Ile alqabyn Úly jýzding negizgi eki taypasy albandar men dulattar, biraz bóligin Ilening ong jaghalauyna eshqashan ayaq baspaghan shapyrashtylar jaylaghan. Shyghys tarapta Ile alqabyna keyde Ystyqkólding ontýstik-shyghysyn mekendeytin búghu taypasynyng qara qyrghyzdary kelse, batysta dәl osy ózenning ontýstik-batysyn jaylaytyn, әri Bishkekting (tashkenttikterge qaraytyn, Shudyng arghy betindegi bekinis) manynda ornalasqan solty jәne sarybaghysh rulary kóship keledi. Albandardyng batys shekarasy Týrgen ózeni, olar tipti Qytay iyelikterin az mólsherde aqsha tólep mekendey beredi. Albandardan batysta, yaghni, Týrgenning batysynda dulattar men shapyrashtylar aralasyp kóship jýredi. Olar Shudyng basy men Talas ózenining arghy betine, tashkenttik qalalar men bekinisterge deyin barady.

Dulat qaysaqtary Úly jýzde basqa taypalardyng barlyghynan ózderining kóptigimen, jauyngerligimen, baylyghymen erekshelenedi. Olar Úly jýzding basqa úsaq taypalaryn aitpaghanda, albandardan bes ese, jalayyrlardan ýsh ese kóp. Dulattar men albandardyng keybir úrpaqtary jәne shapyrashtylardyng biraz bóligi Ilening ong jaghalauynda da kóship-qonyp jýredi. Búl eki ru әri qaray taghy da bólinedi, olardy taratu reti kelgende sóz etiledi1.

Ile alqabyn Úly jýzding negizgi eki taypasy albandar men dulattar, biraz bóligin Ilening ong jaghalauyna eshqashan ayaq baspaghan shapyrashtylar jaylaghan. Shyghys tarapta Ile alqabyna keyde Ystyqkólding ontýstik-shyghysyn mekendeytin búghu taypasynyng qara qyrghyzdary kelse, batysta dәl osy ózenning ontýstik-batysyn jaylaytyn, әri Bishkekting (tashkenttikterge qaraytyn, Shudyng arghy betindegi bekinis) manynda ornalasqan solty jәne sarybaghysh rulary kóship keledi. Albandardyng batys shekarasy Týrgen ózeni, olar tipti Qytay iyelikterin az mólsherde aqsha tólep mekendey beredi. Albandardan batysta, yaghni, Týrgenning batysynda dulattar men shapyrashtylar aralasyp kóship jýredi. Olar Shudyng basy men Talas ózenining arghy betine, tashkenttik qalalar men bekinisterge deyin barady.

Dulat qaysaqtary Úly jýzde basqa taypalardyng barlyghynan ózderining kóptigimen, jauyngerligimen, baylyghymen erekshelenedi. Olar Úly jýzding basqa úsaq taypalaryn aitpaghanda, albandardan bes ese, jalayyrlardan ýsh ese kóp. Dulattar men albandardyng keybir úrpaqtary jәne shapyrashtylardyng biraz bóligi Ilening ong jaghalauynda da kóship-qonyp jýredi. Búl eki ru әri qaray taghy da bólinedi, olardy taratu reti kelgende sóz etiledi1.

Ile ólkesining qaysaqtary ózgelerge qaraghanda Tashkent biyligining yqpalynda kóbirek bolghan jәne tәuelsiz halyq - qyrghyzdarmen kórshiles bolghandyqtan, olarmen soghysyp túrugha mәjbýr bolghan, orys әskerleri Ile ólkesine kelgenge deyin búl jerdi qyrghyzdar (qara qyrghyzdar) Ile ólkesinde jasyrynyp, jazasyz qalatyn jer dep sanap keldi. Qazirde Ilede ornalasyp, qylmystary ýshin qudalanghan son, asau taypalar tynysh tapty.

Ile ólkesindegi kóne ýiindiler men qorghandar múnda ertede belgisiz bir halyqtyng bolghanyn bayqatady. Ýisin, úighyr, jongharlardyng biyligi kezek-kezek auysyp túrdy2. Songhylaryn 17553 jyly qytaylyqtar jaulap aldy, al ol halyqtyng barlyq iyeligin Qytay imperiyasy óz jerine qosyp aldy.

Talas pen Tashkent aralyghynda kóship qonghan Úly jýzding rulary Abylay hannyng basshylyghymen shyghysqa jyljyp, úzaq әri sәtti shayqastan keyin olardy Kishi Alataudan asyryp, ózderining ertedegi mekenin iyelendi. Sonymen, qaysaqtardyng aituynsha, búl mekenderdi qalmaqtardan Úly jýz qaytaryp aldy, demek qytaylardyng búl jerge talasuy orynsyz, [sebebi] týpkilikti túrghyndar kelgennen beri ol tәuelsiz bolyp qaldy. Orys әskerleri qyrdyng osy bóligine kelgenge deyin de 1824 jyldan beri Úly jýz Reseyding qaramaghynda sanalghanymen, qytaylyqtar Ile ólkesine 1840 jylgha sheyin bolmashy salym salyq jinau ýshin әskerlerin jiberuin qoymady, aqyry olardyng әskeri Terenózek sayynda shapyrashtylardan masqara bop jenilip qaytty.

Qol ýsh myng qytaydan túrghan, olar jasaq jinap, kelissóz jýrgizu ýshin tashkenttik aqsaqalgha ótip ketpek bolghan. Áli kýnge deyin qytaylar búl jenilisterin úmytpaydy jәne shapyrashty ruynan shyqqan qaysaqtar turaly bas shayqay әngime etedi.

Sonymen birge batystan Úly jýzdi olardyng dindesteri qoqandyqtar mazalap, zeket jinady. Búl qaysaqtargha ýlken salmaq saldy, sondyqtan qoqandyqtargha Úly jýz qaysaqtaryn óz erkimen salyqqa kóndiru onay bolmady. Olar búl ýshin әskery kýshti paydalandy. Sonymen qosa, qoqandyqtar әskery kýshpen Alatau qyrghyzdaryn da zeket tóleuge mәjbýrlemek boldy, biraq olar qatty qarsylyq kórsetip, tauda kóship-qonyp jýretindikten, tәuelsizdikterin saqtady. Men Ystyqkólding jogharghy jaghynda kóship jýretin qara qyrghyzdar turaly aityp otyrmyn.

Tashkentting tanymal jәne aqyldy biyleushisi Kýshpekting ózi Úly jýzge jәne qyrghyzdargha ýlken jasaqpen baratyn. Ol birneshe bekinister saldyrdy, oghan deyin Ile ólkesinde Qaskeleng ózenining manynda Tashkent mynbasysy 1778 jyly qorghan salghan bolatyn, biraq belgili súltan Rýstem4 әskerlerdi qyryp, qorghan tas talqan etip qiratylghan bolatyn. Sol qorghandardyng ýiindisi Ile ólkesinde әli kýnge deyin anyq bayqalady.

Nәtiyjesinde tek bir ghana Toyshybek bekinisi5 qaldy, ol keyingi kezde janartylyp, sol jerden zeket jinau isi jýrgizildi. Biraq ony da 1851 jyly kazak polkovniygi Karbyshevting basqaruymen orys әskerleri talqandady. Búdan keyin zeket jinau jasaqtar arqyly jәne Shu ózeni manynda ghana jýrgizildi.

Toyshybek bekinisi qiratylghangha deyin onda ýnemi 50 sart*10 túratyn, olar bekinisting qauipsizdigin saqtau ornyna, ózderi keruenderdi tonaumen ainalysatyn.

1853 jyly orystar Ilege berik ornyqqan son, múndaghy tәrtipsiz-dikter mýldem toqtady, endi Qúlja, Qashghar men tau qyrghyzdaryna aparatyn manyzdy joldardy jalghastyrghan búl aimaq jaqyn uaqytta baylyghymen jәne saudasymen órkendeydi dep ýmittenuge bolady.