«Qazaq tilining týsindirme sózdiginde» (Almaty, 2008, 346 b.), ziyaly degen úghymdy « izetti, әdepti» nemese «oqyghan, sauatty azamat» dep bergen. Áriyne, ziyaly adam qashanda bilimdar, mәdeniyetti. Biraq, bilimdi adam әr dәiim, ziyaly bola bermeydi. Eger bilimdi adamnyng atqarghan júmysy shala, qoly ala, aitqan sózi dala, bergen uәdesi baylamsyz, esh naqtylyq bolmaytyn bolsa, onday adamdy qalaysha ziyaly deuge bolady. Olay bolsa barlyq bilimdar, oqyghan adam tegis ziyaly bola bermeydi. Bәlkim bir zamandarda sauatsyzdyq elde basym bolghan kezde, sirә sauattylardyng bәri solay bolsa kerek. Biraq, qazir basqa adamdar jappay sauatty elde  sauattylardyng bәrin ziyaly deuge bolmaydy.Olardyng arasynda «alasyda, qúlasy» da kezdesedi. Qazirgi ghylymiy-tehnikalyq progress kezinde bilimin, aqyl-oyyn memleketke, qoghamgha júmsaudyng ornyna, jeke óz paydasyna qoldanatyn adam, әriyne ózin әdepti, sypayy isker etip kórsetpek bolady. Onday adam qogham, progress túrghysynan bylay etken dúrys, tiyimdi, mynadan góri mynau qolayly, artyq dep pikir aitpaydy. Basshy-adam, ol da qatelesedi. Dýniyede qatelespeytin jan joq. Sondyqtan, kelisip, aqylgha aqyl qosyp sheshken is negizinde dúrys bolady. Biraq, pikir aitu onay dýnie emes, kóbine onday adam únamay qaluy da mýmkin. Áriyne, kóp jaghdayda, óz paydasyn oilaghan adam pikir aitpaugha, kózin júmyp, basshy pikirin qolday bergendi dúrys kóredi. «Ýndemegen ýidey pәleden qútylady» deydi halyq maqaly. Áriyne, dúrys pikirin aitpay, ýndemey qalu onay, qauypsyz, biraq, ziyalylyqqa jatpaydy. Ziyaly jan shynyday taza, ol jeke basy paydasynan góri qogham maqsatyn joghary ústaytyn adam. Halyq kózi  «qyraghy», ziyaly adamdy ol kóredi, syilaydy. Ondaylar qoghamgha barshylyq. Ondaylar – ónege. Qazaq tili sózdiginde «Parasat» úghymy da aitylady. Oghan «aqyl oi, sana-sezim» (668 b.) dep anyqtama beriledi. Áriyne, negizinde ol solay. Biraq, parasatsyz adamnyng da aqyl oiy dúrys, tili kóbinen artyqta shyghar, desekte, onday adam sol qabiletin memleket paydasyna emes, jeke basy paydasyna paydalanatyndar. Múnday adamdy «parasatty» deuge eshqashan bolmaydy, qayta ondaylar әli zang qúryghyna tútylmasa da, ishi aram bolghandyqtan qoghamgha ziyan keltiretinder deymiz. Áriyne, әlgiler kóp emes, biraq, bar. Negizinde qogham ziyaly, parasattylardan túrady. Áytpese, qogham búzylyp, progress toqtaghan bolar edi. Búl, әriyne ókinishti jaghday. Shynynda qoghamgha, progreske qyzmet etetinderde, kesirin tiygizetinder de jәy adamdar emes, isker bilgir adamdar. Mәsele, tabighat bergen talantty qalay paydalanuda. Al, kimning kim ekenin ómir kórsetedi. Adamdy birden tanu qiyn. Halyq aitady: «kimning kim ekenin bilging kelse, ony joghary qyzmetke kóter», dep. Bәlkim ol da dúrys shyghar. Óitkeni, kórinetin biyik orynda bolsa, ol ýndemey otyra almaydy. Mәsele, sheshuge tikeley aralasady, pighylyn shamasyn bayqatady.

Egemendik alghaly beri joghary laua­zymdy qyzmetke kóterilgender memleketke taza, adal qyzmet etemin dep halyqqa, Preziydent aldynda «Ant» beru kәdesi iske asuda. Búl ýlken senim jәne jauapkershilik. Búl óte qajet rәsim. Biraq, «Ant» beru barda, onyng jauapkershiligi tek sol orynda otyrghan uaqytqa ghana beriletin, biraq, ol ornynan ketse úmytylatyn siyaqty. Búl eskeretin nәrse. Áriyne, «Ant» ol jәy uәde emes, ózine mәngilik jauapkershilik artu. Ol adam onday júmystan ketken song da, jәy júmysta jýrse de, jauapkershilik onyng moynynda túruy kerek. Ant bergen adamgha senim de mәngi bolsa deymiz. Al, antyn búzghan adamgha jaza da eki ese qatty bolghany jón bolar edi. Ózine ózi senimi joq adam «Ant» bermeytin bolsa. Lauazymdy oryn jәy qyzmet kezindegi kóteriletin tepkishek emes. Sonda «Ant» beretin adam aldymen oilanatyn bolady. Onyng qyzmetin baqylaytyn sayasi, basshy partiya boluy tiyis. Sonda partiyanyng da róli artady, kóteriledi. Jalpy tәrbie júmysyn qadaghalau partiya oryndaryna jýktelgeni jón.
Ziyalyqty anyqtaytyn,  adamda eki týrli: syrtqy jәne ishki qasiyet bar ekenin bilip, ajyratqanymyz dúrys. Biri tәndik qasiyet: iship-jeu, tabighy qajettilekterin  oryndau, túqym saqtau, kóbey, qorghanu. Búl barlyq tiri jandargha tәn ortaq qasiyet. Ekinshisi ol adamdargha baylanysty qasiyet, jan-januarlarda ol joq. Januarlar bardy iship-jeydi, joq bolsa ony basqa jerden izdeydi. Al, adam býgin bar nәrse, erteng joq boluy mýmkin dep, ol ony oilaydy. Bardyng bәrin tauysyp bitirmeydi, ertendi oilap, qor jinaydy. Keyin kele ony úlghaytu, kóbeytu qajettiligi tuyndaydy. Búl talapta toqtau joq. Sondyqtan, adamda ózi toysa da, kózi toymaytyn, kóbeyte bersem, degen pighyl payda boldy. Abaydyng « Eskendir» degen poemasynda «adamnyng kózi tek ólgende ghana qúmgha toyady» degen tereng oy aitylady. Toyymsyzdyq adam tabighaty, ol әrkimde de bar, biraq kórinui týrlishe. Ekinshisi ruhany qajettilik, lәzzat. Búl da toyymsyz, sheksiz qúbylys. Ol adamdardyng birimen biri qarym-qatynas jasauy, әngime-dýken qúryp, kónil kóterui, týrli muzyka tyndau, qosh iyis iyiskep, dәmdi tagham jeu t s.s. Búl da tabighi. Halyq aqyny Birjansal әndetip aitqan «Janbasiparynda» mynaday sózder bar: «Degende biz qartaydyq, biz qartaydyq, belgisi qartayghannyng sertten taydyq. Kәnekey sonymen shyqqan mýiiz. Qasyna súlulardyng kóp jantaydyq». Búl ókinish. Múny aityp otyrghan elge qaldyrghan ruhany dýniyeleri bolsa da kónili tolmaghandyq.   Adam bolghan song bәrine yntyghady, qyzyq kóp. Biraq, mәsele, úrpaqqa tiyimdi, jaqsy is qaldyru. Búl atqarghan enbek, naqty úlaghatty sóz, ónegeli әreket ekenin keshte  bolsa, onyng tereng úqqany. Dýniyege qyzyqqan adam eger barlyq ómirin halyq ýshin júmsasa bir sәri. Biraq, ómirde olay bola bermeydi. Týrli aila qoldanyp, basqanyng yrzyghyn jeytinder qaydan shyghatyny da sol toyymsyzdyqtan. Búl qasiyet negizinde tabighy qúbylys.  Adamdarda  bar, bireude kóp, bireude az. Adamgha ziyaly dep bagha bergende, sol qasiyetter qay dәrejede, soghan qarap aitylady. Múnyng bәri syrtqy tabighy qasiyetter. Adamda ishki qasiyette bar. Ol da eki týrli. Biri toyymsyzdyqqa әkeletin talap. Qajet pe, qajet emes pe, әiteuir bola berse, bayyy bersem deu. Bylaysha aitqanda ishki sheksiz talap, syrtqy túrlausyz әdetterge  iytermeleydi. Ony tejeytin adamgershilik.
Biraq, materialdyq baylyq, ruhany qyzyq, lәzzattyng bәrinen joghary ýstem bolu qajettiligi adam qasiyetin búzady. Búl jaqsylyqqa әkelmeydi. Jinaghan baylyq bәri erteng qalady. Germaniya fashistik ýshinshi reyh kezinde biylep-tóstegen Gering týrmede óler aldynda ózining brilliantpen bezendirilgen qalta saghatyn ózin qatang baqylap túrghan kýzetshige beredi. Sibirde ústalyp, arty qúz jar jaghasynda atylar aldynda admiral Kolchak ózin atqaly túrghan jaza oryndaushygha ózining temeki salatyn altyn qorabyn beredi. Mine búl psihologiyalyq qúbylys. Tiri jýrgende bәri kerek, biraq ólerde bәri әdire qalady. Eshkim ony «O» dýniyege alyp ketpeydi. Qanday bir ýstem adam bolmasyn «O»dýniyege armansyz kete almaydy. Sonda onyng kóniline tireu bolatyn: elime, halqyma ne qaldyrdym, arym olar aldynda taza ma dep oilau. Onyng mәngiligi jinaghan dýniyesi emes, el sanasynda saqtalatyn ónegesi, tәsh-push jinaghan dýniyesi emes. Qorqyt Ata mәngi ólmestikti oilap, uayymdady, sony izdep, el kezip, sharq úrdy. Aqyrynda úqqany: bәri óledi, mәngi ólmestik, ol tek qoghamgha qajet is qaldyru ekendigi. Oghan jasalghan ne materialdyq zat, ne danalyq oi, naqyl sóz, týrli ruhany dýniyeler (jyr, dastan, muzyka) jatady.
Filosofiyada adamda eki «Men» bar ekeni aitylady. Biri syrtqy «Men». Oghan adamnyng ózi túrghan túrqy, býkil dene bitimi, ereksheligi, minez-qúlqy, ómirdegi orny, atqarghan isi jatady. Ekinshisi ishki «Men», ol onyng sezimi, sanasy, aqyl-oyy, algha qoyghan maqsaty. Oghan әser etetin syrtqy  adamgha әser etetin týrli jәili, ne jәisiz jaghdaylar, aitylghan sóz. Sóz ishtegi «Men»ning syrtqy kórinisi, materiyagha ainalghan kýsh, energiya. «Sóz tas jarady, tas jarmasa, bas jarady», nemese «Tayaq etten, sóz sýiekten ótedi» deydi halyq. Sóz adamgha týrlishe әser etedi. Sondyqtan, sózdi oilanyp qoldanghan jón. Sol ishki «Men» adam boyyndaghy joyqyn kýshti «yryqqa» ainaldyrady. Dýniyedegi barlyq materialdyq jәne ruhany tabystar men orasan  zor ózgerister sol «yryq» arqyly jýrgiziledi, iske asady. Syrtqy «Men» basqa adamdardyng syrtqy «Meni» men bәsekege týsedi. Ózining keypin basqamen salystyrady. Odan artyq bolsa, masattanady, ýstemmin deydi. Eger kem bolsa, basqadan ozghysy keledi, týrli aila qoldanady.   Adamnyng ishki «Menide» onyng ózining syrtqy «Men» men údayy qayshylyqty, qarym-qatnasy. Ishki «Men» bir jaghynan syrtqy «Mennin» toyymsyz, sheksiz tabighy qanaghatsyzdyghyn qoldaydy. Búl taghylyq. Biraq, tvorchestvolyq toyymsyzdyq taghy bar. Ol basqa. Onsyz progress joq. Búl sheksiz qúbylys. Adamnyng ishki «Mennin» ekinshi jaghy taghy bar. Ol keybir toyymsyz, sheksiz qajettilikti noqtalaydy, tәrtipke keltiredi. Ár nәrsege alaqtaushy, kórse qyzarlyqqa shek qoyady. Ol «әr isti kerek pe, kerek emes pe, әreket jasayyn ba, әlde jasamayyn ba?» degen kýdik oilardy dúrys sheshimge keltiredi. Tvorchestvolyq qajettilikti de betine jiberuge bolmaydy. Baghyttap otyru kerek. Olay bolsa ishki «Mennin» ózi de sol «qarama-qarsylyq kýresine» negizdelgen. Onyng nәtiyjesi, adamnyng ózi atqarghan isine, jasaghan basqalarmen qarym-qatynasyna, aitqan sózine keyin ókinbey, riza boluy. Ol tazalyq, әdildik. Ony tәrbiyeleytin naqyl sóz, ómirding ózi. Adamnyng ishki «Meni» onyng syrtqy beynesinen, jýris-túrysynan, aitqan sózinen, atqarghan isinen, bet beynesinen, tipti, kóz-janarynan bayqalady. Taza adam jalghan sóilemeydi, eki jýzdi bolmaydy, eshkimnen kózin jasyrmaydy, aiqyn anyq sóileydi. Adamnyng ómirde jaqsy, sily, qúrmetke bólenui ýshin aldymen onyng ishki dýniyesi taza, adal boluy.  Adam ózin qansha jasyramyn desede, ishki dýniyesi ony ashady.  
Olay bolsa adamda syrtqy « Mennen» basqa, ishki «Men» bar. Ol da eki týrli dedik. Eng jogharysy sol ishki «Mennin» adamdy tәrtipte ústauy, joldan taydyrmauy. Ol ýshin adam ózin ózi tizgindeydi,  toyymsyz talapty noqtalaydy. Ziyaly adam ózin qashanda ishtey belgili dәrejede ústay biledi. Tipti, basqany bylay qoyghanda aldymen óz denesin betine jibermeydi. Odan song eng qajetti kiyim-keshek, túrmysqa kerek zәru zattan basqany jinamaydy, basqadan asamyn  demeydi. Ishki «Men» syrtqy «Mendi» biyleydi. Ishki «Meni» adal adam halyq aitqanday «qayghysyz qara sugha sekiremin» deydi. Ol istegen isine uayymdamaydy. Adamnyng ózine ózi riza boluy, ne renjui osynyng bәri ishki «Menge» baylanysty, aqylgha kelui. Ekinshiden, ziyaly adam qoghamda qasiyetti adam. Ol basqalargha ónege. Ol baryna riza, qanaghatshyl adam. «Qanaghat qaryn toydyrady, qanaghatsyz jalghyz atyn soydyrady» degen dana babalarymyz. Býkil әlem tarihy atqarghan paydaly is, ónegeli oy qaldyrghan dana, qayratker­lerden túrady. «Bolmasanda úqsap baq, bir ghalymdy kórseniz» dep Abay aitqanday ziyaly adam osylarday boluy tiyis. 
Sonymen ishki «Menge» әser etetin jalpy adamnan tys túrghan, syrtqy jaghdaylar.Sol ishki «Mendi» tәrbiyeleytin naqyl sóz, dúrys ónege, sypayy qarym-qatynas. Qashanda ishki «Men» syrtqy «Menge» tikeley әser etedi. Aldymen adam ózin ózi tәrbiyeleydi. Ziyaly adamnyng ishki «Meni» jayly, ornyqty, ken, túraqsyz, alay-týley yzaly, shydamsyz, tar emes. Ol basqa da bolsa, elde bolady, elde bolsa, mende de bolady dep qaraydy. Solay enbektenedi. Kónili keng ziyaly adamnyng joly da aiqyn, danghyl bolady.  
Ashyq sauda adam ómirine ózgeris endirdi. Sosializm adamdardy beyqam etti. Ertendi oilaytyn basqalar. Olar josparlaydy. Sen sony oryndaysyn. Qogham seni ashtan óltirmeydi. Sondyqtan júmystan qashatyndar payda boldy. Ashyq sauda olay emes. Enbektenbeseng – ómir joq. Bay bolghyng kelse izden, talaptan. Búl dúrys. Biraq, neshe týrli zalym isker, ailakerler de payda boldy. Adam bolam deseng aqsha tap, qalay tabasyng onda eshkimning júmysy joq. Olay bolsa ashyq-sauda kezinde tәrtip, tәrbie júmysy qoghamda alda túruy tiyis. Tek sonda ghana ziyalylar algha shyghady, kórinedi. Qogham tazarady.

Dosmúhamed  Kishibekov, 
Últtyq ghylym akademiyasynyng  akademiygi 

"Aqiqat" jurnaly