Sebebi Alash ziyalylaryn, últtyq burjuziyanyng berik negizi sanalatyn qazaq baylaryn qalay qyrghany Qytay qazaqtaryna jetip jatqan-dy.

HH ghasyr basyndaghy eleuli progressivti qúbylys Alash qozghalysy edi. Búl qazaq halqynyng últ-azattyq qozghalysynyng jana da sapaly dengeyge kóterilip, halyqty batystyq ýlgide bilim alghan últtyq intelliygensiya ókilderi bastaytyn dәrejege jetkendigining belgisi edi. Eldik mýddeni qorghau jolynda últtyq sayasy partiya qúryp, memlekettik dengeyge úmtylghan Alash arystarynyng aldyna qoyghan manyzdy mindetterining biri – týrli tarihy oqighalardyng saldarynan syrt elderde qalghan qazaqtardyng mәselesi bolatyn. Bosqynshylyqta bosyp jýrgen qazaq halqynyng basyn biriktiru, bir shanyraqtyng astyna jinau maqsatynda memlekettik qúrylymdy jasaqtau, jeke avtonomiyaly el bolu últ ziyalylarynyng aldynda túrghan uaqyt kýttirmeytin ózekti mәsele edi. 

Soghan oray 1917 jyly 5-13 jeltoqsanda Orynbor qalasynda ekinshi jalpy qazaq-qyrghyz siyezi ótedi. Búl kezde Uaqytsha ýkimet biylikten taydyrylyp, kenes ókimeti biyligin nyghay ta bastaghan bolatyn. Ólkedegi sayasy ahualdy jete angharghan siyez delegattary avtonomiya qúru kerektigin eskerip, bir auyzdan qauly qabyldaydy. Qaulyda 10 mәsele qarastyrylghan. Sonyng ekinshisinde: «Qazaq-qyrghyz avtonomiyasy Alash dep atalsyn» [1] degen joldar bar.Ýsh jýzdi biylegen aibyndy Abylay han men qazaq ordasyn qayta túrghyzu ýshin kýresken Kenesarydan keyingi ózgeshe, órkeniyetti týrde qúrylghan memlekettik birlik – Alash memleketi ekendigi anyq. 

Búl jerde Alash avtonomiyasyn «memleket» dep ataghanda jansaqtyq ketip nemese Alashtyng qúqyqtyq mәrtebesin asyra aityp otyrghan joqpyn. Qazaq kósemderi avtonomiyany Alashorda dep jaydan-jay ataghan joq-ty, «orda» degen sózdi «memleket» degen týpkilikti maqsatynda alyp otyr da, Alashorda dep últtyq memlekettiligining irgetasy qayta kóterildi degen maghynada ataghan bolatyn. 

Alashordanyng jogharghy atqarushy biylik tarmaghy bolyp tabylatyn Alashorda Halyq kenesining (ýkimetinin) tóraghalyghyna basym dauyspen Álihan Bókeyhan saylandy. Biraq qazaqtyng basynan qara búlt seyilgen joq. Bir jaghynan býkilreseylik qúryltay jinalysy deputattarynyng komiyteti (Komiytet chlenov Uchridiytelinogo sobraniya nemese Komuch. Avt.), Ufa diyrektoriyasy jәne admiral Kolchaktyng kezekti «býkilreseylik ýkimeti» Alashordany resmy moyyndamasa, ekinshi jaghynan kýsheyip kele jatqan kenestik biylik Alashorda basshylyghyn asa kýrdeli jaghdaygha dushar etti. Osynday shiyelenisken jaghdaydan shyghudyng bir joly qazaqtyng mol shoghyry qonys tepken «aqtaban shúbyryndy alqakól súlama» zamanynan beri Qytaygha qaraghan Shyghys Týrkistan ólkesi edi. Alashorda kósemderin jetelegen birden-bir ýmit shet jaylap, qiyr qonghan qazaqtarmen tyghyz baylanys ornatu bolghany anyq. 

1918 jyly jazda Qytaydyng Shyghys Týrkistan aimaghyn betke ústap, Alash arystary sapar shegedi. Qúramynda Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Sadyq Amanjolúly, Rayymjan Mәrsekúly bar, júmbaghy әli de ashylmaghan әigili sapar osylay bastaldy. Alashorda ýkimetining ýni bolghan «Saryarqa» gazetining 1917 jyly 29 qyrkýiektegi 15 sanynda «Qytay jandaralynyng didarlasqany» atty maqalada: «Semeyge 25-shi sentyabride Altay okrugyn biyleytin Qytaydyng jandaraly keldi. Búl jandaraldyng qol atyna býtin Altay aimaghy qaraydy. Túraghy Sarsýmbede. Qazaqtan Altay okrugine 12 abaq kerey týgelimen hәm júmyqtyng birazy qaraydy. Búl jandaral Semeyge kelgen song komiytetke kelip, komissar Lashkevichke amandasyp otyryp, súrastyryp, qazaq komiytetining barlyghyn bilip, komiytetke qúrmet kórsetu ýshin qazaq bastyghy Rayymjan Mәrsekovtyng ýiine avtomobilimen izdep baryp amandasqan. Qytay memleketinde qazaqtyng barlyghyn, olargha ózining jaqsy kózben qaraytyndyghyn hәm qazaqpen birlese is qylugha dayyndyghyn aitqan. Rayymjan myrza qúrmetti qonaqqa «Rossiya men Qytay júrttary dýniyedegi ýlken memleketter. Osy uaqytta ekeui de respublika (jalpy júrt biyleytin) boldy. Kórshi otyrsaq ta búryn qatynasymyz az edi, sizding patshalyqta bizding qazaq az emes. Músylman halqy da kóp. Sondyqtan sizding halyq pen bizding memleket júrtynyng dostyghy búrynghydan da artar degen ýmittemiz» dep jauap berip, artynan sayasy әdep boyynsha avtomobilimen jandaraldikine baryp, taghlymgha taghlym qylyp qaytqan» [2] dep Qytay ýkimetining ókili men qazaq komiytetteri arasyndaghy alghashqy qatynasty tilge tiyek etedi. Búl jogharyda atalghan sapardyng tarihy negizi ekendigi anyq. 

Shәueshek qalasyna at basyn tiregen arystarymyzdyng qúrmetine qalalyq sauyq keshi úiymdastyrylyp, әn shyrqalyp, kýy tartylyp, baluan kýrestirilgen eken. Osy sapardy aighaqtaytyn derekterding biri Áset aqynnyng «Alash» atty tolghauy bolsa, ekinshisi - Ahmetjannyng týsirgen fotosy. Osy sapardaghy Alashorda basshylyghynyng basty maqsaty: 

1. «Alashorda» ýkimetining Shyghystaghy emigrasiyalyq bólimin ashu; 

2. Bosyp barghan el men jergilikti qazaqtardyng basyn qosyp, Alashorda ýkimetining azamattary retinde Qytay ýkimetine resmy tirketu; 

3. Olady jerge qoltyqtasa ornalastyryp, derbes avtonomiyalyq basqaru jýiesin qúru bolatyn [3]. «Alash» iydeyasyn arqalap barghan últ ziyalylarynyng shettegi qazaqtargha degen ýmiti zor edi. Óitkeni Shyghys Týrkistandaghy qazaqtar óz aldyna tóre saylap, eldigin saqtap otyrghany tarihtan jәne ayan. 

Óz zamanynda agha súltandyq qúryp, Qarqaraly okrugin biylegen Qúnanbay da ózining Altaydy jaylaghan Abaq-kerey eline barghan saparynda shet jaylap, qiyr qonghan qazaqtyng birligining bekem ekendigine kózi jetip qaytqan-dy. Qúnanbay osy saparyn esine alghanda: «Qytaygha qaraghan Abaq kerey balasy 15 myng týtinnen asyp, dәuleti shalqyp, eli ósip, kegin joqtar er tuyp, dauyn sóiler by tuyp, baq qonghan elge ainalghan eken.Týbi bizding qazaqtyng bir tiyanaghy solar bolar» [4] depti. 

Mine, Alash kósemderining kózdegeni osynday birliginen aiyrylmaghan, últtyq tútastyghy berik elge «Alash» iydeyasyn taratu bolatyn. Ayta ketetin bir jayt, Alash delegasiyasyna tileules, býiregi búrghan adamdar Qytay jerinde az bolmaghan. Solardyng biri Tanghyt Enseúly. Búghan dәlel - Alashordalyqtardyng Qytaygha ótkende jaylauda otyrghan Tanghyt auylyna baruy. Olar Tanghyttan әsker jәne basqalay kómek súraydy. Tanghyt búghan qarsy bolmaydy. Ol kezde Tarbaghatay elinde tórt ýkirday el bolushy edi. Solardyng basyn qosyp aqyldasu maqsatynda Shәueshek qalasyna keledi. Alayda osynyng bәrinen habardar Shәueshektegi Kenes ýkimetining konsuly iske aralasyp, kedergi bolady... 

Keyin Qytayda kommunistik jýie kýsheyip túrghan 1951 jyly Tanghyt Enseúlyn qamaugha alady. Oghan: «Alashordamen til biriktirgen. Kenes ýkimetine qarsy adam» degen aiyptar taghylyp, 73 jasynda atu jazasyna kesilgen [5]. Alashqa býiregi búrghan adamdardyng eshkaysysy da jazasyz qalmady. 

1919 jyly eki jaqty qyspaqtan Alashorda ýkimeti Kenes ýkimetimen aradaghy kelisimder nәtiyjesinde taratylyp, bolishevikter qataryna ótti. Alashorda ýkimetining mýshelerine keshirim jariyalanyp, Kenestik biylik júmystaryna tartyldy. Alashtyng kósemi Álihan Bókeyhandy Mәskeuge kýshtep әketip, pәterqamaghynda ústady. 

Alayda «Alash» qozghalysy basylghan joq, ýni óshken joq. Qozghalystyng ekinshi kezeni Qytaydyng Shyghys Týrkistan aimaghynda órbidi dep aitugha tolyq negiz bar. Azattyq-aghartushylyq baghytta ómirshendik tanytqan «Alash» iydeyasynyng Shyghys Týrkistanda óristeuine zor qajyr-qayrat júmsaghan túlgha – Alashorda ýkimetining beldi mýshesi Rayymjan Mәrsekúly edi. Rayymjannyng 1922 jyldan keyingi ómiri Qytay jerinde ótti. Rayymjannyng inisi Sheriyazdannyng qyzy - Túrdyhannyng aituynsha, Kenes ýkimetinen qysym kórgen Rayymjan qyzy Gýlsaghyldy alyp, 1922 jyly Qytaydyng Altay ólkesine ótken. Sol ónirding qazaq bay-biyleri Rayymjannyng búl ónirge túraqtap qaluy ýshin tughan qyzyn bir baygha әieldikke beruin ótinedi. Biraq búghan kelispey, bir týnde qazaq jerine keri ótedi. Alayda andushylardyng kórsetuimen qolgha týsip, Sibirge aidalyp bara jatqan jerinen qashyp shyghyp, qayta Qytay topyraghyn basady. Bahty arqyly Shәueshekting Toly audanyna ótip, Qyzyr tóre auylyn panalaydy. Qyzyr tóre Rayymjandy Núrjamal degen jas qyzgha ýilendiredi. Sodan sonynan qudalau bastalghansha, 1932 jylgha deyin Qyzyr tóre auylynda túrady [6]. Rayymjannyng keluimen Shyghys Týrkistandaghy úrany basylmaghan qazaqqa «Alash» últtyq qayta órleu iydeyasy nasihattalyp, qazaq jasaqtary qúrylyp, júmys istey bastady. Olargha OGPU, NKVD tarapynan «últshyl», «burjuaziyashyl», «kontrrevolusioner» degen jala jabylyp, izderine týsedi. Sonday qazaqtyng últshyl, kontrrevolusiyalyq ortalyghynyng qyzmeti jayynda tómendegi mәlimetti keltire ketken jón bolar: Shekaranyng arghy betinen týsken materialdardaghy mәlimet boyynsha, shekaranyng últshyl qazaq kontrrevolusiyalyq ortalyghynyng jetekshisi Mәrsekúly ótken jyldyng (1931j.) songhy kýnderinde Djayrdan Shara-Sume qalasy audanyna kelgen. Jolshybay Mәrsekúly Qabyqtaghy bay Aqysh Sheredinning ýiine toqtaghan. Mәrsekúly keybir qazaqtargha ózining Altaydaghy monghol baylarymen birigudi kózdeytinin, sóitip SSRO territoriyasyna shabuyl jasaudy maqsat etetinin mәlimdegen. Mәrsekúlynyng izinshe-aq qantardyng alghashqy kýnderinde Qabyq arqyly ýsh liniyaly vintovkamen qarulanghan sany 30 adamdyq Alash jasaghy jýrip ótken. Dam mekeninde... qaruly jasaq Qonysbayúly Hasenge toqtaghan. Jasaq Altaygha ketip barady eken. Saparlarynyng maqsaty anyqtalmaghan. Mәlimet tekserudi qajet etedi: 50-shi shekara otryadyna Alash otryadynyng Altaygha baru maqsatyn anyqtau tapsyryldy [7]. Búl jasaqtardyng qúryluy Shyghys Týrkistan aimaghyndaghy qazaqtardyng tynyshtyghyn qorghau ýshin auaday qajet edi. 

OGPU derekteri boyynsha, Rayymjan Mәrsekúly basqaratyn qazaq ortalyghynyng maqsaty tómendegidey bolghan: a) SSRO jerinde kontrrevolusiyalyq toptar úiymdastyru, olargha basshylyq jasau; ә) halyqty Qytaygha ótkizu ýshin jәne shekaralyq audandardy kóteriliske kóteru ýshin qaruly bandylar úiymdastyru; b) kóterilisshilerge naqty kómek kórsetu; g) emigrasiyagha ketken qazaqtardyng Qytay jerinde handyghyn qúru» [8]. 

Jogharyda keltirilgen mәlimetten Rayymjan Mәrsekúlynyng últtyq mýdde túrghysynda zor úiymdastyru júmystaryn atqarghanyn angharamyz. 

