HANDYQTA EL BIYLIGI NEGE TÓRELERDE BOLDY?
Qazaq handyghynyng týp-negizi Shynghyshan qúrghan qaghanat, sonday-aq, odan taraghan Joshy úlysy, Altyn Orda, Aq Ordadan bastau alatyndyqtan, tórelerge el biyleu qúqyghynyng berilu sebebin tym әriden izdeuge tura keledi. Tarihshylar Shynghyshan qúrghan qaghanatty basqaru «chingizizm» iydeologiyasyna negizdelgenin aitady. Yaghni, Shynghyshan ózi baghyndyrghan aumaqty bәibishesi Bórteden tughan tórt úly Joshy, Shaghatay, Ýgedey, Tólege múragha qaldyrdy. Al, búl úlystardy qaghannyng tórt úlynan taraghan úrpaq biylep tóstedi. Olardy batys zertteushileri «chingizidter» dep atasa, qara halyq «tóreler» úlyqtady.
Naghynda, Shynghyshan jәne onyng úrpaqtaryn «tóreler» dep kie tútudyng astarynda diny senim jatyr. Kóne týrkilerding týsinigi boyynsha absolutti el biyleu qúqyghy – tek «qaghan» mansabyna ie biyleushi túlghalargha tiyesili-tin. «Qaghan» mansabyn Oghyz qaghan úrpaqtary ghana iyelene alatyn. Ábilghazy «Týrik shejiresinde» Oghyz qaghandy bir tәnirge senudi dәriptep Monghol, Tatar, Shýrshit, Qytay, Túran, Ýndistan, Iran, Sham, Mysyrgha joryq jasap, jaulap alghan jahanger dep kórsetedi. Mәshhýr Jýsip Kópeyúly bolsa, Oghyz qaghan eski zamanda (islamnan búryn) týrkilerge kelgen payghambar edi dep ataydy. Bazbir zertteushiler Oghyz qaghan foliklordaghy obraz emes, onyng tarihy túlgha ekenin boljaydy. Mәselen, N.Ya. Bichurin Oghyz qaghandy húndardyng tәnirqúty Móde ekenin aitady. Búl boljamdy týrik zertteushisi Ahmet Kabakly da jaqtaydy. Jalpy, tarihy enbekterde Módening Shyghystaghy Tynyq múhittan Kaspiy tenizine deyingi aralyqtaghy 36 memleketti baghyndyrghandyghy aitylady.
Týrkilerding tanymynda Oghyz qaghan úrpaqtary «altyn úryq» ókilderi bolyp esepteldi. Músylmandar ýshin «әhliy-bayt» qanshalyqty qúrmetti sanalsa, kóne týrkiler ýshin de Oghyz qaghan úrpaqtary sonshalyqty qadirli boldy. Týrkiler Oghyz qaghan úrqy Tәnirding núryna bólengen, olar memleket basqarsa, el bayandy ómir sýredi dep úqty. Rashid ad-dinning «Jami-at Tauarihynda» Shynghyshanyng osy Oghyz qaghannyng úrpaghy ekendigi kórsetilgen. Yaghni, Shynghyshan ózining Oghyz qaghannyng úrpaghy ekenin dәleldep, qaghan mansabyna qol jetkizdi. Al, qalyng búqara altyn úryqtyng ókili Shynghysty han retinde saylap, onyng úrpaqtarynyng biyligine moyynsúndy.
Memleket teoriyasy ghylymynda «biyleushilerdi Tәnirding jerdegi ókili sanaytyn el basqaru túrpatyn «harizmatikalyq memleket» dep ataydy. Demek, Shynghyshannyng iyeligindegi memleketting kóne týrkilik senimge (tәnirlik) say diny qyry bolghan. Osy toqtamgha sayatyn pikirdi óz zertteuinde tatar zertteushisi Izmaylov: «Memleketti basqarudyng chingizizm» qúbylysy - sayasy kýsh pen biyleushi әuletting birige otyryp, teokratiyalyq quatqa ie ekenin bildiretin sayasy beynesi» dep atap kórsetken edi. Yaghni, Shynghyshanúrpaqtaryna el biyleu qúqyghynyng berilu sebebi, halyqtyng «altyn úryq ókilderi (tóreler) memleket basqarsa, el bayandy ómir sýredi» degen senimi negizge alynghan bolatyn.
