Paradoks: Babasynyng altynyn әspettep, basyna pysqyrmaytyn úrpaq «mәngilik el» bola ala ma?

Qayshylyqtar men qaltarystargha toly qazaq tarihynda oiyp túryp oryn alatyn – Altyn adam jayly tarihshylar az zertteu jýrgizgen joq.

Jaqynda "alauinform" sayty "Altyn adamnyng bas sýiegi qayda" degen maqala jariyalady.

Eng әueli Esik qorghanynan tabylghan Saq adamy bizding «altyn adam» turaly týsinigimizge silkinis әkeldi. Álbette, Tәuelsizdigimizding simvolyna ainalghan altyn kiyim rasymen maqtanugha túrarlyq qúndylyq bolatyn. Babang basynan baqayyna deyin, tipti túlparynyng әbzelin altyndaghan degen búltartpas aighaqpen aiqaylamay tynysh jatu mýmkin emes bolatyn.

Aytpaqshy, arheologiya deytin ghylymda «HVIII ghasyrdyng qazaqtary ózine әldeneshe myng jyl búryn ghúmyr sýrgen saqtardyng túrmys-tirshiligin qaz-qalpynda saqtap kelgen» degen pikir bar. Kezinde europalyqtar “Saqtar – europoydtar” degen antropologiyalyq derekterdi kóldeneng tartyp, sol kezdegi túrmys pen mәdeniyetti olardyng múrageri týrki halyqtaryna qimay keldi. Kenes ýkimeti de qazaqtardyng óz tarihymen tabysqanyn asa maqúlday qoyghan joq. Al biz babamyzdyng altynynyng buyna mas bolyp jýrdik.

Altynnyng buy tarqay bastaghanda biz osy súraq tónireginde oilanudy úighardyq. Demek, sýiekti zerdeleu kerek. Mine, esimizdi jidyq. Endi zerttep kóreyik degende taghy da tosqauyl. Sýiek joq. Sýiek qayda? Astanany Almatydan kóshirip jýrgen qarbalas tústa sýiek turaly úmytyp ketsek kerek. Biraq qúr maqtan qúnarsyz kóbik eken ghoy. Qazaq o bastan-aq sýiekke erekshe qúrmetpen qaraytyn últ bolghan. Eger ólgenin sonshalyqty qúrmettemeytin bolsa, onda altyn kiygizip túryp jerlemegen bolar edi. Óz zamanynyng qúrmetti adamy bolghan altyn kiyimdi adamnyng sýiegi «sarsangha» týsedi dep kim oilaghan.

Ne kerek,  izdegen sýiek 2013 jyly tabyldy. Biraq bassyz eken? Sonda «Altyn» adamnyng  altyn basy qayda? Elding basy bolghan iri qayratkerlerding basyn joghaltyp alu «jaghdayy» bizde birinshi ret oryn alyp otyrghan joq.

Birinen keyin biri tabylghan Altyn adam eskertkishi qaytalanbas órnegimen ata-babamyzdyng órkeniyetti el bolghanynan habar berip, shetelder aldynda mereyimizdi ósirdi.

Desek te, әlem elderi әr últty sol elding belgili bir erekshe belgisi nemese ghajayyp bir iri túlghasymen birden tanityny, anyq biletini belgili. Aytalyq, Shynghyshan dese Mongholiya, Napaliion dese Fransiya, Gitler dese Germaniya, Piramida dese Mysyrdy degendey.

Bizdi she? Áriyne Saqtyng múrageri retinde tanidy. Altynna sauyt soqtyrghan batyr babalarymyz arqyly tanidy. Moyyndamauy mýmkin. Biraq biledi.

BAQ bajaylap, babamyzdyng basyn izdeuge nege qúlshylyq tanytpay otyr? Eger búny BAQ kóleminde shulay almasaq, Saqtyng úrpaghymyz dep qúr kókirek soqqannan ne payda?

Altyn sauytty babamyzdyng altynyn saqtap, basyn kim joghaltty? Kim jauap beredi? «Babamnyng basy qayda» dep óre týregeletin tiri bastyng tabylmaghany ma?

