Ortalyq Aziyanyng tarihyna ýnilsek, әr qalanyng taghdyry men mәdeny bolmysy talay halyqtyng izin saqtap qalghanyn kóremiz. Sonyng ishinde Búqara, Samarqand qalalary erekshe oryn alady. Búl qalalar býginde Ózbekstan aumaghynda ornalasqanymen, olardy «tәjikterding ejelgi qalalary» dep ataytyn pikirler jii aitylady. Sonda búl qalalar shyn mәninde tәjikterdiki me, әlde olardyng tarihy ortaq múra ma? Kel aghayyn, osy súraq tónireginde tarihty taldap, oy órbiteyik.

Búqara men Samarqand – әlemge әigili kóne qalalar. Ekeui de myndaghan jyldyq tariyhqa iye. Arheologiyalyq derekter boyynsha, Samarqandtyng negizi bizding dәuirimizge deyingi VII–VI ghasyrlarda qalanghan, al Buharanyng irgetasy odan sәl keyinirek qalanghan dep esepteledi. Ejelgi soghdylar men baktriyalyqtar osy ónirde túryp, iri sauda jәne mәdeny ortalyqtar qúrghan. Búl halyqtardyng tili men mәdeniyeti keyingi parsy jәne tәjik órkeniyetine ýlken yqpal etti.

Tәjikterding tarihy yqpaly

Tәjikter – parsy tildi, iran tektes halyq. Olardyng tarihy jerleri – qazirgi Tәjikstan, Aughanstannyng soltýstigi jәne Ózbekstannyng ontýstik-batysy. Búqara men Samarqand – orta ghasyrlarda tәjikterding mәdeny jәne diny ortalyqtary bolghany anyq. IX–X ghasyrlarda búl ónirde Samanidter memleketi ómir sýrip, onyng astanasy Buhara qalasy bolghan. Samanidter dәuiri tәjikterding últtyq tarihynda «altyn ghasyr» retinde sanalady.

Dәl osy kezende Búqara men Samarqandta parsy tilindegi әdebiyet, ghylym jәne mәdeniyet erekshe damydy. Úly ghalymdar – Ábu Ály ibn Sina (Aviysenna), Ábu Abdullah Rudaki, әl-Biruni, әl-Horezmi, Firdousy siyaqty túlghalar osy mәdeny ortadan shyqqan. Tәjikter búl dәuirdi ózderining últtyq órkeniyetining bastauy dep sanaydy.

XI ghasyrdan bastap Ortalyq Aziyagha týrki tildi halyqtar jappay qonystana bastady. Qarahan әuleti, keyinnen Shaghatay úlysy, Ámir Temirding memleketi – bәri de osy ónirdegi sayasy jaghdaydy ózgertti. Samarqand pen Búqara Ámir Temir imperiyasynyng ortalyqtaryna ainaldy, al til men mәdeniyet túrghysynan týrki jәne parsy elementteri aralasyp, jana órkeniyettik sintez qalyptasty.

Sol kezden bastap osy qalalarda týrki halyqtary (qazirgi qazaqtardyng ata-babalary, týrkimender, qaraqalpaqtar) men parsy tildi tәjikter birge ómir sýrip keldi. Sondyqtan, býgingi kýnderi Búqara men Samarqandtyng mәdeny kelbeti – eki órkeniyetting toghysqan jemisi.

Kenes dәuiri jәne últtyq shekaralar 

XX ghasyrdyng basynda Kenes Odaghy Orta Aziyada últtyq mejeleu sayasatyn jýrgizdi. 1924–1929 jyldary Orta Aziya respublikalarynyng shekaralary jasaldy. Sol kezde Búqara, Samarqand aimaqtary Ózbekstan qúramyna engizildi, al Tәjikstan bastapqyda Ózbek KSR-ining qúramynda avtonomiyalyq respublika bolyp qúryldy.

Tәjik ziyalylarynyng kópshiligi osy sheshimge qarsy shyqqan. Olar Samarqand pen Búqara – tәjik mәdeniyetining jýregi dep sanaghan jәne búl qalalar Tәjikstan qúramynda boluy tiyis degen pikir bildirgen. Alayda Mәskeuding sheshimi boyynsha osy qalalar Ózbekstan qúramynda qaldy. Sodan beri osy jaghday, Tәjikstan men Ózbekstan arasyndaghy mәdeniy-sayasy sezimtal taqyryptardyng biri retinde ózekti taqyrypqa ainalyp keledi.

Osy kýnde Búqara men Samarqand – Ózbekstan Respublikasynyng eng iri tarihy qalalary. Olarda tәjik tildi halyq basymdyqqa iye. Keybir mәlimetterge sýiensek, Búqara oblysy halqynyng shamamen ýshten ekisi, Samarqand oblysynyng 60 payyzgha juyghy tәjik tildiler. Alayda Ózbekstan olardy «ózbek tәjikteri» nemese «ózbek tildi tәjikter» dep eseptep, resmy sanaqtarda búl topty kemitip kórsetedi degen pikirler de bar.

Buhara men Samarqand tek tәjikterding emes, býkil Ortalyq Aziya halyqtarynyng ortaq baylyghy. Óitkeni búl qalalarda parsy, arab, ýndi, qazaq, qytay mәdeniyetteri ózara toghysyp, erekshe órkeniyettik kenistik payda bolghan. Mysaly, Ámir Temir men Úlyqbek saldyrghan Samarqandtaghy Registan ansambli – tek ózbekterding emes, kýlli músylman әlemining arhiytekturalyq múghjizasy. Al Búqaranyng Kókiltash medresesi men Kalyan meshiti islamdyq ilimning ortalyghy bolghan.

Sondyqtan, Búqara men Samarqand tәjikterdiki me degen súraghymyzgha –  últtyq túrghydan emes, tarihy jәne mәdeny túrghydan qarastyrghan jón siyaqty. Búl qalalar parsy tildi órkeniyetting ortalyghy bolghanymen, keyinnen týrki mәdeniyetimen bite qaynasyp, ortaq múragha ainaldy.

Degenimen, býgingi kýnderi Tәjikstan men Ózbekstan arasyndaghy qarym-qatynas jaqsaryp keledi. Eki el de ózara mәdeny almasudy, tarihy múralardy birge zertteudi qolgha alyp otyr. Búl – dúrys baghyt. Sebebi, ótkendi bólisuden góri, ony birge úlyqtau manyzdyraq.

Eger Samarqand pen Búqarany tek tәjikterding nemese tek ózbekterding qalasy dep bólsek, onda biz Ortalyq Aziyanyng tútastyghyna syzat týsiremiz. Kerisinshe, búl qalalardy býkil aimaqtyng ortaq tarihy retinde tanysaq, onda halyqtar arasyndaghy týsinistik pen dostyq nyghayady.

Búqara jәne Samarqand – tek bir halyqtyng emes, kýlli Ortalyq Aziya órkeniyetining altyn dingegi. IYә, búl qalalarda parsy tildi tәjikterding mәdeny yqpaly erekshe damyghan, biraq tarih barysynda týrkilerding de róli zor. Ekeuining mәdeniyeti aralasyp, býgingi ózbek, tәjik halyqtarynyng ortaq múrasyn qalyptastyrdy.

Sondyqtan búl qalalardy «tәjikterdiki» dep birjaqty aitu da, «tәjikterge qatysy joq» deu de tarihy әdiletsizdik bolar edi. Olar – týrki men parsynyng toghysqan ruhany ortalyghy, islam órkeniyetining jaryq júldyzdary. Olardy bólispey, ortaq qasterleu – keleshek úrpaq aldyndaghy paryz.

Beysenghazy Úlyqbek, 

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz