashqa bardy. Shashtan kelip, Qaghbagha bardy. Qaghbadan kelip, Sayramda Juba meshitin túrghyzdy. Alghashqy irgetasyn ózi qalady. Ýsh myng bes jýz altyn qarjy júmsady. Ysqaq babtyng jýz jiyrma jyl ómiri boldy. Toqsan jyl Qyzyrmen (Allanyn) oghan sәlemi bolsyn!) súhbatta boldy. Otyz jyl dinsizdermen din ýshin soghysty.» «Nasab-nama» núsqalarynda islam dinining Týrkistan jerine taralu tarihy osylay bayandalady. Búl keltirilgen derekter arasynda Tәnirlik din turaly bir auyz sóz joq. Ferghana, Kasan, Ózgent jerlerinen bastap, Qashghargha deyingi aralyqta Tәnir dini turaly bir auyz sóz aitylmaydy. Shash, Sayram, Otyrardan Jend, Barshynkent deyingi aralyqty Tәnirlik din turaly sóz joq. Barlyghy derlik múgh dini men tarsa dinindegi halyqtar. Basqasha aitqanda, zooroastrizm dini men hristian dinin ústanushylar. Demek, islam dini kelmey túryp, qansha ghasyr búryn Týrkistan ólkesinde Tәnir dinining ornyna basqa dinderding sheshushi iydeologiyagha ainalghanyn kóruge bolady. Búl islam dinining Tәnir dinining tarihy sahnadan ketuine eshqanday qatysy joqtyghyn dәleldeydi. Sol kezende Tәnir dini týrkilerde bir ghana jerde – Týrkistanda ghana qalghan bolatyn. Biz ony basqa, arheologiyalyq derekterge sýiene otyryp, dәleldep bere alamyz. Osydan eki myng jyl búryn Týrkistanda Tәnirlik dinning ghibadathanasy bolghan. «Ol ghibadathanagha qanly halqy kelip jylyna myng qoy shalyp, qúrbandyq bergen. Áskeri joryqqa shyghar aldynda ol jerge kelip tize býkken.» Búl qytay jazbalaryndaghy Vey dәuirine qatysty derek. Osy ghibadathana osydan birneshe jyl búryn tabyldy. Qazir ol ghibadathana әli zerttelu ýstinde. Al,  1990-1992 jyldar arasynda Shoytóbe qalashyghynda jýrgizilgen qazba júmystary kezinde ashylghan janalyqtar mamandardy tang qaldyrghan bolatyn. Óitkeni, ol jerlerde jerlegen mýrdelerding barlyghy derlik bastary soltýstikke berilip, jýzderi Qoja Ahmet Yasauy kesenesine qaratyp jatqyzylghan. Búl búrynghy Shaughar qalasy túrghyndarynyn  barlyghy derlik zoorastrizm dininde de, hristian dininde bolmaghanyn kórsetetin dәlel. Ýsh jyl jýrgizilgen qazba kezinde bir ghana zoorastrizm ókilining qabiri anyqtaldy. Al, 1996-1998 jyldar arasynda kesenening ortalyq Qazandyq bólmesinde jýrgizilgen qazba júmystary kezinde Qazandyq bólmesine jerlengen mýrdelerding barlyghynyng jýzderi qabirhana bólmesine qarata jerlengenin kóruge bolady. Búl da Týrkistannyng kiyelilik sipatynyng kóneden kele jatqanyn dәleldeytin bir  aighaq. Eng bastysy Týrkistan jerinde jerlengen mýrdelerding barlyghynda ózge dinning ókilderining jerleu rәsimining belgileri joq. Búl Týrkistan ózining Tәnirlik din ortalyghy retindegi kiyeli qasiyetin saqtap qalghandyghyn bildiredi. Áytpese, Týrkistannyng ainalasyndaghy qalalardyng barlyghy derlik basqa dinder yqpalynda bolghandyghyn jogharyda mysaldarmen kórsettik. Mysaly, Sayram qalasy islam dini kelgenge deyingi kezende hristian dini ortalyghy bolghandyghyn osy «Nasab-nama» núsqalaryndaghy derekterge qarap kóruimizge bolady. Onyng ýstine sol Sayram qalasynda Isa payghambardyng anasy Mariam Ananyng da qabiri bar. Ol jerding biyleushisi Nahibdardyng (keybir núsqalarda Nabidtar) jetpis atamnan beri tarsamyn deuining ózi ol jerdegi halyqtyng barlyghy derlik hristian dininde bolghandyghyn dәleldeydi. Sol kezende Sayramgha baghynyshty ýsh jýz eldi meken bolghandyghy jәne olardyng barlyghy hristian dininde ekendigi bayandalady. Al, Sayram biyleushisi Nahibdar Ishaq babtan jenilip, Sulhan qalasyna ketedi. Ortadaghy Qarashyq (Týrkistan) qalasyna soqpay ketuining astarynda ol jerde hristiandargha jaqtasatyn  eshkim joqtyghyn kórsetedi. Al, Sulhan halqy zoorastrizm dinin ústanatyn. (Qazir Sulhan qalasynyng orynynda Sidaq Ata atty qalashyq bar). Ol jerge Nahibdardy qua barghan Ishaq bab, Sulhanda Nahibdardy óltirip, halqyn islam dinine bet búrghyzady. Qazirgi kýni sol Sidaq Ata qalashyghynda jýrgizilgen qazba júmystary ol jerdegi halyqtyng zoorastrizm dininde bolghandyghyn tolyq dәleldep otyr. Eng bastysy Ishaq bab Sulhandy alghannan keyin Oghyz taugha baryp ornyghuy, búl jerding kiyelilik sipatyn óz mýddesine paydalana aluy desek bolady. Óitkeni, ol jerde Oghyz qaghan jetpis jyl boyy dinsizdermen soghysyp, Tәnir dinin ornyqtyrghan bolatyn. Osy Oghyz tauda Ishaq bab Tәnirlik din ókilderimen kelisimge kelip, Tәnirlik din ókilderin tolyghymen ózine odaqtas etip alady. Sol Oghyz tauda «Jaynamaz tas» degen tas degen jaypaq tas bar. Sol jerde Ishaq bab «ilmy karamat» kórsetip, islam dinining haq ekendigin týrkilerge dәleldeydi. Ishaq bab sol «jaynamaz tas» ýstinde namaz oqyghanda, aspandaghy bir kýn ýsh kýn bolyp kórinedi. Ishaq bab osylay týrkiler arasyna islam dinin taratyp, olardy tolyghymen bet búrghyzady. IYsqah babatyng sol jerde bolghandyghyn sol jerdegi jer-su ataularynyng IYsqah babtyng uaqyptyq jerleri retinde kórsetilui jәne ol kisining úrpaqtarynyng sol jerde jerlenui de ol jerde Ishaq babtyng bolghandyghyn dәleledeydi. Ol kisi maqalanyng basynda aitylghanday, islam dinining senim negizderine halyqty bet búrghyzyp, kóneden kele jatqan týrkining әdet-ghúryp, salt-dәstýrin sol kýiinde qaldyrady. Islam dinin qabyl etken ózge din ókilderi de qaytadan týrkining әdet-ghúryp, salt-dәstýrin qayta qabyldaugha mәjbýr bolady. Búl derekter Tәnirlik dinning osy kýnge deyin jetken ómirshendigining astarynda islam dinimen úlasu jatqandyghyn kórsetedi. Alayda, búl tarihtan qazirgi ózderin «tәnirshilermiz» dep esepteytin «әsire dinshilderdin»  habary joq. Týrki halyqtary islam dinin osylay qabyldady. Tek, 951 jyly Qarahandyq biyleushi islam dinining Ahl al-Hadis baghytyn qabyldaghannan keyin búl jerdegi dini-iydeologiyalyq sayasat basqasha sipat aldy. Jergilikti halyqty arabtandyru bastaldy. Arabtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrin qabyldamaghandar, tilin ýirenbegender músylman dep sanalmady. Qoghamdyq qatynastardy retteu sharighat ýkimderine berildi. Nekelik qatynas ózgerdi. Syrtqy ekzogamdyq nekening ornyna  ishki neke-endogamdyq nekemen auystyryldy. Halyq birtindep týrki mәdeniyetinen arab-parsy mәdeniyetine qaray auysa bastady. Eng bastysy osy kezende Ruhany әlem men adam ruhy arasyndaghy baylanys әlsirep, halyq arasynda ruhany azghyndyq beleng aldy. Olay bolatyny Múhmmed payghambarmen kelgen ruhany quat әlsiregen bolatyn. XI-ghasyrda Ruhany әlem men adam ruhy arasyndaghy baylanys tolyghymen ýzildi. Halyq materialdyq dýniyening sonyna ketip, adamzat qoghamynda ruhany azghyndyq beleng aldy. Ol zamannyng ruhany ahualyn Qoja Ahmet Yasauy atamyz bylaysha sipattaydy:

«Ey, dostar, aqyr zaman boldy kórgin,

Dinsiz, kәpir búl әlemge toldy kórgin.

Haq qúldyghyn qoyyp, barsha dinsiz boldy,

Sonyng ýshin Qahhar azap qyldy kórgin!

Aqyr zaman nyshany sol – jaqsylyq ketti,

Qahhar IYem qaharymen ýkim etti.

Halayyqtar dinnen qaytyp, dindi úmytty,

Islam әlsiz bolyp, qoldan shyqty kórgin.

....

Qorqau, qarau, dinsiz qúldar boldy hakim,

Menmendik shekten shyghyp, boldy zalym,

Halyq ishinde qor boldy dәruish ghalym,

Qorghaushysy halyqtyng kәpir boldy kórgin.

...

Dinnen bezgen qaraulardyng kәperi joq,

Dýnie malyn jiyp, esh toyary joq.

Myqty, zor bop, ólimnen esh habary joq,

Ozbyrlardyng dini dýnie boldy, kórgin» (101-hikmet)

Qoja Ahmet Yasauy atamyz óz dәuirin osylay sipattaydy. Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanystyng ýzilui adamzat qoghamyn osynday daghdarysqa týsirdi. Adamzat balasynyng aldynda eki jol túrdy: biri – Ruhany әlemmen adam ruhy arasyndaghy baylanysty qayta ornatyp, ómir sýrudi ary qaray jalghastyru; ekinshisi, ruhany azghyndyqtyng shegine jetip, aqyrzamangha úlasu. Mine, osy kezende Qoja Ahmet Yasauy islam dinin sharighat dengeyinen tariqat dengeyine kóterip, Ruhany әlem men adam ruhy arasyndaghy baylanysty qayta ornatty. Adam ruhy belsendi kýshke ainaldy. Sonyng arqasynda adamzat balasy ary qaray ómir sýruge mýmkindik aldy. Qoja Ahmet Yasauy Ruhany әlemmen ózi ghana baylanys jasap qoymay, sol baylanysty ary qaray jalghastyryp túratyn әuliyeler mektebin qalyptastyrdy. Osylay tariqat ilimi qalyptasty. Týrkilik diniy-dýniyetanym tariqat dengeyine kóterilui týrkilerding oi-sanasynyng «ʻayn yaqiyn» (kvanttyq ólshem boyynsha kauzalidi dene) dengeyine kóterdi. Búl sol kezendegi ózge halyqtardan Yasauy jolyn qabyl etken halyqtyng oi-sanasynyng ózge halyqtardan bir saty joghary boluyna mýmkindik berdi. Bizge deyin jetken qazaq shejireleri tek ata-tekti bildirip qoymaytyn, sonymen birge Ruhany әlemmen baylanysyn kórsetetin. Shejire tizbegine kirgender ata-baba әruaghynan kómek súray alatyn. Shejiresin bilmegenderdi teksiz dep ataytyny osyghan baylanysty. Sebebi, olardyng ruhynyng Ruhany әlemde tegi joq. Yasauiya tariqaty negizgi mynaday ýsh qúramdas bólikten túrdy: Birinshi ruhany negiz – Qúran men sýnnet; ekinshi – qoghamdyq qatynastardy retteu týrkining kóneden kele jatqan әdet-ghúryp, salt-dәstýrine berildi; ýshinshi – sopylyq tanym negizinde qalyptasqan ruhqa qatysty dәstýrler. Búl keltirilgen mәlimetter neni bildiredi? Qazirgi ózderin qazaqpyn dep sanaytyn halyq osy Yasauy mәdeniyeti degen ruhany әlemning shenberinde qalyptasty. «Qazaq» degen ataudyng ózi Yasauy mәdeniyetinen ainymay, sol jolgha adal bolghan halyqqa berilgen atau bolatyn. Yasauy joly-yasauiya tariqaty Joshy úlysynada memlekettik iydeologiya dengeyine kóterilgende, memleket damyp, Altyn Orda degen atqa ie boldy. Absoluttik biylikke jetudi maqsat etken Altyn Ordanyng hany әz-Jәnibek Yasauy jolynan bas tartyp, Ahl al-Hadis jolyna, naqtyraq aitsaq shafighy mazhabyna bet búrdy. Memleketting tútastyghyn saqtap qalu jolynda kýresken Asan Qayghy bastaghan Yasauy joly ókilderi jenilis tapty. Búl Altyn Orda memleketining kýireuine әkeldi. Osy kezennen bastap Evraziya kenistiginde ruhany biylik pen sayasy biylik arasyndaghy arpalys bastaldy. Yasauy jolynan shegingen әr qadam týrki memlekettigining kýireuine әkelip otyrdy. Ózbek úlysy hany Ábilhayyrdyng naqshbandiya tariqatyn qabyldauy bir halyqty ýshke bóldi, bir halyq ýsh halyqqa ainaldy: qazaq, ózbek, noghay. Búl oqighadan Qazaq handyghynyng biyleushileri de tarihtan sabaq almady. Olardyng maqsaty qalayda absoluttik biylikke jetu boldy. Tәuke han «Jeti jarghy» zanyn qabylday otyryp, Yasauy jolyn memlekettik iydeologiya dәrejesinen aiyryp, onyng ornyn arab-parsy mәdeniyetine negizdelgen naqshbandiya tariqatyna berdi. Múnyng sony Qazaq handyghynyng tarihtan ketuine yqpal etken negizgi faktor boldy. Tek, Abylay hannyng janqiyarlyq enbegining arqasynda Yasauy jolyn qaytadan halyq sanasyna qaytaru mýmkin boldy. Biraq, Abylay han ózining týpki maqsatyna jete almady. Qoldaryndaghy biylikten ajyraghysy kelmegen ru-taypa biyleri Abylay hannyng búl әreketine qarsy shyqty. Nәtiyjesinde Abylay hannyng dýniyeden ótuimen Qazaq handyghy ydyrap, ózgelerding otaryna ainaldy. Qazirgi kýni qazaq halqy Yasauy mәdeniyeti saqtalghan jerde ghana bar. Yasauy mәdeniyeti shegingen jerde qazaq halqy joq. Sondyqtan qazaq halqy ózining basty qúndylyghy Yasauy joly-Yasauy mәdeniyeti ekenin tanyp aluy tiyis. Ókinishke oray, qazrgi qazaq sol qúdiretti qúndylyqtan kýn sanap alshaqtap barady. Onyng sebebi, syrttan kelip, qazaqtyng ishki tútastyghyn bólshekteudi maqsat etken uahhabiy-salafiyler men ózderin halyq ishinde «tәnirshilermiz» dep kókirek  qaghatyn psevdodinshilder. Olardyng jetekshileri ózderining qalay payda bolghanyn jәne týpki maqsattary ne ekenin óte jaqsy biledi. Maqsattary – qalayda qazaqty ruhaniattan júrday, tobyrgha ainaldyru. Olardyng halyq ishine iritki salyp, aityp jýrgenderining eshqanday negizi joqtyghyn osy maqala shenberinde birshama dәleldedik. Myqty bolsa, osy jazylghan maqalanyng jalghandyghyn dәleldep maqala jazsyn. Bolmasa, ashyq pikirtalasqa shyqsyn. Men ol myrzalardan jauap kýtemin.