Endigi sóz Alashorda ýkimetining Jetisu jerindegi ókilderining biri Ybyrayym Jaynaqúly jayynda bolmaq. Ybyrayym Jaynaqúlynyng Qytaydaghy qyzmeti turaly Jetisu ensiklopediyamynda: «...Bolishevikter biylik basyna kelip, eldegi qoghamdyq-sayasy jaghdaydyng ózgeruine baylanysty Jaynaqúly Jetisudaghy Alash qozghalysynyng kórnekti qayratkerlerimen birge Qytaygha qonys audaryp, sol jaqtan bolishevikterge qarsy qaruly qarsylyq úiymdastyru әreketterin qoldady. 1932-33 jyldary Kenes ýkimetinen qashyp ótken qazaqtardy júmysqa ornalastyrugha jәrdem berdi, sheshekke qarsy egu júmystaryn jýrgizdi, ash-aryqtargha kómektesti. Mongholkýre audanynyng basshysy qyzmetinde jýrgen kezinde 1938 jyly 28 aqpan kýni tútqyndalyp, Gomindan ýkimetining týrmesine jabyldy. Keyin balasy Omar Jaynaqúly әkesin 1941 jyly Ýrimji týrmesinen Semeyge alyp ketkenin Ghabdy Saybolatúly degenning auzynan estiydi. Jaynaqúlynyng búdan keyingi taghdyry beymәlim. Jaynaqtyng qaytys bolghan jeri belgisiz» [9] degen mәlimetter keltiriledi. Sonymen qatar Ybyrayym Jaynaqúlynyng Ýrimji týrmesinde otyrghanyn aighaqtaytyn derek azatshyl aqyn Tanjaryq Joldyúlynyng «Abaqty» dastany. Búl dastandy tarihy derek retinde paydalanudyng da manyzy zor. Tuyndyda týrmege qamalghan әr últ halqynyng taghdyry, qazaqtyng el basqarghan adamdarynyng aty-jóni kórsetilgen. Endi «Abaqty» dastanynyng Ybyrayym Jaynaqúlyna qatysty túsynan ýzindi keltire ketsek: 

Ileden Maqsút penen Aysa tóre, 

Qojabek, Qamy ketti ony kóre, 

Emenbay, Uaq, Qydyr, Sisar, Tastan, 

 Bastyghy Ablaev Súltan tóre. 

Baybatsha Ybyrayym Jaynaqov pen 

Jóneldi Saghatbekter sonynan ere... [10] 

Jogharyda keltirilgen mәlimetten Alash arysy Ybyrayym Jaynaqúlynyng Shyghys Týrkistan qazaqtarynyng qoghamdyq ómirine belsene aralasyp, alash mýddesi ýshin qyzmet etkenin angharu qiyn emes. 

Qazaqtardyng Qytaygha qonys audaruy 1928-1933 jyldar aralyghynda shyrqau shegine jetti. Kóshti bastaghan negizinen ghasyrlar boyy halyqtyng ekonomikalyq tiregi sanalghan baylar bolghanymen, olargha qysyltayang uaqytta qoldau kórsetken búqara halyq jәne auyldyq jerlerdegi Kenes ýkimeti taghayyndaghan adamdar, kommunister kóshten bólingen joq. Búghan sebep, qazaq halqynyng rulyq, aghayyndyq birligining әli de ydyramay, әr qazaqtyng «u ishseng ruynmen» degen ataly sózdi sanasynan shyghara qoymaghan kezi edi. Qytaygha ótken әr qazaqtyng boyynda «Alash qozghalysy» iydeyasy birge ketti. 

Qaruly qarsylyq kezeni 

HH ghasyrdyng 20 jyldary búrynghy Resey imperiyasy territoriyasynda, әsirese, Qazaqstan aumaghynda bolisheviktik jýie ornaghannan keyin, aq gvardiyalyq kýshter shekaralyq aimaqtargha qaray oiysa bastady. Atap aitar bolsaq, ataman A.I. Dutov pen general A.S. Bakichting Shyghys Týrkistandy baghytqa aluy, azamat soghysyn úzarta týsti. 

Osy kezende ózining etnogterritoriyasynda mekendep jatqan jergilikti qazaq halqyn syrtqy sayasy kýshter men jergilikti biyleushi toptardyng talauynan qútqaru ýshin tarih túlghalar shoghyryn kýres alanyna shyghardy. Sóz joq, HH ghasyrdyng 20 jyldaryndaghy Shyghys Týrkistandaghy qazaq halqynyng mýddesin qorghaghan túlghalardyng biri de, biregeyi – Zuqa batyr Sәbiytúly bolatyn. 

Jastayynan diny bilimdi iygerip, jastargha bilim berumen ainalysyp, el isine aralasa bastaghan Zuqa jergilikti biylikke jaqpay búqara halyqtyng qúqyghyn qorghaghandyqtan, týrmege de qamalady. Elding iygi jaqsylarynyng aralasuymen bosatylyp shyqqannan son, kópting tileuimen qajylyq sapargha dayyndyq jasap, 1905 jyly qajylyqqa attanady [11]. 

20 jyldardaghy oqighalar – Zuqa batyrdyng el qamyn jeytin ruhany hәm sayasy túlgha retinde qalyptasu kezenimen túspa-tús keldi. Oghan dәlel aq gvardiyashyl general A.S. Bakichting ylanynan elin aman saqtap qaluyn aitugha bolady. 

Zertteushi Baqytbek Bәmishúly osy oqigha turaly «1921 jyly Qyzyl armiyadan qashyp, Qazaqstan jerine túraqtay almay alasúrghan aqtyng atmany Bәkish (Bakiysh) armiyasy da jolyndaghy eldi jaypay otyryp Sarsýmbeni (qazirgi Altay qalasy – B.B) basyp alyp, osynda biraz túryp, әl-quatyn tynaytyp, at-kólik, kýsh jinau maqsaty bolghanymen qazaqtyng dala kókjalyna kezikkenin sezedi. Ol Zuqa batyrdy birneshe ret kelisimge keluge shaqyryp, әskerin at-kólik, azyq-týlikpen qamtamasyz etudi talap etedi. Olay bolmaghan kýnde zenbirekten atqylap, maydan ashyp, kýlin kókke úshyratynyn mәlimdep elshisin jiberedi. Aqtardyng auanynan Zuqa batyr әuelden-aq habardar edi. Jiyrmasynshy jyldary aq pen qyzyldyng soghysynan qashqandar da qoltyghyna kelip panalaghan bolatyn. Zuqa batyr: «Ór Altaygha attap bassang әkendi tanytam, ajal qúshasyn. Qara Ertisten ótseng qanyndy ishemin! Mening elim aighyrdyng boghynday ýiilip jatqan qalanyng halqy emes, shashudyng qúrtynday shashylyp jatqan dalanyng halqy! Mening batyrlarym men mergenderim әr tastyng tasasynda, әr bútanyng týbinde jatyr! Kelsen-kel, Ertis boyynda tosyp alamyn!», – dep jauap beredi. Zuqa batyr onymen qoymay Bәkishting elden zorlyqpen tartyp alghan eki tabyn jylqysyn bir týnde aidap әketedi. Jan saughalap Sarsýmbe qalasynan qashyp shyqqan qytay, dýngen, úighyr, sibening jýzden astam jayau-jalpy týtinining aldynan qaruly jasaq attandyryp, aman-esen qara Ertisten ótkizip, bir jyl baghyp, Shonjy ónirine jetkizip salady. Zuqa batyrdyng búl әreketterine zyghyrdany qaynap, túlybyna syimay túlan tútqan Bәkish el basylaryn jinap alyp: «Zuqany qalay qúrtugha bolady?» – dep súraghan eken, sonda Naqysh sheshen taysalmastan: «Ol kópting qamyn jedi, mynalar boqtyng qamyn jedi; onyng isining bәri dúrys edi, mynalar búrys dedi; Ol kók iyt, al mynalar kóp iyt; Ol aiy, ashynsa qonjyghyn da jep qoyady, qorghasynmen ghana alasyn» degen eken. Sarsýmbede úzaq túrsa artynan jeter qyzyl әsker men aldynan tosqan andan qútylmaytynyna kózi jetken Bәkish jedel qamdanyp, Mongholiyagha ótip ketedi» [11] degen derekter keltiredi. Al general Bakichting Mongholiya territoriyasyna qaray jyljuy onyng ómirindegi eng songhy joryghy edi. 1921 jyldyng mamyrynda Mongholiya jerinde bytyrap jýrgen aq gvardiya armiyasynyng qaldyqtarymen birikken generaldyng әskeri qyzyl armiyanyng qorshauynan seskenip, Jonghariyanyng shól dalasy arqyly Mongholiyanyng shyghysyna jyljidy (keybir tarihshylar búl oqighany «Ashtyq joryghy» dep te ataydy). 1921 jyldyng sony men 1922 jyldyng basynda general A.S. Bakich әskeri talqandalyp, ózi sot prosesinen keyin, 1922 jyldyng 17 mamyrynda atyldy. 

El bastaghan sayasy túlghalardan qútyludy oilaghan jergilikti Qytay biyligi Zuqany nysanagha ala bastaydy. Zuqany qaruly qaqtyghyspen ala almasyn bilgen Altay elining gubernatory Vy Jyngo 1928 jyly kýzding bir týninde batyrdyng negizgi әskery qosyny joq ekenin bilip, jazalaushy jasaqtaryn júmyldyryp, qapyda basady [12]. 

Ádiletti kóksegen Zuqa batyr qolgha týsip, basy kesiledi de, Sarysýmbe qalasynda aghashqa ilinip qoyyldy. Osynday jauyzdyqtan shoshynghan kóshpendiler tolquy kýsheye berdi. Búl tolqu Altayda «Ospan batyr kóterilisi» dep atalatyn qaruly qozghalysqa úlasty (El auzyndaghy derekter men kórkem әdebiyetterdegi mәlimetter boyynsha Ospan batyr Zuqanyng batasyn alghan) [13]. 

Kenestik Reseyde jýzege asyrylghan qazaq baylaryn tәrkileu sayasaty, últ ziyalylaryn qughyndau, jer audaru Qytaydaghy qazaqtardy ainalyp ótpedi. HH ghasyrdyng 30 jyldarynyng ayaghynda Shyng Shysaydyng Stalinning әreketine say tazalau sayasatyn jýrgizui Qytay qazaqtaryna onay tiymedi. El arasynan qaru jinau degendi shygharyp, birli-ekili anshylyq myltyqtaryn jinap aldy. Búl qazaq halqyna tize batyrudyng amaly edi. 

1938-1939 jyldary Qalel tәiji, Altay qazaqtarynyng diny jetekshisi Aqyt qajyny, Altay aimaghynyng gubernatory Shәriphan tóre jәne Búqat beysi bastaghan elbasylaryn tútqyngha alady... Tyghyryqtan tek qaruly qaqtyghys arqyly shyghugha bolatyn edi. Osy kezde 1940 jyly Altay aimaghyna qarasty rubasylar Esimhan, Yryshan, Aqtekeler kóterilis bastady [12]. Kóteriliske shyqqan qazaqtar birli-ekili anshylyq myltyghymen, shoqpar, soyylmen qarulansa da, Shyng Shysay әskerine toytarys beredi. Tipti qaru-jaraqtaryn oljalap, kýsheye týsti. Kóterilisting beleng alghany sonshalyq, Shynjang ýkimetine kómekke kelgen orys әskerlerining ózi oisyray jenildi. Búl turaly Ospan batyrdyng 8 qolbasshysynyng biri bolghan Núrghojay batyrdyng estelikterine nazar audarsaq: 

«... Dónti shayqasynda orystardyng bir batalion әskerin joydyq. Ataqty Sary atty Zubatov polkovnikti úryp óltirdik. General Banke on adamymen atyp tastaldy. Songhy Yshqynty shayqasynda general Razborov óltirildi. Songhy bitimde orystar generaldarynyng basyn súrady. General Bankening sýiegin berdik. Razborovtyng sýiegin bermedik. óitkeni ol soghys qylmystysy edi. Kóktoghaydaghy orys elshilerine Yryshan: 

«Sender 1937 jyly Mәskeuge aparyp óltirtken Bókeyhannyn, Ahmet Baytúrsynnyng basyn әkelip berinder» - dedi [14]. Osy mәlimetten-aq «Alash qozghalysy» iydeyasynyng әr qazaqtyng sanasynda berik ornaghanyn angharu qiyn emes. Ospan batyr bastauymen odan ary órbigen kóteriliste de Ospan orystargha senbegen edi. Sebebi Alash ziyalylaryn, últtyq burjuziyanyng berik negizi sanalatyn qazaq baylaryn qalay qyrghany Qytay qazaqtaryna jetip jatqan-dy. Sonday-aq Ospan batyrdyn: Álihan Bókeyhan «týbi telim bolghan qazaqtar basyn qospay, qazaq qazaq bolmaydy»degen ataly sózin qaghida retinde ústanuy [15] Alash kósemine degen qúrmetin bildirse kerek. Bar qazaqqa ortaq Alash Ordanyng Últtyq úrany men Marshy Shyghys Týrkistan qazaqtarynyng da azattyq jarshysyna ainaldy. 

Alash marshy Arghy atam er Týrik, biz Qaza

q elimiz,  

Samal tau, shalqar kól, Saryarqa jerimiz. 

Biz jýrgen Alashtyng shyn kemengerimiz, 

Doldansa bolmaytyn jana dәu perimiz.

Ejelden ór Týrik, oq tesken etimiz, 

Qaymyghyp esh jaudan qaytpaghan betimiz. 

Lap dese, ot bolyp zuyldap shabamyz, 

Lap dese, ot bolyp dýrildep janamyz. 

Alashtyng Aq Tuyn aqyryp qolgha alyp, 

Alashtap shapqanda jaugha oiran salamyz! [16] 

Aghartushylyq kezeni 

Endi «Alash qozghalysy» iydeyasynyng ruhani-aghartushylyq baghytyna kelsek. Alash partiyasyn qúrushylardyng elding ruhany janaruyna qosqan ýlesi aitarlyqtay. Sol iygi isterding basynda túrghan Ahmet Baytúrsynúlynyng ózi jasaghan «Tóte jazu әlippesi» edi. «Tóte jazu» arqyly alashtyq iydeyalardy nasihattaghan «Qazaq» gazeti dýniyege keldi. Qazaq dalasynda keninen taraghan «tóte jazu» әlippesi 20 jyldary Shyghys Týrkistan týrkileri tarapynan qoldau tapty. 

1924 jyly Orynborda ótkizilgen qazaq-qyrghyz bilimpazdarynyng túnghysh sezi resmy qabyldaghan Ahmet Baytúrsynúlynyng qazaq әlipbesi Qytayda «emle», «Baytúrsyn emlesi», «Ahmet Baytúrsyn әlippesi» degen attarmen Qytaygha tez jetuinen 1925-1926 jyldarda Qúlja, Shәueshek, Sarysýmbe (Altay), Ýrimjide kózi ashyq ziyalylardyng ýirengenin bayqaugha bolady [17]. 

Rayymjan Mәrsekúlynyng jary Núrjamal shesheyding aituynsha, Rayymjan Qyzyr tóre auylynda úzaq jyldar boyy oryssha oqumen jәne bala oqytumen ainalysqan. Alash partiyasyndaghylardyng eng basty maqsattarynyng biri – halyqty ónerge, bilimge ýiretu edi [18]. Bayqap otyrghanymyzday, Rayymjan Alash arystarynyng amanatyna, Alash partiyasyna adal bola bildi.

HIH ghasyrdyng ayaq sheninde Shyghys Týrkistannyng Altay aimaghynda mektep-medrese ashylady. Medrese damy kele 1904 jyly «Abaqiya» dep atalady. 1920 jyldary búl mektepte Ahmet Baytúrsyn emlesi boyynsha «tóte jazumen» oqyta bastaydy [19]. «Abaqiya» medresesinde 1909 jyly Semeyden qonys audaryp oqytushylyq qyzmet atqarghan adam Seyitqazy Núrtayúly edi. Arab, týrik, orys tilderine jetik Seyitqazy 1909 jyldargha deyin Shynghystaudaghy Abay auylynda ústazdyq qyzmette bolghan [20]. 

Ekinshi bir túlgha Alashordanyng tóbe bii bolghan Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng úly Ziyat Shәkәrim Qúdayberdiúly. 1931 jyly Shәkәrimdi Kenes Ýkimeti atyp tastaghan son, Shәkәrimning bir top serikteri men kenje úly Ziyat ta Qytaydyng Altay aimaghyna ótken. 

1933 jyly kýzde Altay aimaghyna Shәriphan Kógedayúly basshy bolyp saylanady. Demokratiyashyl baghyt ústanghan Shәriphan ýkimeti barlyq mýmkindikterdi paydalanyp, Altay halqynyng ekonomika jәne mәdeniyet aghartu isterin jaqsartu sharalaryn jasady. Tarihy manyzdalatyn sharalardyng biri sautsyzdyq jaylaghan Altay qazaqtary arasynda mektep ashyp, janasha oqu jýiesin jolgha qoyghandyghy boldy. Ol tústa enýlken qiynshylyq oqytushy dayyndau jaghynan kórindi. Osy qamaldy alu ýshin 1934 jyly Shәriphan ýkimeti Sarsýmbeden qysqa merzimdi oqytushy dayyndau kurstaryn ashady. Kurstyng alghashqy qatarynda oqyghan 80-ge tarta kursanttar (tórt ay oqyp) nedәuir bilim alyp, sonynan týgelge juyq mәdeniyet aghartu shebine qyzmetke jegiledi. Audan, auyldargha baryp mektep ashady. Mine osy múghalimderi tәrbiyelegenderding biri – Ziyat Shәkәrimúly edi [21]. 

