«Til mәrtebesi - el mәrtebesi» ekenin este saqtaghan halqymyz óner ataulynyng ishinde sóz ónerin asa joghary baghalaghany tarihtan belgili. Bizding elimizde osy tarihy dәstýr óz manyzyn joymay otyr. Onyng bir belgisi retinde Qazaqstan Respublikasy Preziydentining 2011 jylghy 29 mausymdaghy № 110 Jarlyghymen bekitilgen Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasyn aitugha bolady. Baghdarlamada aqparattyq tehnologiyalar qaryshtap damyghan zamananyng aghymyna say memlekettik tildi ýiretu ýderisin qayta qaraugha, ghalamtor kenistigindegi qazaq tilindegi kontentti kóbeytuge basa mәn berilgen. Memlekettik baghdarlamanyng atalghan talabyn sapaly dengeyde oryndau ýshin Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining tapsyrmasy boyynsha Sh.Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq ýilestiru-әdistemelik ortalyghynda   «Til әlemi» portaly, «Atau.kz» onomastikalyq, «Emle.kz» orfografiyalyq, «Termincom.kz» terminologiyalyq sayty dayarlanghan bolatyn. IYgi bastama sapaly әri ghylymy negizdelgen kópshilikting qoldanysyna layyq tanymdyq sipattaghy dýnie boluy ýshin aqparattyq tehnologiyalar salasynyng bilikti mamandary, jetekshi әdisker ghalymdar, til bilimi men әdebiyettanudyng kórnekti ghalymdary tartyldy. Jana ýrdistegi internet-portal men onomastikalyq, terminologiyalyq, orfografiyalyq elektrondyq qorlardy mektep jasyndaghy oqushylardan bastap, sala mamandary, studentter men izdenushiler, oqytushylar men ghalymdar, jalpy júrtshylyq paydalana alady. Jobada til mәdeniyeti men bilimi әrtýrli dәrejedegi tútynushylardyng qajettiligin óteu ýshin qajetti jaghdaylardyng bәri jasalghan. «Til әlemi» portaly tilding әleumettik, qoghamdyq qúbylys retindegi qyzmetin meylinshe tolyq qamtudy maqsat etedi. Osyghan sәikes portaldyng mazmúnynda qoghamdaghy tildik súranystargha oray «Túghyr», «Aqparat», «Ádis», «Til rayy», «Tartu», «Tolghanys», «Orta» atty 7 blok ornalastyrylghan. «Túghyr» blogynda portaldyng qúrylym ataulary men sayttargha siltemeler berilse, «Aqparat» blogynda janalyqtar, tilding ózekti mәseleleri turaly qajetti mәlimetter, Ministrlik, Komiytet, Ortalyq tarapynan jýrgizilip jatqan júmystar jóninde habarlar beriledi. Búl blok ýnemi janaryp, tolyghyp túrady.

Til ýirenemin deushiler ózderine qolayly әdis-tәsilder men, qajetti materialdardy «Ádis» blogynan tabady. Múnda qazaq, orys jәne aghylshyn tilderin oqytugha arnalghan әdistemelik enbekter ornalastyrylady. Olar ishtey oqu qúraldaryna, interaktivti innovasiyalyq mulitiymedialyq baghdarlamalargha, oqytushylar men әdiskerlerge arnalghan ghylymiy-әdistemelik enbekterge, balalargha arnalghan til ýiretu qúraldargha, beyne jәne onlayn sabaqtargha, sózdikterge bólinedi. Bloktyng «Ghalymnan kenes», «Ádiskerge kómek» modulideri arqyly  әrbir qoldanushy ózine qajetti jalpy tilge jәne til ýirenuge qatysty kәsibi, ghylymi, әdistemelik kómek alady.

Kishi mektep jasyndaghy býldirshinder men mektep oqushylary ana tilindegi qyzyqty әdebiyetterding әlemine «Tartu» blogy arqyly sayahat jasau mýmkindigine iye. Múnda QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetinin  tapsyrysy boyynsha shygharylyp jatqan baspa ónimderining jәne «Til jәne qogham», «Tughan til» alimanahtarynyn, «Balapan әlemi» jurnalynyn, «Onomastikalyq habarshy», «Terminologiyalyq habarshy» bulletenderining elektrondy núsqalaryn da oqugha bolady. Sonymen birge búl blokta  qazaqtyn  әdeby tilin, kórkem әdebiyetin tanugha, sóz baylyghyn eseleuge jәne tildi dúrys qoldanugha jәrdemdesetin әdebi, publisistikalyq tandauly ýlgiler jinaqtalady. Portaldyng jәne sayttardyng kitaphanasynda kezinde az taralymmen shyghyp, júrtshylyqtyng qolyna onaylyqpen týse bermeytin, sham alyp izdeseng taptyrmaytyn kóptegen kitaptardyng elektrondy núsqalary ornalastyrylghan. Múnday siyrek kezdesetin kitaptar qorynyng boluy portal oqyrmandarynyng qataryn tolyqtyrady degen oidamyz.

Biz portaldyng ishki qúrylymy men mazmúnyna toqtalyp óttik. Portaldyng qúramynda ózderi derbes sayt retinde de qyzmet atqara alatyn  «Termincom.kz» terminologiyalyq, «Atau.kz» onomastikalyq jәne «Emle.kz» sauat ashu sayttary ornalasqan. «Termincom.kz» terminologiyalyq elektrondyq qory últtyq terminologiyany birizdendirude, qazaq terminologiyasynyng qordalanghan mәselelerin sheshu isinde óz mindetterin atqarady dep kýtilude. Tútynushy Respublikalyq terminologiyalyq komissiyasynda týrli ghylym salalary boyynsha bekitilgen terminderdi osy sayttan taba alady. Sonday-aq, «Oytalqy» aidary arqyly Respublikalyq terminologiyalyq komissiyasyna bekituge úsynylatyn terminderding definisiyasymen, týpki maghynasymen, ózge tuystas týrki tilderinde jәne qoldanystaghy zannamada qoldanylu joldarymen tanysyp, oqyrman retinde óz oiyn qaldyra alady. Búl aidargha qaldyrylghan pikirler terminderdi bekitu barysynda eskeriledi. Qazaq terminologiyasyna qatysty terminjasam  mәseleleri, salalyq terminderdi qalyptastyru men standarttau, terminderdi tәrjimalau, termin týzudegi ústanymdar turaly ghylymy jәne ghylymiy-kópshilik, anyqtamalyq әdebiyetter, qazaq til bilimindegi terminologiya salasyna qatysty jaryq kórgen enbekter men sózdikterding kesheni osy sayta jinaqtalghan.

«Atau.kz» onomastikalyq elektrondyq saytynda elimizdegi jer-su, eldi-meken, kóshe, memlekettik nysandardyng ataulary ornalasqan. Onomastikalyq ataulardyng tarihy, etimologiyasy, jasalu erekshelikteri turaly tanymdyq sipattaghy ghylymy jәne ghylymiy-kópshilik, anyqtamalyq әdebiyetter men maqalalardy izdegen paydalanushy ózine qajetti  onomastikalyq aqparatty osy jerden taba alady.

Grafika men orfografiyagha qatysty teoriyalyq mәlimetter men sózdikterden túratyn «Emle.kz» sayty túrghyndardyng til mәdeniyetin arttyryp, qazaqsha dúrys jazu, sózdi dúrys aitu sauattylyghyn qamtamasyz etudi kózdeydi. Osy mindetke sәikes, «Ádeby til normalary» blogynda sóz sazy, onyng kórkem әdebiyet pen ómirdegi manyzy, erejeleri men qaghidalary berilse, «Orfografiya» blogynda sózderding dúrys  jazylu erejeleri beriledi. Sonday-aq kirme sózder men termindik mәnge ie sózderding búrynghy jәne qazirgi jazylu barysyndaghy aiyrmashylyqtary salystyrmaly týrde kórsetiledi. Mine, osylaysha býgingi qazaq tili Elbasymyz atap kórsetkendey bilim men ghylymnyng ghana emes, internetting de tiline ainalyp keledi.

Saya Aghanasqyzy IYteghúlova

Sh.Shayahmetov atyndaghy tilderdi damytudyng respublikalyq ýilestiru-әdistemelik ortalyghy

Abai.kz