Sóz sonynda bir jaqsy janalyqpen bóliskim kelip otyr. Qazaqstan Músylmandary diny Basqarmasy Yasauy jolyna qaray bet búrghysy barlyghyn bayqatty. Osy qarasha aiynyng birinshi  júldyzynda Týrkistangha kelip, Qoja Ahmet Yasauy babamyz kesenesine baryp, Babalar ruhyna arnap Qúran hatym týsirdi. «Qoja Ahmet Yasauy taghlymy – týrki dýniyesining ruhany múrasy» atty ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótkizdi. Biz QMDB-nyng búl әreketin ongha balap, shýkirlik etip otyrmyz. Osy oqighanyng aldynda ghana Bas Mufty Nauryzbay qajy Taghanúlynyng atyna elimizding meshitterinde Yasauy babamyzdyng jariya zikirine rúhsat beruin súrap, ótinish jazghan bolatynmyn. Eger rúhsatyn bere qalsa, Yasauy jolyna qaray tolyq bet búrghanyn dәleldegen bolar edi. Tәnir Taghaladan solay boluyn tileyik! Búl bizding Otanymyz Qazaqstannyng bolashaghyna ólsheusiz qúiylghan ruhany investisiya bolar edi. QMDB-da ózining qoghamdaghy rolin kýsheytken bolar edi!

[1]sahabalardy kórgenderdi kórgender

[2]danalyq

[3]jariya

Zikiriya Jandarbek,

tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz