3. MEMLEKET

(Basy: http://abai.kz/post/48199 )

IYә, ras, memlekettik búiryqtar, jarlyqtar, qauly-qararlar dýniyejýzinde qalyptasqan dәstýr, qabyldanghan zang boyynsha barlyq ólkelerge astanalardan pәrmen etiledi.

Egemendikting belgisi.

El ýshin qúrylghan memlekettik biylikting te­ geurinin, aibynyn, aibaryn bildiredi.

Zan, zannyng mýltiksiz oryndaluy – memle­ ketting eseygenin, óskenin kórsetedi.

Kez kelgen memleketting múraty – elge qyz­ met. Halyqtyng maqsatyna qúrylyp, halyqtyng qamyn oilauy tiyis.

Memleket – odaqtasqan halyqtyng jýzege asqan sayasy oiy. Sayasy oidyng ómir sýru joly. Sayasy oi, óz kezeginde, qol jetken múrattyng kórinisi.

Anyqtama kóp. Biraq, tәueulsizdikting qadi­ rine jetken elding ghana memleketi bayandy bo­ lady.

Bayandy oidyng arqasýieri – tóltuma biylik. Yaghni, eldi biylegen sayasy basshynyng qamqory da, janashyry da – halyq. Halyq – sayasy je­ tekshi­ túlghanyng basty serigi.

Basshynyng ómiri – halyqtyng ómiri. Otanym dep ot keshken oghlanyn ardaqtaghan

elding – Otany da syily.

Tarihynda basshysyn syilap kórmegen halyqtyng biyligi de, egemendigi de túraqsyz. Biyligi jii auysqan ókimetting keypinen bayansyz memleketting belgisin kóruge bolady.

Aynymaly ókimette túraqty damu joq. Be­reke­ – sayasy oidyn, aitqan sózdin, jasaghan enbekting tútastyghy men birliginde.

Bereke – qol sozghan múrattyng túraqtyly­ghynda.

Bereke – birin-biri ardaqtaghan biylik pen ha­lyqtyng myzghymas odaghynda.

Qoghamdyq yntymaq – birlikting patshasy. Berekening basy. Ol sharuanyng jolyn ashady, júmystyng retin keltiredi. Is-әreket erkindigi ortaq tәrtipten tuyndaydy. Ortaq tәrtip erkindik berip, jauapkershilik jýkteydi. Qalau húqynda – erik te, jýktelgen mindet te jatyr.

Absoluttik erkindik – iydealdyq ýlgi, taza erkindik, biraq qoghamda ómir sýrgen adam bas­qanyng erkindigine oryn beru ýshin jeke erkin­digin shekteytin ortaq kelisimshartqa óz erkimen qol qoyady.

Áleumettik    zandar    әleumettin    jaghdayyn jaqsartyp­, eldi әleumettik memleket dәreje­­si­ ne kóteredi. Ejelden kele jatqan tanym býgin nizamgha ainaldy­.

Adamzattyng alghashqy ústazdary memleketti ortaq boryshty óteu maqsatynda qúrylghan bir­ ik dep týsindi. Bazbir danyshpandar, óz aldyna, ony iygilikti birlesip tútynu ýshin jasasqan odaq shartyna tenedi.

Keyingi oishyldar, memleket degenimiz bәri­ne ortaq múrat, halyqtyq iygilik, biraq halyq degenimiz kezdeysoq toptasqan qalyng jiyn emes, ol qúqyqtaryn jýzege asyru maqsatynda, kelisim men mýddelerding sәikestigi biriktirgen úiym dep anyqtama berdi.

Memleket bizge arabtan engen sóz. IYelenu, menshiktenu degen úghymdy bildiredi. Úghymnyng alghashqy damu tarihy, negizinen, ýsh satydan túrady: polis – memleket – impe­riya. Sodan keyin, úzaq joldan ótken býgingi memleket týsinigi qalyptasa bastady.

Alayda, jiyrmasynshy ghasyrdyng sonynda negizi qalanghan Qazaqstan Respublikasy – saqarada búryn-sondy qúrylmaghan memleket.

Oy-sana, aqyl-oy jetken býgingi memleketting mәni – iyeligindegi jerde halyqtyng úiysuyna, úiysqan halyqtyng ósip-ónip, órkendeuine jol ashqan, qoghamnyng tabighatyna say qúrylghan, bir maqsatqa qol sozyp, bir múrat jolynda újymdasqan, ortaq mәseleni sheship, sheshimdi atqarugha qajetti basqarymnyng – joghary dәre­jeli jýiesi men sayasy biylik qúrylymy.

Biz – birtútas elmiz. Unitarlyq qúrylym (lat. unitas – birtútas) degenimiz sayasy biylik bir ortalyqqa baghynatyn, memleket ishinde óz aldyna bólek basqa qúrylymgha jol berilmeytin jýie. Territoriyasy, konstitusiyasy bir. Memlekettik biylik salalary jýiesi ortaq. Azamattyghy ten. Italiya, Fransiyany mysalgha keltiruge bolady. Sosyn, Qazaqstan. Úly dala eli. Unitarlyq memleket. Al, federasiyalyq qúrylys (lat. Federatio – odaq) – sayasy derbes belgili bir memlekettik qúrylymdardyng birigip odaqtyq jana bir memleketti qúruy.

Federasiyalyq ortalyq pen onyng qúramy­­na kiretin subektiler arasyndaghy aiyrmashy­­lyqtar jalpy memlekettik Atazang ayasynda retteledi. Ár subektining ózining jogharghy biyligi – zang shygharushy, atqarushy, sot organdary – bolady. Múnday topqa AQSh, Almaniya, Malayziya tәrizdi memleketter enedi. Úly dala eli – federasiya emes, unitarlyq el.

Sebebi, últymyzdyng qúty – birlik, tútastyq. Úly Dala Eli, dedik. Besigimiz – Altay.

Biz kók týrikterding asyl saqarasyn, altyn besigin saqtap qaldyq. Talay ghasyr keng dalagha ie boldyq. Múrager atandyq. Endi, mine, memleket qúryp otyrmyz.

Keshegi er týrikting qayraty, ór ruhtyng jalghasy. Qazaqtyng memleket qúrudaghy týiini.

Shyn, el basyna qiyn-qystau kýn tughan auma­ly-tókpeli jaugershilik jyldary, Qazaq Orda­syn basqarghan, úly múrat jolynda jan alyp, jan berisken, arpalysqan, jantalasqan alash­tyng alyp handary keyde úzaq, keyde qamshy sabynday qysqa alasapyran ghúmyrynda bir sәt tynysh tapqan joq, beybit ómirding mamyrajay qonyr tóbel tirshiligin qyzyqtay alghan joq, olar jer ýshin kýresti, kóbisi qazaq ýshin joryq­ ta, qan maydanda qaza boldy.

Alyptar Handyq dәuirde mekenimizdi Otangha ainaldyrdy. Biz Otanymyzgha shekarasy tolyq aiqyndalghan memlekettik sipat berip, qasterli tәuelsizdikke qol jetkizdik.

Memleketshil sana qalyptastyrdyq. Biraq, kóptegen tarihy mysal, kórnekti jayttar mem­leket qúruda, tәuelsizdikti saqtap, egemendik­­ti nyghaytuda – jetekshi túlghanyn, jauapty sәtterde shúghyl sheshim qabylday alatyn kósh­ basshynyng róli óte zor ekenin aldymyzgha kól­deneng tartady.

Keyde, osy bir maqaldyng birinshi bóligi úi­qas ýshin aityla salynghanday kórinedi.

Qaranyz, әdiline jýginsek, sózding qadirine jetken, tilding qúdiretin tanyghan, keregeli әulet perzenti sóz ústasa, tizgin ústaghanday kórgen, kiyiz tuyrlyqty qazaqtyng keybir uaq tentek sóilep, teris maqal shygharyp qoyatyny da bar. Abay da aitqan, últ ta moyyndaghan. Mysaly, "atyng shyqpasa, jer órte", dep búra tartady­. Endi birde, alash balasy, biz qozghap otyrghan maqalda, "sóiley-sóiley sheshen bola­syn, kóre-kóre kósem bolasyn", deydi. Biraq, kóp sóilegen adamnyng sheshen bolghanyn kórgen joqpyz. Qazaqtyng ózi kóp sóilegen adamdy, kerisinshe, sózi kóp eken deydi. Sondyqtan, she­shendik qasiyet topyraqtan darityn bolsa ke­rek. Nemese, kóp oqyghannan keledi.

Kósemdik te – jaratylystan. Eldi jetegine alghan, kóshti ózi bastaghan kósem aqyl-parasaty bolmasa, kópke qalay jón silteydi, júrtqa qaytip jol núsqaydy.

Áriyne, izdenis, beynetqorlyq, kitapqa degen sýiispenshilik sol kósemdikting alghysharty ekendigi anyq, desek te, sana bermese, eshtene ónbeydi, deytinimiz taghy bar. Shynynda, jetesizden ne súraysyn. Sanasyzgha qanday mindet jýkteysin.

Alayda, shyntuaytyn aitsaq, sana barlyq pende ataulyda bar, sony oyatu kerek. Erte oyatqan dúrys. Kitap tanyghan jas – kógildir ekrannan kóz almaghannan – týbi, bәribir, ozady. Kórgenderdi oqyghandar basqarady. Sanany sóz biyleydi. Jaratylystyng bastauynan Tәnirden­ basqanyng bәrin kórgen keybir danyshpandar, sana materiyagha tәueldi dep, qadap aitsa da, oilaudyng ózi – týsinik sózderding sapyryly­­ synan túrady, oy – sózden jaralady.

Keybir sәt kóp oilaghannan oy tumaytyny siyaqty­, kóp sóilegennen de sóz tumaydy. Qazaq kóp sózding ne ekenin biledi. Az sózding qasiyetin erte týsingen júrt.

Oyy kóp sheshenning tauyp aitqan sózi úzaq oilandyrady, al úzaq aitqan kemenger payymy әngime kezinde týidek-týidegimen kókirekke toqylyp otyrady.

Jaqsy sheshende jenil sóz bolmaydy, auzy­ nan týskenning bәri – jarqyraghan jaqút, jaltyldaghan altyn. Inju-marjanday tógiledi, altyn-kýmistey qúiylady.

Ár sóz – atylghan oqtay erkin, asqaq, aitqan adamnan derbes. Desek te, aitqan son, oryndaluy kerek.

Sózding qiyny – týiinde. Týiinning qiyny – jýzege asuynda.

Sheshen sóilegenine qaray – qútylady, kósem oilaghanyna oray – qútqarady. Yaghni, sheshen oiyn jetkizgen sózine ghana jauapty­, kósem halqyna bergen sertting oryndaluyna da, shyqqan nәtiyjesine de jauap­ty­. Sondyqtan – qorytyndy.

Sheshendik – sózge jauapkershilik bolsa, kó­ semdik – elge jauapkershilik.

Týiening qomynda, attyng jalynda ótken ghúmyrdyn­ adamgha, qala berdi, adamzatqa nesi qymbat? Elding atqamineri qaytken kýnde halyq­qa jaghady? Kimdi ne qyzyqtyrady?

Aytaryng joq pa, әdebiyetke kelme, – degendey, taghdyr-talayyn elding beynetine arnaugha qay­ratsyz adam qoghamnyng kýrdeli mәselelerin sheshetin qyzmetke talpynghany qanshalyqty jón, erteng bir qauym júrtty orgha jyghyp, oba­lyna qalmay ma, búl da oilandyratyn, tol­ghandyratyn mәsele. Ayaghy ýzengide, qoly tiz­ginde jýrgeni ghana qyzyqtyratyn jas talap kez kelgen uaqyt tapsyrylghan shúghyl sharuany, jýktelgen manyzdy mindetti múqiyat orynday almasa, basshysyna sengen qalyng әleumetting jaghdayy ne bolady?

Kósem túlgha degenimiz kósh bastaghan qay­ratker­ azamat, sonymen qatar, joldan adaspaytyn, júrtty adastyrmaytyn kósh­ basshy, tipti, adasugha, shatasugha qaqysy joq jetekshi. Isting bastaushysy, halyqtyng tiregi, últtyng sýienishi, mýddening qamqory, múrattyng qorghany.

Mindetining ýlkeni – jauapkershilik. El aldyn­ daghy, elding atynan jasalatyn, elding múrat-mýddesin arqalaghan, jýktegen mindetin mýltiksiz atqaratyn               jauapkershilik.               Sýrinuge,  kýrsinuge bolmaytyn jauapkershilik. Ýnemi belsendi oishyldyqty, beynet-qorlyqty, óreli parasatty, ónerli iskerlikti, shúghyl sheshim qabyldap, jyldam jarlyq shashugha qashanda dayyn qayrat pen jigerdi, tosyn jaghdaydy tez sheshe alatyn úshqyrlyqty, aluan týrli qabilettilikti, el ýshin, jer ýshin basyn ajalgha tigip, janyn qúrbandyqqa shalatyn Otangha degen sheksiz sýiispenshilikti, tәuekelge bara alatyn batyrlyqty, eng bastysy – ózin de, júrtty da adaspay múratyna jetkizetin, anyq joldy taba alatyn parasatty, aqyl-oydy talap etetin, negizinen, qatelik jasasa, keshirimi joq jauapkershilik.

Múnday talap, әdette, elding danyshpany, júrttyng danasyna ghana qoyylady. Halyqty eshqashan bilmestikpen de adastyrugha bol­ maydy­, halyqta bir joldy eki jýretin uaqyt ta, jaghday da joq. Halyq ózin adastyrghan topbasshyny keshirmeydi. Sondyqtan, kóshting basyna tek aqyl-para­ saty kemel adam ghana shyghady. Bilimdi, bilikti, jýrekti, tilekti, tipti, qala berdi, bilekti adam ghana el basqara alady.

Kósem – elin jaryqqa sýiregen túlgha. Súltanmahmút aitqanday, "qaranghylyqtyng kegine" – halqyna kýn bolghan jetekshi...

Jan-jaqqa baghyt-baghdar kórsetip, jol siltep­ túratyn shamshyraq. Biraq, ol qara búqaraday qarapayym, qarasha halyqtay parasatty­ boluy tiyis. Desek te, kóshbasshy – halyqtyng tiregi, qorghany. Jetekshi túlgha jetegindegi qauymdy basshy bolamyn dep emes, baqytqa jetkizemin, úshpaqqa shygharamyn dep jetekteydi. Mindet sinbeydi, mindettenedi.

Maqtanysh kórmeydi, maqtan kýtpeydi, maq­ tangha madaq aitpaydy. Ol halyqty maqtan-dyrady. Tabysqa jetken, baqytyn keshken, qyzyq-quanyshyn kórgen, múratyn aiqyn ta-nyghan halyqty maqtanysh sezimi biyleydi.

Jalghasy bar.

Abai.kz