Kenes ýkimetining Qazaqstandaghy últtyq burjuaziyany qyryna aluy oqyghan, bilimdi adamdardyng Qytaygha asuyna týrtki boldy. Solardyng biri retinde Túrsyn Mústafaúlyn atap ótken jón. Shәueshekte úzaq jyldar qazaq mektebining diyrektory bolghan Túrsyn Mústafaúly qazaq ziyalylarynyng tútas bir úrpaghyn tәrbiyelep shyqqan adam. Búl kisi 1952 jyly júrt aldynda atyldy. Oghan taghylghan basty aiyp ta – Alash qozghalysyna qatysqany, Alash iydeyasyn nasihattaghany. Túrsyn Mústafaúly jayynda halyq jazushysy Qabdesh Júmadilov bylay deydi: «Túrsyn Mústafaúly jasynda Múhtar Áuezovpen qatarlas oqypty. Kezinde Alashorda basshylarynyng birazyn kózimen kórip, tәlim alghany taghy bar. 1930 jyldyng basynda arghy betke jylystap ótip ketken. Orys tiline jetik, grammatika men matematika pәnderine jetik kisi edi. Til bilimining atasy – Ahmet Baytúrsynúlyna jýginip qyzyqty mysaldar keltiredi. Júrtqa Abaydyng ólenderin oqyp, әnderin ýiretedi. Mirjaqyp, Maghjan, Iliyas, Beyimbet shygharmalaryn sol kisining auzynan estip óstik» [22]. Abaydyn, Shәkәrimning shygharmalary Qytay jerine jogharyda attary atalghan túlghalar arqyly taralyp, nasihattaldy. Osylaysha «Alash qozghalysy» iydeyasyna qyzmet etken qazaq ziyaly qauymy sol iydeyanyng qúrbany boldy. 

Týiin 

1918 jylghy Alashordalyqtardyng Qytay qazaqtaryna әigili saparynan bastalghan «Alash qozghalysy» iydeyasy HH ghasyrdyng 20 jyldary Alashorda ýkimetining qayratkerleri Rayymjan Mәrsekúly, Ybyrayym Jaynaqúlynyng Qytay jerine ótuimen janasha sipat aldy. Alashorda ýkimeti óz qyzmetin toqtatqanymen, «Alash qozghalysy» búynghydan beter qarqyngha ie boldy. Azattyq, ruhani-aghartushylyq baghytta taralghan «Alash qozghalysy» «tar jol, tayghaq keshu» zamanda Qytay qazaqtaryn panalaghan Ziyat Shәkәrimúly, Túrsyn Mústafaúly, Kәrim Dýisebayúly arqyly qazaq jerining etnoterritoriyalyq mýmkindigin tolyq paydalana aldy. «Tiri bolsam, han balasynda qazaqtyng haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmay qoymaymyn» degen Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng sert sózi beker aitylmasa kerek. 

PAYDALANYLGhAN ÁDEBIYETTER TIZIMI: 

1. Alash qozghalysy. Qújattar men materialdar jinaghy. T. 2. – Almaty, 2005. – 26-b. 

2. Saryarqa. № 15, 1917. 

 3. Qazaq últ-azattyq qozghalysy. T. 13. – Almaty 2009. – 7-b. 

4. Asqar Tatanayúly. «Ór Altay shejiresi» // Júldyz. 1998, №3. – 181-183-bb. 

5. Jaqsylyq Sәmiytúly. Qytaydaghy qazaqtar. – Almaty, 2000. – 216-218-bb.   

6. Rayymjan Mәrsekúly. Qazaq qayda bara jatyr? – Almaty, 2001. – 165-166-bb.   

7. T. Omarbekov. Qytaydaghy qazaq bosqyndary // Aqiqat, 1992, №9, 42-b.   

8. T. Omarbekov. Sheteldegi qazaq jasaqtary // Aqiqat, 1994, №11, 40-b.   

9. Jetisu ensiklopediyasy. – Almaty: «Arys», 2004. – 275-b.   

10. Tanjaryq Joldyúly. Shygharmalary. Almaty: «Jazushy», 1992. – 138-b.   

11. Týrkistan, 25 aqpan, 2016. 

12. J. Sәmiytúly. Qytaydaghy qazaqtar - Almaty : Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy, 2000. - 312 b. 

13. Nókishúly Gh. Shyghys Týrkistandaghy dauyl: tarihy estelikter. – Almaty: «Toghanay T», 1998. 36 bet. 

14. Azattyqtyng óshpes ruhy (Núrghojay batyrdyng estelikteri men Ospan batyr). – Almaty: Sardar, 2008. – 41-42-bb. 

15. Ospan batyr. Derekti zertteu. – Almaty: Arda, 2007. – 169-b. 

16. Mariyem Hakim. Batystaghy qazaqtyng últshyl kósemderi jәne batystyq elderde atqarghan qyzmetteri // Álem qazaqtarynyng ruhany súhbaty: til, mәdeniyet jәne Alash múraty. (halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya materialdary) – Almaty, 2008. – 156-157-bb. 

17. Últtyq ruhtyng úly tini. Ghylymy maqalalar jinaghy. – Almaty: Ghylym, 1999. 215-b. 

18. Q. Egizbaev. Alashtyng arysy – Rayymjan Mәrsekov // Qazaq tarihy. № 2, 1999. – 40-b. 

19. Ór Altay shejiresi // Júldyz. 1998. №3. – 194-195-bb. 

20. Evraziya ortalyghy. 2008. №2. 81-b. 

21. Sonda. 80-b.  22. Sonda.82-b. 

Erkin Rahmetolla, L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining 3-kurs PhD doktoranty

Abai.kz