Ermúrat Zeyiphan esimin búl kýnde júrt biledi. Bilgende әnshi, kompozitor retinde jaqsy biledi de, Ermúratty diktor, akter, jazushy, aqyn, azamat retinde, orny bólek erekshe jan ekenin tolyq tanymauy mýmkin. Onyng atyn asqaqtatyp shygharghan әni – «Kók tudyng jelbiregeni». Ol osy biyikke jetuge deyin jasy әli jiyrmagha tolmaghan kezinde shygharghan «Jaylauym – әnim» – sol tústa býkil qazaq jastary sýiip aitatyn әnge ainalghan. Búl kýnde halyq әni sekildi qalyqtauyn toqtatqan emes.

Eng alghashqy әninen tartyp «Eki dýniyede jalghyzym – Qazaqstangha» deyin ýzdiksiz órleumen, ósumen kelgen eken. Qazaqstangha oqugha kelip, tughan jerden alysta jýrip, eldi saghynghan kezindegi «Kýnes-ay!» әnimen, qasiyetti qara shanyraqqa degen ystyq mahabbattan tughan «Kók tudyng jelbiregeni» asqaq sezimning shyrqau shyny deuge bolady. Alla jaratqan qúldarynyng ishinde erekshe bir jandar bolady. Áne, sonday abzal tughan úldyng biri – osy Ereken! Men biletin jiyrma bes jyldyq shiyrek ghasyrgha kóz jibersem, Ermúrattyng óner ýshin ómir sýrgenin, ónerding jolynda jalyndap janyp ótkenine kuә bolghan ekenmin.

1993 jyldyng jazynda Qúlja qalasynda ótip jatqan bir toyda sazdy әn asqaqtata dombyranyng sýiemeldeuinde shyrqala bastady... júrt siltidey tynyp úiyp qaldy. Án ayaqtap shatyrlaghan qol shapalaqpen birge tyndaushylar taghy da bir әn súrady. Jas jigit bógelgen joq. Biz kóp estimegen tosyn, jana әn boydy shymyrlatty. Bәrimiz de sýiinishten, qyzyghushylyqtan ishtey terbele bastadyq, boyymyz shymyrlap әn yrghaghyna balqyp bara jatqanda әn tolastap, sәl kidiristen keyin kýrkiregen kýndey qol soghyldy. Qaratory dóngelek jýzdi, orta boylydan biyik, úzyn qara shashy iyghyna deyin týsip jauyrynyn jauyp túrghan symbatty jigitti Ermúrat dep tanystyrdy. Tandalghan talantty jastardyng qatarynda Almatydaghy joghary oqu ornynda bilim alyp jýrgen student kanikulgha kelgen eken (oghan deyin Ile oblystyq telearnasynda diktor bolyp júmys istepti). Án bitken son, toy dastarqanynda otyrghan Qúl-Kerim Elemes ekeumizding qasymyzgha keldi. Súhbattastyq. Kerim búrynnan biledi eken, qoshtasarda: «Kerim agha, kelesi joly kelgende sizge Qazaqstannan bir dombyra ala kelip syilaymyn», – dedi. Áne, sol kýnnen bastap Ermúrattyng әr qadamyn «andyp» jýretin boldyq... Tabystaryna tanghaldyq, biyik әnshiligine qúrmetpen qol soqtyq. Ermúrat T.Jýrgenov atyndaghy Óner akademiyasynan «akterlik jәne kino-dramaturg» (Ákim Tarazy aghamyzdyng sheberhanasynan) mamandyghy boyynsha qos diplom alyp shyqty. Qazaqstan tәuelsizdik alghan kýnnen izdene bastaghan bizder de kóp keshikpey 1994 jyly atamekenge oraldyq. Sol kezden bastap әdebiyettegi, mәdeniyettegi tirshiligimiz bite-qaynasyp ketti deuge bolady.

Alghashqy prozalyq jinaghy 1999 jyly «Sybyzghy saryny» degen atpen, ólender jinaghy 2002 jyly «Ózine arnadym» degen atpen basylyp shyqty. Keyin «Bú dýniye», «Ýshburyl» jyr jinaghy oqyrmandargha jol tartty. Alghashqy prozalyq enbegi basylyp shyqqanda jazushy Ákim Tarazy aghanyng qatty riza bolyp, pikir bildirgeni esimde.

 Ermúrat Qazaqtyng Abay atyndaghy Opera jәne balet teatrynda, M.Áuezov atyndaghy akademiyalyq drama teatrynda akter retinde jaqsy kórindi. M.Áuezovting 100 jyldyghy qarsanynda Núrlan Orazalinning «Qily zaman» piesasy boyynsha spektakli qoyylyp, Qarqara kóterilisining 80-jyldyghy atalyp ótip jatty. Dәl sol joly Erekeng kóterilis kósemderi Jәmenke men Úzaqtyng sarbazdary qatarynda batyr jigitti somdady. Kýni býgingidey kóz aldymda janargha jas keptelip, qol soghyp túrghan kórermenderding ishinde men de bar edim. Juyqta Últ-azattyq kóterilisining 100 jyldyghy qarasanynda «Qily zaman» qaytadan qoyyldy, qúram derlik janalanypty. Tek bir nәrse qaz-qalpynda eken. Ol – arghy betke aughan elding jermen qoshtasyp, qanjylap kóship bara jatqandaghy qayghygha toly әni «Dәuren-ay!»... Sol bayaghy Ermúrattyng oryndauynda qoyyldy. Dәl sol sәtte Erekeng qayta tirilip kelgendey alqymyma ashy óksik kelip tyghyldy.

Biz 2004 jyly «Ana tili» gazeti men «Otan» partiyasynyng úiymdastyruynda shekaranyng arghy beti men bergi betindegi qazaqtardyng ómirin zertteu negizinde bes memleketti araladyq. Sol joly Reseyding Chelyabi oblysyndaghy Aygýl qaryndasymyz bizdi qarsy alyp, Resey jerindegi jolymyzda saparlas bolghan edi. Bir jyldan song Aygýl Qazaqstandaghy әriptesterin izdep, bauyry ekeui keldi. Ekspedisiyadaghy aghayyndar qayta bir bas qosyp, arqa-jarqa boldyq. Artynan Almatynyng kórkem jerlerin aralatyp qydyrttyq. Ataqty Medeuding 835 baspaldaghyn sanap shyghyp, tau basynda jýrgenbiz... Osy kezde Shymbúlaq jaqtan jalghyz jayau kele jatty. Jýrisi manghaz, qadamyn qadap-qadap basady. Jaqyndaghanda tanydym, ózimizding Ermúrat Zeyiphan bolyp shyqty. Aman-sәlemnen song jón súrastyq. Qasymdaghy qonaqtarymdy tanystyrdym. Yqylaspen amandasyp, iltipat bildirdi. «Apta sayyn bolmasa da, aiynda bir ret Medeuge betteymin. Qasymda joldas bolsa, tipti jaqsy. Bolmasa, onan da jaqsy, jalghyz ózim tartyp ketemin. Anau kóringen biyikke shyghyp, ormandy aralap, Kýneske degen saghynyshymdy basamyn. Dәuke, jas kezinizde bizding audanda eki jyl boldynyz ghoy?! Shirkin, Kýnes, qanday edi?!» – dep bir toqtady. Biz әngimelesip, taudan birge týstik. Qasymdaghy Aygýl de óner dese ishken asyn jerge qoyatyn qyz edi. Ermúratpen sózi jarasyp, qyzu әngimege kiristi. Erekeng de alystan kelgen qandasymyzgha aghynan aqtarylyp syr shertti. Etekke týsip, Erekeng qonaghymyzdy kafege shaqyrdy. Esep-qisabyn ózi jasap, qonaq etti. «Dәukene kelgen qonaq bәrimizge ortaq! Siz, bizding ghana emes, Qazaqstannyng qonaghysyz! Qyz basynyzben dostarynyzdy izdep kelgen siz sekildi arudy ardaqtau kerek!» – dep meymanymyzdyng mәrtebesin asyra madaq aitty.

Jazushylar odaghynda jýrgende әrtýrli sharalar kóp bolyp túratyn... Birde Ghalym Jaylybay agha Kablukova kóshesindegi mýmkindigi shekteuli balalar oqityn mektepke baryp, bir shara ótkizip keluge tapsyrma berdi. «Maqúl» desem de, jalghyz ózim ne bitiremin? Aghayyndardy oilay bastadym... Jas aqyn Arshyn Núrbaqytty shaqyrdym, óleng oqidy, eptep әn aitatyny bar. Onan song Ermúratqa telefon shaldym. Kómegining kerek ekenin aittym turasynan. Qarsy bolghan joq. «Alla bergen ónerdi Alla rizalyghyna júmsayyq ta!..» – dedi, maqúldyghyn bildirip. Uaghdalasqan kýni mektepke baryp, ústazdar men oqushylargha eki saghattyq baghdarlama boyynsha konsertimizdi berip, kónilderin kóterip qayttyq. Olar da óz ónerlerin kórsetip, bir serpilip qaldy. Kim biledi, basqa bireu bolsa, «kishkene býldirshinderge baryp qaytem?» dep syltau aitar ma edi? Álde qalamaqy súrap búldanar ma edi? Onyng birinde kórsetpedi. Birden maqúldady.

Songhy jyldary Qorghanys ministrligining Ortalyq ansamblinde әnshi, kórkemdik jetekshi retinde qyzmet etip jýrdi. Shetelden kelgen qazaqtardyng ishinde mindetti әskery boryshyn ótegender bolsa da, taza әskery qyzmette júmys atqaratyn eshkim joq edi. Al ol bolsa, kәdimgi mayor shenindegi ofiyser bolatyn.

«Bú dýniye» kitaby jaryq kórip, Sayat Qamshyger myrza talqylau úiymdastyrdy. Erteng ótedi degen kýni ol kelip kitaptaryn tapsyrdy. Men Erekene: «Bir jaghy qyzyghyp, bir jaghy maqtanyp otyrmyn. Siz erteng әskery formanyzben keliniz! Múndaghylardyng bәri sizding әskery týrinizdi kórgen joq. Mening de kórgim keledi... Kiyinip keliniz!» – dep ótindim. Ol oilanyp ketti. Ertesi saghat onda bólmemizge shyttay su jana ofiyser kirip kele jatty. Ermúrat ekeumiz Jәrken aghanyng bólmesine bettedik. Biz barghanda aqyn aghamyz qaghazgha shúqshiyp jazyp otyrghanynyng ýstinen týstik. Jaqyndap baryp aldyna túra qalghan Ermúrat әskery tәrtippen qolyn shekesining túsyna aparyp chesti berdi. Jalt qaraghan Jәrken aqyn ornynan qalay úshyp túrghanyn bilmey, óz-ózine kele almay sәl túrdy. Aldyndaghy әskery adamnyng óz inisi, aqyn Ermúrat ekenin tanyghan song baryp ornyna sylq ete týsti. «Agha, nege sonsha qoryqtynyz?» – deymiz kýlkige qarq bolyp... «Áy, sender bilmeysinder ghoy?! Men ne kórmedim!..» – dedi Jәrken agha. Arghy jaghyn biz de súramadyq. Sóz auanyn әdeby talqygha búrghan bizder «Bú dýniyege» oiystyq.

Múnday oqighalar bizding aramyzda kóp boldy. Ol ekeumiz QJO-nyng «An-Arys» baspasynan jinaghyn shygharugha dayarlaghan bolatynbyz. Ókinishtisi, kózining tirisinde kitaby shyqqan joq.

 

***

Búl kýnderi Ermúrat Zeyiphan aramyzda joq. Alayda onyng jýrgen joly, aitqan sózi, istegen izgi isteri kóz aldymyzda sayrap jatyr... Qolymyzda «Ýshburyl» atty ólender jinaghy. Birneshe kýnnen beri oqyp otyrmyn. Biz úmytshaq «insanbyz», bes jyldyng qalay óte shyqqanyn sezbey de qaldyq. Aqyn dosymyz eluding kezenine shyghyp, bizge qarap túrghanday. Ózi bolmasa da, shygharmashylyq ómiri jalghasyp jatyr. «Kók tudyng jelbiregeni» әr ret shyrqalghan sayyn esimizge salady. Ruhymyzdy serpip, boyymyzdy shymyrlatady. «Jaqsynyng aty, ghalymnyng haty ólmeydi» degen osy da!..

«Ýshburyl» dep otyrghany – Tekes, Kýnes, Qas ózenderi. Ýsheui ýsh jaqtan kelip qosylghan tústan bastap «Ile» dep atalady da, shekaradan endey ótip Balqashqa qúyady. Ermúrat Kýnesting boyynan, men Tekesting boyynanmyn. Sol kitaptyng betindegi jyrlar bylay dep syr shertedi.

 

Qayrauy jetken qayran jyr,

Qayyrugha kóner me?

Terip alyp aidan gýl,

Qalauyma berer me?

 

Aspannyng qyzy qaydan jýr,

Elding kózi kórer me?

Oy-sana oqpan, maydan búl,

Ázәzilge erer me?

 

Mandayy tayqy, tarlau bir,

Taghdyry bolsa, egerde, –

Tamúqtyng ózin túrlauly úl,

Aynaldyrar ónerge.

Osy ólenning syry astarynda bulyqqan, shiryqqan ýni estiledi. Aqyn janynyng alay-dýley tolqyndary jaghagha úryp, shashyrap túrghanday saryn estiledi. «Terip alyp aidan gýl, Qalauyma berer me?» – Aqyndar ghana aitatyn sóz. «Oy-sana oqpan, maydan búl» degen joldar uaqyttyn, zamannyng qym-qighash sýrepetin menzep túrghanday. Onan ary «Tamúqtyng ózin túrlauly úl, ainaldyrar ónerge» dep óz-ózine dem beredi, ýmitting kókjiyegine at basyn búryp, qamshy basady. Tamúqta (tozaqta) qaydaghy sayran, qaydaghy óner? Ol súraq-jauap alany, jaza alany ekeni belgili. Deytúrghanmen, sonday qiynshylyqtyng qysymy tónip túrsa da, túrlauly úldar maqsatynan ainymas dep túrghan joq pa?!

 

 

Tarylghan tau qúshaghy,

Áupirim an-qús әni.

Qalasy u qúsady,

Dalasy qan qúsady.

 

Adasqan ar, nysaby,

Adamdar andysady.

Janyndy tәn qysady,

Tәnindi jan qysady.

 

Keshe nar atanghan úl,

Býgin kýl, topangha qúl.

Ýide lan, últsyzdanu,

Týzde dan, jahandanu.

 

Ómirding dәnekeri,

Zәrlenip, dal etedi.

Eng songhy nar ýmiting –

Allanyng Haq ekeni!

Ólenge zer salyp, ózegine ýnilseniz, aitaryn baghamdap anyghyn angharasyz. Búl arada ekining biri qoldana bermeytin, týsine bermeytin jýie bar. «Janyndy tәn qysady, Tәnindi jan qysady» tarmaqtary әsheyin úiqas ýshin alyna salmaghan. Aramyzda jan men tәnning ne ekenin, ekeuining eki nәrse ekenin ajyratpaytyn qanshama pendeler bar. Al, ony Ermúrat bayaghyda bilgen, týsingen. «Eng songhy nar ýmitin, Allanyng Haq ekeni» degen joldar Ermúrattyng tanym biyigi. Ortasynan oq boyy ozyp túrghan abzal kýii.

 

Bir salghan jering – taghy da jatyr,

Sol jatyr ýlken әngime.

Jatyrdan shyghyp barady paqyr,

Jatar jayyna mәngige.

 

Óz tamyryma qúiylam deytin,

Qanym-ay, baghym, azabym.

Jatyrmen sózin jii dәmdeytin,

Qayran da mening Qazaghym!

Tórt shumaqtan túratyn osy ólenning eki shumaghyn tolyq keltirdim. «Jatyr» degen sózding arghy-bergi tórkinine ýnilgen aqyn astaryn ashyp, jenil kýlkimen ezu tartqyzady. Eki dýniyeni kóz aldyna tartyp, eskertu jasap, eske biraz syrlardy salady.

 

Tómendegi sitat ólenmen birge nazarlarynyzgha úsynyldy. Oqyp kórinizder! Búl onyng zerektigin, ainalasyndaghy dýniyeni jiti qadaghalaytyn qasiyetin kórsetse kerek. Sonymen birge nәzik jýrektin, qandastargha qimastyq sezimning alaulaghan jaryghy, sarghayghan kónilding saryghy sekildi...

«Bir jarym ghasyr ilgeri Búqtyrma jaghasyndaghy júrttan jyrylghan bir shoghyr Bura-Naymangha Mataylar ergen. Aty jetken Qosaghash, Shýy jazyghyn jersinbey Altay taularyna kóbeley ene beripti. Jetip jyghylghany nuly-suly tau arasy – Túraty atalghan túraq bolypty (Túraty – tura ata, Túr at mәndes deydi ózderi. Meninshe Túraty – kóne týrik sózi. Tauly degendi menzeydi). Orys shyghady aldynan, onsyz da tozghan eldi «shoqyn, әitpese...», – dep. «Shoqyndyq» depti olar. Búghan kónbegen qazaqtar Eleuis pen Túrghanbay taugha sinip iz jasyrghan. Myna qyzyqty qaranyz, Úly Otan soghysy kezinde osy tauly Altay ónirinen shyqqan qos batyr Qadyran men Jәnibek janaghy shoqynugha kónbegen kókjal qazaqtardyng balalary edi».

Taghdyrmen jýz shayysyp,

Atyrdym tandy qarysyp.

Túraty – múnym qayteyin,

Qoshtastym sәtke tabysyp.

Qabyrghamyz qayysyp, – dep jyrlapty.

 

 

Syrt kýtim, –

Syqpytym.

Ishimde joq býtin.

Qyrannyng qylpy joq,

Qylghynar qyt-qyt ýn.

 

Qyt-qyt ýn qúiqyljyr,

Oy-túldyr, kýi-túnjyr.

Ayqarar shýlen kýn,

Kýlpara jyrtyp jýr.

 

Múng qamar qútty kýn,

Múqatar myqty kim?

Jan jara jazylmas,

Syrt býtin,

Syqpytym.

Osy ólenge qarasanyz, qysqa sózderden, tújyrymdy týiinderden qúralghan. Dәldik pen ishki maghyna kórinedi. «Syrty býtin, ishi týtin» bolu degen osy! Alasúrghan arpalysqa toly sezimder sendey soghylysady. Ishqúsalyq, bulyqqan kýi, «ózine ózi syimau» degen osy shyghar?!

 

 

Saqtyn, Ghúnnyn, Ýisinnin,

Qaghanaty, Qaghany.

Ósip-óngen alaby,

Sekildi ini-aghaly.

Qas, Kýnes, Tekes, –

Aghady әli, aghady.

 

Taghy bir óleninde:

Qas, Kýnes, Tekes, –

Terime simay buyrqanam.

Aqyn degen arangha jaqyn bir taban.

Eseppen sýier estiler,

Men essiz sýiip,

Ózimdi-ózim qúrta alam.

 

Qabaghy siresken,

Ortadan onyp,

Em izdep baryp Kýneske,

Auyryp qaytam Kýnesten.

 Mine, búl aqynnyng armany, jatsa-túrsa jadynan shyqpaytyn Ýshburyly! «Terime syimay buyrqanam, Aqyn degen arangha jaqyn bir taban» dep, neden bolsa da, ayanghysy kelmeytin baylam, tas-týiin bekimdi kóremiz.

 

 

Saq, Ghún, Qypshaq dalasy – Qazaqstan,

Kózding aq pen qarasy – Qazaqstan.

Kókbóri ana emizgen kóktýriktin, –

Balasynyn... balasy – Qazaqstan.

 

Áli-aq ósip-ónersin, Qazaqstan,

Órligimdi kórersin, Qazaqstan.

Jauyng atsa, jalghyz oq saghan panam,

Kókiregimde bógelsin, Qazaqstan.

 

Jenip aptap, qar-múzyn, Qazaqstan,

Jalghasady mәngi izin, Qazaqstan.

Aq jolyna qiylsyn shybyn janym,

Eki dýniyede jalghyzym, Qazaqstan!

Búl ólendi taldap aityp, týsindirip jatudyng qajeti joq shyghar! «Eki dýniyede jalghyzym – Qazaqstan!» әr jýrekting soghuy, әr kónilding lýpili! Múndaghy bauyrlardyng múqalmas erki, alystan jetken aghayynnyng kóz jasy, kókirek sheri! Úlanynyng úlanyna qaldyrar úrany!

 

 

Adamzattyng ata-zany – Qúran-Núr,

Qúran Núrmen jýrekterdi quandyr.

Ilahimnyng shapaghaty sharpyghan,

Adam jany – talmas qanat qyran dýr.

 

Adamzattyng ata zany – Qúran-Núr,

Haq pәrmeni, әr әribin dúghang bil.

Úshan-teniz parasattyng kenishi,-

Ghylym-bilim mәueleytin qúnar búl.

 

Adamzattyng ata zany – Qúran-Núr,

Áuelgide, aqyrettik múrang búl.

Tәrki dýnie tartyp ketse bualdyr,

Qúday sózin, Qúran sózin úran qyl!

 Osy ólendi oqyp otyryp Abay esime týsti... «Allanyng ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshqashanda jalghan bolmas». Múqaghaly jadymnan jýgirip ótti... «Bәri ras aitqanynyng aq Allanyn, Qúm menen topyraqtan jaralghamyn». Aqiqat astasyp jatyr, shyndyq shyr ainalyp ózegine tartylady. Al, endi sol asqaq ýndi Ermúrat jalghastyrady... «Adamzattyng ata zany – Qúran-Núr» dep! Tújyrym, tiyanaq degen osy da! Qúl-Kerim Elemes aqyn jyrlaghanday, «Allaly qúldyng artynda bir izdeushisi bolady» dep, biz Ermúrat Zeyiphandy izdep, joqtap otyrmyz, jyrlaryna toqtap otyrmyz!

Ermúrat dýniyeden ozghanda arulap juyp, qoshtasu rәsimine qatysyp edim. Birge jýrgen joldas, qalamger әriptesimizge Alladan iman súrap janazasyna túryp, Kensaygha aparyp, jer besikke amanat ettik. Artynan joqtau jyrymyzdy basylym betine jariyalatyp, aqyretine jaryq tiledik. Sol ólenmen esteligimdi ayaqtaghym kelip otyr.

 

Súr túman qayghy búlty jerdi japqan,

Qayteyin ajal degen keldi qaqpan.

Kýn boldy-au, kýnirentip el jylatqan,

Baqúl bol, qapy ketting Ermúrat-jan!

 

«Bú dýniye» – fәny jyry tizilgende,

Bir derek bergendeysin, izinnen de.

«O dýniye» baqy jyry bastalady,

Pendening ómir jibi ýzilgen de...

 

«Qos kóne» «qos tóbege» ainalghanda,

Qayghydan qars airyldyng qayran dana!

Óksitip sende kettin, kósh sonynan,

Toqtatar Sabyr degen baylam ghana.

 

Etushi en, «kók tuym» dep, eldi maqtan,

Qalyqtap әning qaldy sherdi basqan.

Júmaqtan etsin Alla ertenindi, –

Sabazym, ettim dúgha, Ermúrat-jan!

 

Dәuletbek BAYTÚRSYNÚLY, aqyn, týrki dýniyesi jyr mýshәiralarynyng jýldegeri, birneshe halyqaralyq syilyqtardyng laureaty

 

P.S.

El Tәuelsizdigining 25 jyldyghyna oray aqy, sazger, әnshi, akter, Qazaqstannyng Mәdeniyet qayratkeri Ermúrat Zeyiphannyng 50 jyldyghyna arnalghan «Eki dýniyede jalghyzym – Qazaqstan» atty eske alu keshi ótedi. Keshke belgili óner júldyzdary qatysyp, E. Zeyiphannyng әnderin oryndaydy.

Ótetin orny: Almaty qalasy, Áuezov teatry.

Ótetin uaqyty: 07 jeltoqsa, 2016 jyl. Saghat: 18.00

Abay-aqparat