Surette «Altyn adamnyn» sýiegi saqtalghan qorap. (Paradoks: altyn kiyimdi qaghaz qorapqa auystyru)

Taqyrypqa túzdyq

Óz bastauyn alghashqy qauymdyq qúrylys kezenderindegi jartastar men ýngirlerdegi suretterden, keyingi qúl iyelenushilik kezenindegi tasqa jazylghan syna jazulardan alatyn (Esik obasy) Saqtar (skifter) turaly derekter antik tarihshy Gerodottyng enbekterinde kezdesedi. Gerodottyng aituynsha, ejelde Saqtar Soltýstik Ýndistandy, Aughanstandy, Ortalyq Aziyany jәne Qazaqstannyng ontýstik aimaqtaryn mekendegen. Grek tarihshysy Gerodot pen Rim jazushysy Pliniy búlardy “Strabon”, yaghny “Aziyalyq skifter” dep ataghan. Biraq saqtardyng naqty meken etken jerlerin kóptegen tarihshylar shatastyryp jatady. Jarty әlemdi biylegen Saqtardyng astanasy hәm kindik mekeni, qazirgi Qa-zaqstannyng shyghys aimaghyndaghy Zay-san audany Shilikti dalasy bolghan. Búlay dep topshylauymyzgha VII-VI ghasyrlargha tәn erekshe sәulet eskertkishteri, bizding dәuirimizge deyin 2800 jyl búryn osy ónirde ómir sýrgen Ýlken Saq patshasy jerlengen qorym dәlel bolady. Búl aimaqta ýlkendi-kishili 200-ge tarta zirattar bar. Shilikti dalasyndaghy arheologiyalyq zertteuler 1910 jyldan bastalghan. Professor Chernikov jýrgizgen qazba júmystary bizding zamanymyzgha deyingi mynjyldyqtardaghy, saq pen ghún órkeniyetterining damu kezenderindegi maghlúmattar, onyng ishinde Saqtardyn, bertingi týrkilerding qara shanyraghy — Altay aimaghy ekenin aiqyndap beredi. Altyn búiymdarmen әshekeylengen ejelgi Saq patshasy jayly 2003 jyldan beri basylym betterinde jazylyp keledi.
Osydan biraz búryn Qazaqstannan taghy bir altyn adam tabyldy degen habar taraghanda, arheologiyalyq qazba júmystaryna, jalpy tariyhqa beyjay qaramaytyn kez kelgenning keudesinde erekshe bir maqtan sezimi oyanghany anyq. Shyghystaghy Zaysannyng Shilikti auylynan 65 shaqyrym jerde ornalasqan Bәigitóbe qorymynan 2009 jyly arheologtar ýshinshi Altyn Adamdy tabady. Búl kýnde olardyng sany jeteu. Esik, Berel, Shilikti, Atyrau, Besoba, Taraz jәne Ýrjar obalarynan tabylghan altyn kiyimdi, ejelgi batyrlar. Solardyng ishinde dene iriligi jóninen de, qorym aumaghy jaghynan da eng ýlkeni Shilikti obalar kesheni. Búl jerdegi zertteu júmystarynyng basy-qasynda t.gh.d., professor Ábdesh Tәshkenúly Tóleubaev ekspedisiya jetekshisi bolyp jýredi. Jәne qazba júmystary kezinde qorym ishindegi adam denesinen bes júldyzdy patshagha tәn amulet tabylghan. Sonday-aq, qorym ishindegi tendessiz ejelgi dәuir jәdigerleri VII-VI ghasyrlargha tiyesili ekeni anyqtalady. Al Almaty manyndaghy Esik qorghanynan tabylghan Altyn Adamnyng jas shamasy 18-19 jastaghy bozbalagha tәn. Kók týrikting altyn besigi sanalatyn ór Altay men qart Kaspiy aralyghynda sozylyp jatqan úlan-ghayyr ghajayyp dala búghan deyin ata-babamyzdyng qút mekeni bolghanyn qazirgi qazba júmystary dәleldep berdi. Qazaqtyng baytaq dalasy qúddy altynmen әspettelip jazylghan alyp kitap sekildi kórinedi de túrady. Ár paraghyn ashqan sayyn tamsanasyng hәm tandanasyn. Oiymyzda bary — osynau úly dalanyng úzandary, tarihtyng týpsiz tereninde men múndalap jatqan kóne tariymyzdy, tarihy túlghalarymyzdy keleshek úrpaq sanasyna jetkizu, dәripteu. Býgin biz últymyzdyng baryn týgendep, joghyn joqtamasaq, erteng úrpaq aldynda ýlken jauapqa tartylarymyz anyq.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz